Bohaterska obrona Warszawy i całej Polski najpewniej nie zdałaby się na nic (a w każdym razie byłaby znacznie trudniejsza), gdyby nie fantastyczne dokonania polskiego wywiadu wojskowego. Deszyfracja depesz sowieckich oraz informacje siatki agentów Oddziału II w ogromnym stopniu zdecydowały o przebiegu kampanii.

Wraz z historykiem wojskowości profesorem Januszem Odziemkowskim mówiliśmy w audycji o największych dokonaniach wywiadowczych odradzającego się państwa polskiego, o najważniejszych postaciach wywiadu, o tym, dlaczego przez lata oni i ich zasługi były okryte tajemnicą dostępną jedynie nielicznym.

***

Tytył audycji: audycja specjalna

Prowadził: Wacław Holewiński

Gość: prof. Janusz Odziemkowski (historyk wojskowości)

Data emisji: 15.08.2018

Godzina emisji: 19.30

mko/bch

Bitwa Warszawska była decydującą bitwą wojny polsko-bolszewickiej. Rozegrała się między 13 a 25 sierpnia 1920 r. na przedpolach Warszawy zgodnie z planem operacyjnym, który na podstawie ogólnej koncepcji Józefa Piłsudskiego opracowali szef sztabu generalnego Tadeusz Rozwadowski, płk. Tadeusz Piskor i kpt. Bronisław Regulski. Określana jest "Cudem nad Wisłą" i uznawana za 18. przełomową bitwę w historii świata.

Czytaj więcej

"Cud nad Wisłą". Bitwa Warszawska uratowała Europę przed bolszewizmem

>>>[CZYTAJ TAKŻE] Prof. Grzegorz Łukomski: w 1920 r. uratowaliśmy cywilizację europejską

- Nie wiemy co by się stało, gdyby bolszewicy wtedy wygrali. Bylibyśmy pewnie republiką, to jest oczywiste i jako naród bylibyśmy już dzisiaj mali oraz zupełnie inni. Mielibyśmy do Europy przynajmniej tyle co Białoruś dzisiaj - stwierdził prof. Janusz Odziemkowski. Historyk podkreślił również, że przegrana w Bitwie Warszawskiej odmieniłaby losy innych państw naszego regionu. - Litwa, Łotwa i Estonia prawdopodobnie zniknęłyby, ponieważ klęska Polski wiązała się z marszem bolszewików przez przełęcze karpackie. Potem rosyjska armia poszłaby na Węgry, co przesądziłoby o losie Rumunii i Czechosłowacji - powiedział.

“Wszystkie wojska zrozumieć muszą, że bitwa ta rozstrzyga losy wojny i kraju i że dać może pożądane rezultaty tylko przy najwyższym wysiłku sił i woli każdego poszczególnego żołnierza i oficera”. Józef Piłsudski 15 sierpnia 1920 r.
Chwała Bohaterom 1920 roku!#BitwaWarszawska pic.twitter.com/GYQW60wiKx

— PL1918 (@PL1918) August 14, 2019

BITWA WARSZAWSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY >>>>>

"Skrajnie negatywny scenariusz dla Europy"

Gość PR24 zauważył, że przy takim scenariuszu mielibyśmy granicę jałtańską już dwadzieścia lat wcześniej. - Być może nawet podano by rękę rewolucji niemieckiej, ale wtedy już trudno powiedzieć czym by się to skończyło - mówił ekspert. Prof. Janusz Odziemkowski powiedział również, że ciężko jest wyrokować co by się działo po ewentualnej klęsce Polski w 1920 roku, ale każdy scenariusz byłby skrajnie negatywny dla Europy. - Byłby to koniec systemu wersalskiego i Stary Kontynent wkroczyłby na zupełnie inną drogę - ocenił historyk.

9️⃣9️⃣ lat temu Polacy pokonali bolszewików w #BitwaWarszawska, uznawanej za osiemnastą najważniejszą bitwę decydującą o losach o świata❗🇵🇱💯#CudNadWisłą #Wojna1920 #WojnaPolskoBolszewicka #MojaNiepodległa #OjcowieNiepodległości #WojskoPolskie #IIRP #WojskoPolskie #Niezwyciężeni pic.twitter.com/JCPkI65Oix

— Instytut Pamięci Narodowej (@ipngovpl) August 15, 2019

Józef Piłsudski, wspominając okoliczności tamtych wydarzeń w swojej książce "Rok 1921", o bitwie pisał w następujący sposób: "Chcę powiedzieć, że ta wojna czy bijatyka omal nie wstrząsnęła losami całego cywilizowanego świata, i że jej kryzysy były kryzysami miljonów i miljonów istot ludzkich, a dzieło zwycięstwa na czas, daj Boże, dłuższy stworzyło podstawy już dziejowe dla obu państw walczących. Niech więc będzie bijatyka, gdy metody i doktryny dla niej znaleźć nie podobna".

Czytaj więcej

Przełomowe dni. Bitwa warszawska dzień po dniu

>>>[CZYTAJ TAKŻE] Cud nad Wisłą. Dokonania polskiego wywiadu

Wojna z bolszewikami jak stracie cywilizacji 

Piotr Dmitrowicz podkreślił w Polskim Radiu 24, że w kontekście tego, co wydarzyło się w latach 1918-1921 można mówić wręcz o "starciu cywilizacji". A przepowiedział je Józef Pilsudski. - Na starcie z Bolszewikami musimy patrzeć w szerszym kontekście, podobnie jak na Bitwę Warszawską. To cały szereg przyczy - powiedział Piotr Dmitrowicz, który namawiał, żeby 15 sierpnia 1920 roku, Cud nad Wisłą rozpatrywać także w kontekście tego, co my Polacy zrobiliśmy jako społeczeństwo.

- Nie wiem, czy znam drugi taki moment w historii? Polacy zdawali sobie wówczas sprawę, co ich może spotkać, gdy spadnie na nich ta "czerwona zaraza". Dużo mówi się o interwencji boskiej. Cóż. Jestem przekonany, że tam na górze wszyscy święci krzyczeli Polska biało-czerwoni. Nie kibicowali bolszewikom - podsumował Piotr Dmitrowicz.

Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy.

Audycję prowadzili Adrian Klarenbach oraz Krzysztof Grzybowski

Polskie Radio 24/jp/tb

------------------------------------

Data emisji: 15.08.2019

Godzina emisji: 8.35, 16.35

23 lipca 1920 roku Siergiej Kamieniew, głównodowodzący Armii Czerwonej, wydał rozkaz, w którym określił kierunek natarcia swoich podkomendnych. Dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski miał uderzyć na Warszawę, z kolei Front Południowo-Zachodni pod dowództwem Aleksandra Jegorowa został skierowany w stronę Lwowa.

– Niemcy będą nasze. Odzyskamy Węgry. Bałkany powstaną przeciwko kapitalizmowi. Powstaną Włochy. Burżuazyjna Europa ogarnięta jest przez nawałnicę i drży w posadach – mówił Włodzimierz Lenin, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych Rosji Radzieckiej, na zjeździe Kominternu w 1919 roku. Wydawało się, że Armia Czerwona jest o krok od zrealizowania celu postawionego przez wodza rewolucji.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

Na Warszawę

Latem Front Zachodni przełamał trudno dostępną naturalną barierę polskiej obrony na Bugu. Na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku Armia Czerwona przypuściła atak na Brześć i sforsowała Bug. Upadek miasta wywołał trwogę wśród polskich żołnierzy. 23 lipca bolszewicy zajęli Grodno, a Tuchaczewski zapowiadał, że Warszawa zostanie zajęta do 12 sierpnia. Sztandar rewolucji miał zostać poniesiony w kierunku Europy.

– W lipcu 1920 roku Lenin pogania Tuchaczewskiego, Stalin obiecuje, jako komisarz Frontu Południowo-Zachodniego, że za chwilę zdobędą Lwów, a następnie pójdą dalej na Pragę, Budapeszt, Wiedeń i dojdą aż do Rzymu – mówił prof. Andrzej Nowak w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Historia żywa" z 2020 roku.

Bolszewicy zbliżali się do linii Wisły i zagrażali Warszawie. Tuchaczewski chciał powtórzyć manewr carskiego feldmarszałka Iwana Paskiewicza, który w 1831 roku, w trakcie Powstania Listopadowego, okrążył Warszawę od północy. Tuchaczewski planował obejść przedpola stolicy przez Płock i zaskoczyć obrońców uderzeniem od zachodu.

– Powodzenie planu Tuchaczewskiego sprawiłoby, że oddziały formowane na terenie Wielkopolski nie mogłyby już uratować Warszawy. Oprócz tego skierował część swoich sił do frontalnego ataku na Warszawę przez Radzymin, Ossów i tam toczyły się najzaciętsze boje – wyjaśniał prof. Andrzej Nowak w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Stalin pragnie zająć Lwów

25 lipca Konarmia Siemiona Budionnego zajęła Brody i dostała się na przedpola Lwowa, który był głównym celem natarcia Frontu Południowo-Wschodniego. Dalsze postępy bolszewickiej armii zostały powstrzymane w kilkudniowej bitwie pod Beresteczkiem i Brodami na przełomie lipca i sierpnia.

Kamieniew nakazał również, aby Front Południowo-Wschodni zdecydowanie wsparł armię Tuchaczewskiego w decydującym momencie ataku na Warszawę. Dowódca Armii Czerwonej wiedział, że Front Zachodni może sobie nie poradzić bez posiłków, z uwagi na zbyt szeroko rozciągnięte linie zaopatrzeniowe i wcześniejszy wyczerpujący marsz.

– Stalin, jako niezwykle ważna politycznie osoba, przekonał dowódcę Frontu Aleksandra Jegorowa, by nie posłuchał rozkazów płynących z dowództwa Armii Czerwonej. Chciał zdobyć własne wielkie miasto, tak jak Tuchaczewski Warszawę, dlatego nie chciał oddelegować żadnych sił, dopóki nie zdobędzie Lwowa – mówił Andrzej Nowak w audycji Polskiego Radia z 2018 roku. – Ale zatrzymali go na przedpolu Lwowa bohaterowie w bitwie pod Zadwórzem.

Stalin i Jegorow zgodzili się oddelegować część podlegających im jednostek dopiero w połowie sierpnia 1920 roku, kiedy ruszyła już polska kontrofensywa znad Wieprza, która rozstrzygnęła losy bitwy warszawskiej.

sa

Na przełomie lipca i sierpnia inicjatywa na froncie wojny polsko-bolszewickiej już od blisko dwóch miesięcy należała do Armii Czerwonej. Wojsko Polskie było spychane do odwrotu. W lipcu siły Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego przełamały front nad rzekami Autą i Berezyną.

Najważniejszym punktem polskiego oporu na drodze na Zachód stał się w tych dniach Brześć nad Bugiem. Wybudowana w XIX wieku przez Rosjan twierdza miała strategiczne znaczenie. Leżała nad Bugiem – naturalną zaporą oddzielającą rdzenne ziemie polskie od terenów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na północ od Brześcia rozciągała się Puszcza Białowieska, na południe od niego Prypeć rozlewała się na szerokich bagnach Polesia. To czyniło z twierdzy ujście leja, którym każda armia prąca z północnego wschodu na zachód musiała przejść.

Twierdza Brześć. Fot. NAC

To było piekło

Tak było i tym razem. Wojska Michaiła Tuchaczewskiego w marszu na Warszawę i dalej na Berlin miały według pierwotnego planu sowieckiej ofensywy spotkać się tutaj z Frontem Południowo-wschodnim Aleksandra Jegorowa. Wobec sukcesów Armii Czerwonej plan uległ zmianie – wojska Tuchaczewskiego miały iść na Warszawę, żołnierze Jegorowa mieli zająć Lwów.

Rozkaz Kamieniewa - Armia Czerwona idzie w stronę Warszawy i Lwowa

Brześć pozostawał jednak ważnym punktem w drodze Tuchaczewskiego na Warszawę. Twierdzę i miasto mieli zająć żołnierze z XVI Armii Frontu Zachodniego. Żołnierze Grupy Poleskiej dowodzonej przez gen. Władysława Sikorskiego bronili się przed przeważającymi siłami wroga przez sześć dni – od 28  lipca do 2 sierpnia.

Po zajęciu miasta rozpoczął się szturm cytadeli. Mieszkańcy Brześcia usiłowali w popłochu skryć się w murach fortecy przed najeźdźcami.

- Było 20 minut po czwartej, gdy trzema bramami równocześnie runęły do centrum fortecy jaszcze z armatami, wozy, konie, spanikowani  ludzie, wrzeszczący, biegnący na oślep, nieprzytomni ze strachu. Jak strumień wody, gdy podniesie się zaporę, przez chwilę zawisa w powietrzu, by potem toczyć się w pianie i szumie, porywać wszystko ze sobą, tak owe spanikowane oddziały wlały się trzema strumieniami do środka twierdzy. Na zbiegu dróg, w samym środku placu uderzyły o siebie wozy – wspominał Mieczysław Lisiewicz, porucznik, żołnierz Grupy Poleskiej.

Najcięższe walki trwały całą noc. Brześć trzeba było ewakuować na wieść o przekroczeniu Buga przez Armię Czerwoną na północ od miasta – twierdzy i całej Grupie Poleskiej groziło otoczenie.

- Wiadomo już było, że wszystkie forty Brześcia, prócz dwóch na zachód, były w ręku wroga. Zalała je po prostu masa ludzka. Powtórzyła się taktyka Brusiłowa z 1915 roku oparta na zasadzie: "stu polegnie, ale trzech przejdzie". Rosjanie zawsze nie dbali o ludzi. Mają ich dosyć. Dla nich ważniejszy jest cel niż człowiek – konkludował Mieczysław Lisiewicz.

Preludium do bitwy warszawskiej

Upadek Brześcia oznaczał rewizję planów polskiej obrony. "Wielka kombinacja" Piłsudskiego, której założeniem było zatrzymanie głównego impetu wojsk bolszewickich na ufortyfikowanych pozycjach i uderzenie z flanki w "miękkie podbrzusze" wojsk nieprzyjaciela miał być pierwotnie realizowany właśnie w oparciu o linię Bugu.

Manewr kontruderzenia w myśl pierwotnej wersji planu miał być wyprowadzony właśnie z twierdzy brzeskiej. Upadek Brześcia zmusił sztab do zmiany miejsca realizacji tej strategii. Ostatecznie bolszewicka nawała została zatrzymana pod Warszawą według dokładnie tego samego scenariusza.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

bm

Konarmia była kołem zamachowym bolszewickiej ofensywy na południu. Na front wojny z Polską została sprowadzona na początku lata 1920 roku i od razu wprowadziła – na nieszczęście wojsk polskich – nową jakość do teatru działań wojennych. Była tym, czym dwie dekady później stały się pancerne zagony Wehrmachtu. Cztery dywizje jazdy stanowiły pięść uderzeniową.

Na poziomie taktycznym  górowały nad Wojskiem Polskim mobilnością – w szybkich zagonach były zdolne do flankowania i otaczania przeciwnika. Były też elementem wojny psychologicznej – szerokie ławy kawalerzystów atakujących galopem przy wtórze krzyków i huku wystrzałów musiał Polakom wychowanym na prozie Sienkiewicza przywodzić na myśl niepowstrzymane hordy Tatarów sprzed wieków.

- Rano nam się wszystko udawało, a wieczorem byliśmy otoczeni. Trzeba się było wycofywać. Pamiętam starcie pod Radziwiłłówką. Stoimy na wzgórzu. Nie bardzo znamy sytuację. Nagle widzimy: idzie na nas co najmniej kilometrowej szerokości ława. Za chwilę zaczęła w nas walić kozacka artyleria. Jak znaleźli się na dwieście kroków od nas, zaczęliśmy szarżować. Otoczyli nas z prawej i lewej strony. Musieliśmy się wycofać. Galopowaliśmy ze dwa kilometry. Wszystko było przemieszane – za sobą miałem bolszewików, przed sobą miałem bolszewików - wspominał walki z Budionnym na antenie Radia Wolna Europa Klemens Rudnicki, wówczas rotmistrz 2 pułku Szwoleżerów Rokitnickich.

Taniec tatarski

Pokonanie Konarmii było warunkiem wykonania wielkiej kombinacji marszałka Józefa Piłsudskiego. Naczelny Wódz wiedział, że bez koła zamachowego sił Budionnego pozostałe dwie armie Frontu Południowo-zachodniego Aleksandra Jegorowa nie stanowią dużego zagrożenia – przekonał się o tym wiosną, podczas wyprawy kijowskiej. Wyeliminowanie Armii Konnej dawało zatem możliwość przerzutu części sił z polskiego Frontu Środkowego nad Wieprz, gdzie doborowe pułki legionowe pod osobistą komendą Marszałka miały uderzyć we flankę wojsk nieprzyjaciela, przeciąć linie komunikacyjne Armii Czerwonej i tym samym zmusić bolszewików do odwrotu.

Problem z zatrzymaniem Konarmii polegał na tym, że siły Budionnego unikały walnej bitwy, skupiając się na taktyce szybkich, głębokich uderzeń. Okazja do wydania bitwy siłom Armii Konnej nadarzyła się, gdy jej dywizje wkroczyły celem zajęcia przedpola Lwowa pomiędzy polskie 2 i 6 Armię.

Wstrząsająca relacja o upadku Brześcia. Dokładnie 100 lat temu bolszewicy zajęli ostatni ważny punkt oporu przed Warszawą

Bitwa trwała 5 dni. Składała się z licznych natarć i kontrnatarć przeciwnych stron. 2 sierpnia szala zwycięstwa przechyliła się na polską stronę, ale do ostatecznej rozprawy z wojskami Budionnego otoczonymi w Brodach nie doszło ze względu na upadek twierdzy brzeskiej – siły Konarmii nie stanowiły już zagrożenia, a priorytetem stało się przegrupowanie sił nad Wieprz.

Remis ze wskazaniem

Źródłem polskiego sukcesu była umiejętność dostosowania się do warunków wojny, które narzucił nieprzyjaciel. Zamiast starać się pobić Budionnego piechotą, Polacy powołali własny odpowiednik Konarmii – Grupę Operacyjną Jazdy gen. Jana Sawickiego. Złożona z dwóch dywizji i samodzielnej brygady jazdy. To ona otrzymała główne zadanie związania walką i – jeśli  będzie to możliwe – rozbicia sił Armii Konnej.

O sukcesie zadecydowało też znakomite dobranie pola bitwy. Obszar walk był relatywnie niewielki, ograniczony ze wszystkich stron rzekami – od zachodu, północy i wschodu ograniczały go widły Styru i Ikwy, od południa – Seret. Niwelowało to największy atut wojsk Budionnego, czyli mobilność.

Bój nie oznaczał rozgromienia Armii Budionnego, nie przyniósł jednoznacznego rozstrzygnięcia taktycznego. Ale był zdecydowanym polskim zwycięstwem strategicznym. Armia Konna odzyskała zdolność operacyjną dopiero w drugiej połowie sierpnia. Największy atut wojsk Budionnego, mobilność wynikająca z konnego charakteru zgrupowania, stała się jednocześnie jej największą słabością – możliwości operacyjne Konarmii były uzależnione od jej poruszania się i zdobywania kolejnych pastwisk.

Zatrzymane siły Budionnego musiały czekać na dostarczenie zapasów owsa, nim mogły ponownie wkroczyć do walk. Polacy mogli przegrupować znaczne siły do Grupy Uderzeniowej nad Wieprz. Decydujące starcie z bolszewikami pod Warszawą miało wkrótce nadejść.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

bm