W świetle ostatnich odkryć archeologicznych sprawa obecności żołnierzy Imperium Romanum wydaje się być coraz lepiej udokumentowana. Na Kujawach odnaleziono bowiem ostatnio fragmenty oporządzenia jeździeckiego i stroju legionistów.

Znaleziono to trochę przy okazji, a odkrycia wcale nie dokonali archeolodzy. Naukowcy są przekonani, że znalezione przedmioty należały do rzymskich żołnierzy, a nie zostały przywiezione. Poza tym natrafiono na specjalne pudła, w których przewożono ważne rzeczy i one na teren Kujaw trafiały zaplombowane.

Znalezione przedmioty nie pochodzą z jednego okresu. - W zasadzie można je datować na cały okres istnienia Cesarstwa Zachodniorzymskiego - mówi jeden z gości audycji. Najstarsze pochodzą z I w n.e., a najmłodsze z V w n.e.

Jak doszło do znalezienia tych archeologicznych skarbów? Jak można je usytuować w historii? Czy legioniści to rodowici Rzymianie, czy może Niemcy służący w rzymskim wojsku? Jak te nowe dane mogą wpłynąć na postrzeganie historii rzymskich wypraw na nadwiślańskie obszary "Barbaricum"? Posłuchaj nagrania całej audycji.

***

Tytuł audycji: Eureka

Prowadzi: Katarzyna Kobylecka

Goście: dr hab. Bartosz Kontny i Marcin Rudnicki (Instytut Archeologii UW)

Data emisji: 1.06.2018

Godzina emisji: 19.09

ag/pg

25 lutego 1885 roku urodził się Józef Kostrzewski, muzeolog, współtwórca uniwersytetu w Poznaniu. Zasłynął z kierowania badaniami archeologicznymi w Biskupinie.

– Profesor Kostrzewski dał podstawy, na których opiera się cała współczesna archeologia polska – powiedziała profesor archeologii Hanna Kóčka-Krenz z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu Eureka.

Gigant polskiej archeologii

Wychowywał się w patriotycznej atmosferze, którą starał się wcielić w życie nawet podczas nauki w pruskiej szkole. Angażował się w działalność młodzieżowych organizacji patriotycznych, przez co miał przez to problemy i musiał kilka razy zmienić szkołę.

Przed wybuchem I wojny światowej obronił doktorat z archeologii na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie. Jego promotorem był słynny niemiecki archeolog Gustaf Kossina, z którym później toczył spory na temat pierwotnej siedziby Słowian oraz pochodzenia mieszkańców Biskupina.

W 1919 roku był w gronie założycieli Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zorganizował pracę uczelni wspólnie z profesorem ginekologii, Heliodorem Święcickim oraz młodym docentem z Uniwersytetu Jagiellońskiego, docentem Michałem Sobeskim.

– Myśl założenia uniwersytetu przez dwóch młodych ludzi i jednego starszego, którzy nie mieli żadnej praktyki uniwersyteckiej, ani właściwie środków finansowych i kandydatów na obsadzenie poszczególnych stanowisk, wydawała się szalonym pomysłem. Mimo to po sześciu miesiącach zostało dosyć dobrze zorganizowane i z dosyć dobrym wynikiem jak się zdaje – wspominał prof. Józef Kostrzewski w archiwalnej rozmowie Polskiego Radia.

Badacz Biskupina

Największym osiągnięciem profesora Józefa Kostrzewskiego było przeprowadzenie badań archeologicznych w Biskupinie. Rozpoczął je w 1934, poinformowany przez wiejskiego nauczyciela Walentego Szwajcera, który rok wcześniej odkrył tajemnicze belki wystające nad taflę jeziora. Badania w Biskupinie okazały się przełomowe dla polskiej archeologii.

– Archeologia poznańska przodowała w badaniach nad przeszłością, stosując już w okresie międzywojennym najnowocześniejsze dostępne wówczas metody, tak jak wykorzystanie niwelatora czy nowoczesnej metody przenoszenia tego, co jest w terenie na rysunek archeologiczny. Kostrzewski wprowadził też archeologię lotniczą do badań w postaci zdjęć z balonu na uwięzi, które obiegły później cały świat i stały się najlepszym sposobem reklamowania wyników badań w Biskupinie – opowiadała prof. Hanna Kóčka-Krenz w audycji Polskiego Radia z 2019 roku.

Józef Kostrzewski powiązał badania w Biskupinie z tzw. autochtoniczną teorią etnogenezy Słowian, której był jednym z twórców. Zgodnie z nią Słowianie mieli pochodzić z ziem współczesnej Polski. Występował z tej pozycji przeciwko koncepcji allochtonicznej, która zakładała pochodzenie Słowian z Europy wschodniej, najprawdopodobniej z okolic Polesia.

Głównym przeciwnikiem Kostrzewskiego w sporze naukowym był niemiecki archeolog i niegdysiejszy promotor jego pracy doktorskiej, Gustaf Kossina, który był zwolennikiem teorii allochtonicznej i uważał, że w Biskupinie mieszkali Germanie. Z kolei Kostrzewski twierdził, że Biskupin był prasłowiańską osadą.

– Dzisiaj patrzymy na to z innej perspektywy, ponieważ kierując się jedynie znaleziskami kultury materialnej nie możemy przesądzić o przynależności etnicznej ludzi, którzy tę kulturę tworzyli. Współcześnie możemy jednak prowadzić badania DNA i zapewne będą one argumentem rozstrzygającym pochodzenie twórców tej kultury – wyjaśniała prof. Hanna Kóčka-Krenz w audycji Katarzyny Kobyleckiej.

Poszukiwany przez nazistów

Badania przeprowadzone w Biskupinie ściągnęły na Kostrzewskiego zagrożenie życie w trakcie II wojny światowej. Stanowisko archeologiczne zostało przejęte przez niemieckich naukowców, a profesor był poszukiwany przez okupanta. Udało mu się przeżyć do końca wojny w ukryciu dzięki pomocy zaufanych znajomych.

Po 1945 roku kontynuował badania nad grodem w Biskupinie. Był również inicjatorem badań archeologicznych w Gnieźnie, Poznaniu i Ostrowie Lednickim, które rzuciły światło na historię wczesnego średniowiecza w Polsce w okresie pierwszych Piastów.

sa

Skarb zakopany na polu kukurydzy. Sensacyjne odkrycie koło Kalisza

– To szczere pole: nie wiemy, co tutaj było w momencie zakopania skarbu – mówi Rafał Szelągowski, wójt gminy Mycielin. – Były trzy koncepcje poszukiwania tego skarbu. Traf chciał, że w dobre miejsce poszliśmy i przyjaciele pana Adama go wykryli – opisuje.

– Nie mamy pojęcia, jaki był kontekst archeologiczny ukrycia tego skarbu. Wg mnie duże depozyty powinny być w ciekawych miejscach. Tutaj może być teren, na którym książę Zbigniew miał swój tymczasowy dwór: koniecznie trzeba to zbadać – mówi Adam Kędzierski archeolog z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

To prawdziwy Święty Graal wśród poszukiwaczy skarbów/YouTube Telewizja Olsztyn

– Są takie czasy, że skarby nie dochodzą do muzealników czy archeologów. W większości są pokątnie wyciągane z ziemi i rzadko kiedy mamy do czynienia z tak fajnym znaleziskiem. W przypadku tego stanowiska mamy praktycznie cały skarb: prawie cały garnek i mogliśmy go jeszcze w środku prześwietlić, zbadać za pomocą tomografu – dodaje. 

– Ten skarb eksplorowaliśmy dwa dni. Mogliśmy go wyjąć bardzo szybko, ale wtedy prawdopodobnie uszkodzilibyśmy to naczynie. A tak, dzięki strażakom ze Słuszkowa, którzy przez całą noc pilnowali skarbu, wszystko poszło jak trzeba – dziękuje Adam Kędzierski. 

Skarb złotych monet z floty z 1715/YouTube Metal Detectives

***

Reportaż "Skarb w Słuszkowie"
Autorka: Danuta Synkiewicz
Data emisji: 21.12.2020
Godzina emisji: 14.15

pr

Odkrycia naczynia zawierającego skarb dokonał zespół kierowany przez numizmatyka z Muzeum Ferenczyego, Balázsa Nagya. Prace badawcze przeprowadzono na polu uprawnym, nieopodal miejsca, gdzie w 2019 roku odnaleziono mniejszy skarb, zawierający 150 monet. 

Skarb z wielu epok

Siła nabywcza 7000 srebrnych monet w 1520 roku, czyli w czasie, kiedy prawdopodobnie skarb został zakopany, pozwalała na zakup siedmiu koni, dziś ich wartość odpowiada luksusowemu samochodowi.

Najstarszą monetą znalezioną w naczyniu jest rzymski srebrny denar z podobizną cesarza Lucjusza Werusa, którzy rządził w latach 161-169 naszej ery. Najnowsze monety w zbiorniku pochodzą z czasów Ludwika II Jagiellończyka, który panował na Węgrzech od 1508 do 1526 roku (był też królem Czech od 1509 roku). Złote monety, które zostały ukryte pod drugim dnem naczynia, pochodzą z czasów panowania Macieja Korwina, który władał na Węgrzech w latach 1458-1490. Odnaleziono też pieniądz wyemitowany przez papieża Piusa II (1405-1464). 

Echa Mohacza? 

Przyczyna, dla której właściciele monet zakopali skarb, pozostaje nieznana. Pracownicy Muzeum Ferenczyego stawiają hipotezę, że ukrycie kosztowności wiązało się z turecką inwazją. Na węgierskim tronie zasiadał wówczas Ludwik II Jagiellończyk, wnuk króla Polski i wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka. Wojska sułtana otomańskiego Sulejmana Wspaniałego starły się z armią węgierską pod Mohaczem, 29 sierpnia 1526 roku.

Bitwa pod Mohaczem - zmierzch potęgi Jagiellonów

Klęska i śmierć Ludwika II spowodowały nie tylko krach dynastycznej polityki Jagiellonów, ale także kryzys w samych Węgrzech. Zgodnie z zawartymi przez Ludwika układami, tron Czeski i Węgierski przechodziły w ręce Habsburgów. Część szlachty obwołała królem Jana Zaployę, pana na Siedmiogrodzie, co doprowadziło do wojny domowej w kraju i rozpadu monarchii. 

livescience.com/bm

Tak dokładnych informacji na temat wieku nie uzyskano dotychczas dla żadnej z podobnie starych budowli z terenu Polski.

Mieszko I – wprowadził Polskę do Europy

Naukowcy są zgodni, że pierwsi Piastowie nie mieli stolicy; przemieszczali się między głównymi grodami kraju, gdzie znajdowały się tzw. palatia, czyli budowle rezydencjonalno-sakralne. Dla Mieszka I najważniejszymi siedzibami były zapewne Poznań, Gniezno i właśnie Ostrów Lednicki. 

Od dawna wiadomo, że palatium na Ostrowie Lednickim składało się z dwóch części - kaplicy i rezydencji. Budowla powstała z głazów narzutowych. Wzniesiono z nich mury i fundamenty, które połączono zaprawą gipsową i wapienną. Kaplica ma kształt krzyża greckiego, a w jej ramionach są niewielkie absydy. W północnym i południowym ramieniu kaplicy znajdują się zagłębienia interpretowane przez część badaczy jako pozostałości basenów chrzcielnych. Od zachodu przylega do niej część rezydencjonalna zbudowana na planie prostokąta o wymiarach 14 na 31 m.

Nowe metody datowania

Już wcześniej wiadomo było również, że palatium na Ostrowie Lednickim powstało w początkach istnienia państwa Piastów. Dotychczasowe wnioski na temat jego wieku oparte były jednak głównie o analizy architektoniczne.

Teraz naukowcy przeanalizowali liczne, pobrane z murów średniowiecznej budowli drobinki węgla z zapraw, a także znalezione tuż przy pałacu fragmenty kości i ziarna zbóż. Wykorzystali do tego metodę radioaktywnego izotopu węgla (C14 AMS). Jak zastrzegają, samo wykonanie datowania tą metodą nie jest wystarczające i bywa niedokładne. Dlatego zastosowali jednocześnie metodę, która pozwala doprecyzować wiek budynku: modelowanie, wykonane w oparciu o statystykę bayesowską (nazwa pochodzi od XVIII–wiecznego matematyka Thomasa Bayesa). Do tego modelu wprowadzono uzyskane daty C14.

Dzięki zastosowaniu nowoczesnej statystyki w przypadku badania palatium z Ostrowa Lednickiego udało się ustalić, że jego budowę rozpoczęto w latach 936-985 (z prawdopodobieństwem blisko 70 proc.). Analizy wykonał prof. Tomasz Goslar z Poznańskiego Laboratorium Radiowęglowego.

- Wszystko wskazuje na to, że budowę palatium rozpoczęto tuż po wzniesieniu mostów wiodących na wyspę - wskazuje w rozmowie z PAP koordynatorka nowego projektu badawczego, Danuta Banaszak z Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. W czasie wcześniejszych analiz dendrochronologicznych (metoda datowania na podstawie analizy przyrostu słojów w przekroju  drewna stosowanego do budowy) naukowcy ustalili datę ścięcia drzew, z których go wykonano - było to w latach 963-964. Oznacza to, że palatium wzniesiono w czasie rządów Mieszka I. Władca ten panował w latach 960-992.

Ważny ośrodek władzy i kultu

Jak dodaje Banaszak, z terenu Polski znanych jest co prawda kilka innych pozostałości po podobnych budowlach rezydencjonalnych (m.in. z Giecza, Poznania czy Przemyśla), jednak żadna nie zachowała się tak dobrze. Określenie ich wieku w tak precyzyjny sposób nie jest możliwe, gdyż nie udało się pobrać tak licznych próbek do analiz fizykochemicznych.

- Nasze najnowsze badania pozwalają określić lednickie palatium jako jedną z najstarszych budowli tego typu w Polsce, i to z bardzo dużym prawdopodobieństwem - podkreśla Banaszak.

W trakcie najnowszych badań naukowcy odkryli też sześć niewielkich szkiełek. Znaleźli je przy zewnętrznych ścianach kaplicy pałacowej oraz w jej wnętrzu.

- Być może są to pozostałości po przeszklonych oknach kaplicy - uważa Banaszak.

Dane dotyczące otworów okiennych i ich wykończenia w przypadku pozostałych budowli tego typu w Polsce nie są znane ze względu na ich fragmentaryczny stan zachowania.

Banaszak zwraca również uwagę na kolejne ciekawe znalezisko: fragment tynku z częściowo zachowanym malunkiem. Odkryto go kilka lat temu przy północnej ścianie pałacowej kaplicy w warstwie, której wiek szacowany jest na drugą połowę XI/XII w. Teraz eksperci dokładnie się mu przyjrzeli.

- Najprawdopodobniej jest to fragment tynku z wnętrza kaplicy. Widoczna jest na niej półkolista linia, być może jest to fragment aureoli – sugeruje Banaszak.

Dzięki analizom z wykorzystaniem m.in. skanera fluorescencji rentgenowskiej udało się ustalić, że ciemny pigment na tynku mógł być wykonany z czerni kostnej, czyli powstać przez wyprażanie kości lub czerni otrzymanej na bazie roślin. W skład pigmentu wchodzi też żelazo i miedź. Zdaniem ekspertów zaangażowanych w projekt, być może w ten sposób chciano nadać barwnikowi metaliczny połysk lub zielony odcień.

Najnowsze badania przeprowadzano w ramach grantu "Ostrów Lednicki – palatium Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chronologia i kontekst", otrzymanego od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

PAP/bm

Tunele z okresu niemieckiego, usytuowane pod północną skarpą Wzgórza Zamkowego odkryto podczas badań prowadzonych przed modernizacją tarasów Zamku Książąt Pomorskich w czerwcu ubiegłego roku. Wówczas – jak tłumaczyła w czwartek podczas konferencji prasowej dyrektor Zamku Barbara Igielska – wykonany został odwiert na głębokość 16 m, do którego mogli wejść specjalizujący się w pracach w warunkach ekstremalnych alpiniści.

Kolebka państwa Piastów. Naukowcy ustalili datę budowy palatium na Ostrowie Lednickim

- Dokonaliśmy wstępnej inwentaryzacji, okazało się, że mamy 270 metrów tego tunelu, ale że tunel żelbetonowy przechodzi w tunel ceglany, murowany. Przekazaliśmy cegłę i próbki zaprawy do badania (…) i okazało się, że zarówno cegła, jak i zaprawa są średniowieczne – mówiła Brabara Igielska.

Dodała, że tunel żelbetonowy jest w "dobrym stanie".

- Niepokoi nas natomiast tunel średniowieczny. Obawiamy się, jak zareaguje na zmiany wilgotności po otwarciu wejść do tuneli" – powiedziała.

Zaznaczyła, że przygotowywana jest kolejna ekspertyza, a Zamek podejmie "pilne, niezwłoczne" działania w końcu lutego lub na początku marca.

Niespodziewane skutki katastrofy budowlanej

Badania, podczas których odkryto niemiecki tunel były związane z zaleceniami po katastrofie budowlanej w 2017 roku, gdy w północnym skrzydle zabytku osunął się filar i zawalił się strop.

- Wstępna eksploracja wskazuje na bardziej złożony temat niż pierwotnie przypuszczaliśmy co do zasięgu i kształtu tych tuneli. 270 metrów bieżących tuneli znajduje się pod skrzydłem północnym, na tarasie północnym oraz na skarpie: 210 m - na tarasie i skarpie, 60 m pod skrzydłem północnym, w tym 25 m tunelu ceglanego – wyjaśnił kierownik działu inwestycji i remontów Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie inż. Karol Krempa.

Dodał, że prefabrykowane tunele niemieckie są "tożsame z tunelami, które odkrywamy podczas inwestycji" na terenie Szczecina, w tunelach ceglanych natomiast obserwowane są "niepokojące zjawiska".

- Tunele te tworzą w tej chwili uprzywilejowany spływ dla wód gruntowych z dziedzińca, z całego wzgórza i przez to musimy pilnie zainterweniować. Musimy przede wszystkim wpuścić tam ekspertów – mówił Krempa.

Tłumaczył, że konieczne jest udrożnienie dwóch wejść u podnóża skarpy, aby można było prowadzić kolejne badania i roboty budowlane.

Dodał, że wody gruntowe powodują wokół tuneli procesy erozyjne, pustki i kawerny – konieczne są prace zabezpieczające skrzydło północne. Zapewnił, że prowadzony jest stały monitoring geodezyjny i inklinometryczny (wgłębny).

Zakon joannitów już 700 lat temu zmienił ekosystem w Lubuskiem

Może być ich więcej

Krempa wskazał, że kształt tuneli nie pokrywa się z archiwalnymi szkicami z II wojny światowej. Dyrektor Zamku dodała, że nie ma informacji o jakichkolwiek materiałach źródłowych, które sugerowałyby istnienie średniowiecznego tunelu.

- Jesteśmy w stanie stwierdzić, że w tych tunelach jest dużo zapadlisk. Nie wiemy też, czy są one pochodzenia antropogenicznego, czy też są to zapadliska naturalne. Odpowiedzą na to eksperci. Nie wykluczamy też, że te 270 m bieżących, w których w tej chwili się poruszamy, to mogą być jeszcze większe ilości – stwierdził Krempa.

Dodał, że tunele mają 2 i 2,3 m wysokości; część średniowieczna ma łukowate sklepienie.

Dyrektor Zamku wskazała, że jeśli będzie taka możliwość, chciałaby, aby w przyszłości tunele zostały udostępnione mieszkańcom miasta i turystom.

- Zależy nam na tym. Wydaje nam się, że nie ma sensu wypełniać ich betonem i niszczyć, bo to i tak niewiele da. Trzeba wypełnić pustki wokół tuneli, natomiast same tunele chcielibyśmy w przyszłości udostępnić zwiedzającym – powiedziała Igielska.

Zamek Książąt Pomorskich to renesansowa budowla usytuowana w pobliżu Odry; był historyczną siedzibą rodu Gryfitów, władców Księstwa Pomorskiego. Został w dużym stopniu zniszczony podczas alianckich nalotów w 1944 roku, odbudowano go w latach 1958-80. Obecnie znajdują się w nim m.in. centrum kulturalne Zamek Książąt Pomorskich, Opera na Zamku, sala ślubów Urzędu Stanu Cywilnego i siedziba Urzędu Marszałkowskiego.

PAP/bm

W Abydos odnaleziono szczątki nieznanego dotąd faraona

22 tysiące litrów piwa

Abydos, jedno z najważniejszych egipskich stanowisk archeologicznych, to ruiny miasta, które w starożytnym Egipcie odgrywało bardzo ważną rolę państwową i religijną. Odkryto tam wiele świątyń oraz ogromną nekropolię z grobami pierwszych faraonów z okresu wczesnodynastycznego. Pochowano tam m.in. Narmera, zwanego także Menesem, założyciela pierwszej dynastii, panującego w latach 3150-3125 p.n.e. i uważanego za władcę, który zjednoczył Górny i Dolny Egipt. To prawdopodobnie z jego czasów pochodzi odkryty browar, co 14 lutego 2021 roku przekazał mediom egiptolog Mostafa Waziri, sekretarz generalny Najwyższej Rady Starożytności w Egipcie.

Skazańcy czy wampiry? "Przeklęty cmentarz" w Gliwicach

Uczony dokładnie opisał znalezisko: browar o zdolności produkcyjnej 22,4 tysięcy litrów był podzielony na osiem części o długości 20 metrów i szerokości 2,5 metra. W każdej z nich znajdowało się około 40 glinianych naczyń służących do podgrzewania mieszanki ziaren i wody do produkcji piwa.

Pozostałości naczyń do produkcji piwa w starożytnym browarze w Abydos. Fot. PAP/EPA/EGYPTIAN DEPARTMENT OF ANTIQUITIES / HANDOUT

Egiptolog prof. Andrzej Niwiński: "Faraon" nie mówi prawdy o Herhorze

Ministerstwo do spraw starożytności podało, że jako pierwsi o istnieniu browaru wspomnieli brytyjscy archeolodzy na początku XX wieku, ale nie potrafili określić jego położenia. Dr Matthew Adams, jeden z badaczy, którzy dokonali odkrycia, powiedział, że piwo prawdopodobnie było używane podczas rytuałów pogrzebowych pierwszych królów Egiptu.

"Idź w pokoju do Abydos!"

W egipskiej religii Abydos było miejscem, w którym Izyda pochowała szczątki Ozyrysa. Pogrzeb w świętym miejscu był więc ze wszech miar pożądany przez władców. Jako miejsce kultu Abydos pojawia się w "Faraonie" Bolesława Prusa (wyd. 1897). To tam "pielgrzymują" zwłoki fikcyjnego Ramzesa XII, żegnanego przez tłum poddanych rytualną formułą "Idź w pokoju do Abydos!", gdzie "Abydos" oznacza "Krainę Zmarłych". Do miasta podróżuje także syn i następca zmarłego faraona - fikcyjny Ramzes XIII, główny bohater powieści. Prus pisze:

Pracowity obserwator. Rodzina wspomina Bolesława Prusa

"O piętnaście mil od Siutu, w górę rzeki, dzikie skały arabskie prawie dotykają Nilu; natomiast góry libijskie odsunęły się od niego tak daleko, że tamtejsza dolina jest bodaj najszerszą w Egipcie. W tym właśnie miejscu, tuż obok siebie, stały dwa czcigodne miasta: Tinis i Abydos. Tam urodził się Menes, pierwszy faraon Egiptu; tam przed stoma tysiącami lat złożono do grobu święte zwłoki bożka Ozyrysa, którego w zdradziecki sposób zamordował brat Tyfon.

Tam wreszcie na pamiątkę owych wielkich wydarzeń wiekopomny faraon Seti wybudował świątynię, do której zbiegali się pielgrzymi z całego Egiptu. Każdy prawowierny musiał choć raz w życiu dotknąć czołem tej błogosławionej ziemi. Prawdziwie zaś szczęśliwym był ten, czyja mumia mogła odbyć podróż do Abydos i choć z daleka zatrzymać się pod murami świątyni".

Posłuchaj fragmentów "Faraona" w interpretacji Andrzeja Ferenca

Pozostałości naczyń do produkcji piwa w starożytnym browarze w Abydos. Fot. PAP/EPA/EGYPTIAN DEPARTMENT OF ANTIQUITIES / HANDOUT

Jerzy Zelnik. Niewolnik "Faraona"

Prus nie wspomina nic o wielkiej wytwórni napojów alkoholowych w Abydos, za to swego bohatera wyposaża w - typową także dla samego siebie - miłość do kulinarnej prostoty, w której produkt starożytnego browaru był mile widziany. Tuż po wstąpieniu na tron Ramzes XIII, patrząc na suto zastawiony stół władcy Egiptu, "zażądał piwa tudzież żołnierskiego chleba z czosnkiem". Wcześniej jeszcze, gdy był księciem, jego niechęć do wyszukanych potraw krytykował w myśli Tutmozis: "mógłby nie tylko pić, ale nawet kąpać się w najlepszym winie, a tymczasem woli nędzne piwo żołnierskie i suchy placek natarty czosnkiem. Skąd te chłopskie upodobania? Nie rozumiem".

PAP/mc

Sekenenre Tao, nazywany Walecznym, był władcą południowej części Egiptu (tzw. Egipt Górny), w XVI wieku p.n.e. W latach jego panowania istotna dla gospodarki kraju, najżyźniejsza część państwa obejmująca deltę Nilu (Egipt Dolny) pozostawała przez sto lat we władaniu przybyłych z Azji Mniejszej Hyksosów – grupy ludów semickich, które przejęły zwyczaje i struktury państwa faraonów na północy  kraju. Sekenenre był pierwszym faraonem, który podjął walkę o przywrócenie dawnego blasku Egiptowi i odbicie północnej części kraju z rąk najeźdźców.

Browar sprzed 5000 lat odkryty w Egipcie. Mógł wytwarzać tysiące litrów piwa

Jego mumię odnaleziono w 1881 roku w grobowcu w Deir el-Bahari, nieopodal Karnaku, w południowym Egipcie – nie było to jednak pierwotne miejsce pochówku zwłok władcy, o czym świadczy fakt, że w skrytce grobowej  odnaleziono tam szczątki wielu innych faraonów.

Mumię władcy badano w XIX wieku i w latach 60. XX wieku. Na ich podstawie uważano, że Sekenenre Tao zginął wskutek ran odniesionych w bitwie z Hyksosami.

Głowa Sekenenre z zaznaczonymi miejscami ran odkrytymi podczas pierwszych badań mumii. Fot.: Wikimedia Commons/dp

Nowoczesne badania odsłaniają prawdę

Nową hipotezę na temat przyczyny śmierci Sekenenre Tao postawili dr Zahi Hawass, znany archeolog i były egipski minister ds. starożytności oraz dr Sahar Saleem, profesor radiologii na Wydziale Medycyny Uniwersytetu Kairskiego. Naukowcy przebadali mumię władcy za pomocą tomografu komputerowego. Na tej podstawie powstały trójwymiarowe modele zmumifikowanego ciała.  

"Technologia tomografii komputerowej jest jedną z technik obrazowania medycznego wykorzystywaną do badania szczątków archeologicznych, w tym mumii, w sposób bezpieczny i nieinwazyjny, co pomaga w ich zachowaniu. Tomografia komputerowa pomogła zbadać wiele egipskich mumii królewskich i określić wiek w chwili śmierci, płeć, a także sposób, w jaki zmarły" napisał na swoim profilu w serwisie Facebook dr Zahi Hawass.

Badania tomografem komputerowym pozwoliły odkryć przeoczone dotychczas urazy na ciele faraona. Odkryto, że na głowie króla jest więcej niż dotychczas sądzono ran. Zostały one bardzo dokładnie ukryte przez balsamistów. Potwierdzono również, że kształt ran odpowiada broni Hyksosów. O tym, że Sekenenre zginął nie w bitwie, a podczas rytualnej egzekucji świadczy fakt, że faraona zabiły liczne uderzenia ostrymi narzędziami (toporkami, sztyletami, włóczniami), zadane z wielu stron przez kilku napastników.

Co istotniejsze, badania tomografem komputerowym wykazały uszkodzenia i deformacje ramion i barków, wskazujące, że przed śmiercią ręce władcy były skrępowane w ten sposób, że nie mógł bronić się przed ciosami w głowę. To sugeruje, że faraon został pojmany na polu bitwy i zgładzony przez przeciwników dopiero po niej. Badania wykazały też, że faraon miał około czterdziestu lat w chwili śmierci.

Rozpoczął jednoczenie Egiptu

Sekenenre Tao należał do XVII dynastii rezydującej w Tebach i stąd rozciągającej panowanie nad Górnym Egiptem. Królowie tej dynastii nie byli suwerenni – musieli płacić trybut władcom Hyksosów. Sekenenre był pierwszym faraonem tej dynastii, który dążył do uniezależnienia się spod zwierzchnictwa najeźdźców z Azji Mniejszej i ponownego zjednoczenia Egiptu. Starania faraona kontynuował jego syn i następca – Kamose. Dzieło zrzucania władztwa Hyksosów nad Dolnym Egiptem dokończył młodszy syn Senenenre – Ahmose I.   

EurekaAlert.org, Zahi Havass (profil na Facebooku)/bm 

Tajemniczy krąg to jeden z najsłynniejszych, a zarazem najbardziej tajemniczych zabytków Wielkiej Brytanii. Nie wiadomo, jakie było jego przeznaczenie, pewne jest natomiast to, że Stonehenge jest niezwykle popularne. Co roku odwiedzają je tłumy turystów i osób usiłujących zyskać duchową łączność z przeszłością.

Grające kamienie. Niezwykła akustyka Stonehenge

Z ziemi walijskiej do Anglii

Już w 2015 roku zespół naukowców pod wodzą Parkera Pearsona, profesora archeologii na University College London, doszedł do wniosku, że kamienie użyte do wzniesienia Stonehenge pochodzą z kamieniołomu na walijskich wzgórzach Preseli, położonych ponad 225 kilometrów od Salisbury. Badaczy zastanowił nie tylko fakt, że materiały do budowy kręgu czerpano z tak odległego miejsca, lecz także to, że między początkiem wydobycia kamieni a początkiem wznoszenia Stonehenge minęło 400 lat.

Powstała teoria, że pierwotnie Stonehenge stało w innym miejscu. Położone na wzgórzach Preseli pozostałości kręgu Waun Mawn od razu przyciągnęły uwagę badaczy, szybko okazało się jednak, że nie zgadzają się rozmiary obu obiektów. Po pewnym czasie wiedzeni doświadczeniem naukowcy powrócili do Waun Mawn, by jeszcze raz sprawdzić okolicę. Tym razem wykopaliska zaczęły odkrywać przed nimi sensacyjną prawdę.

Kamienne bagaże

Walijski krąg ma średnicę 110 metrów, tyle samo, co rów otaczający Stonehenge. Budowle ulokowano dokładnie na tej samej osi, wyrównanej w czasie wschodu słońca podczas przesilenia letniego. Co najmniej jeden z niebieskich kamieni w Stonehenge pasuje do jednego z otworów znalezionych w Walii. Stąd wniosek, że krąg z Waun Mawn został rozebrany i odbudowany później na angielskiej równinie.

Parker Pearson sugeruje, że kamienie mogły zostać przeniesione, gdy starożytni mieszkańcy Walii, migrując, wzięli w podróż ogromne głazy, by postawić je w nowym miejscu zamieszkania. "Wygląda to tak, jakby zupełnie zniknęli. Emigrowali, zabierając ze sobą kamienie jako dziedzictwo swoich przodków" – powiedział archeolog w wywiadzie dla BBC.

Reuters/mc

Nowo odkryte założenia naukowcy określają jako megksylony (z j. greckiego "mega" - wielki i "ksylon" - drewno). Usypywano je z ziemi w kształcie wydłużonego trapezu. W przeciwieństwie do znanych np. z Kujaw grobowców megalitycznych ich ściany obstawiano jednak nie głazami, ale słupami wykonanymi z drewna. Odkryte przez badaczy grobowce w Dębianach w świętokrzyskiej gminie Działoszyce mają 40-50 m długości.

- Ich dłuższe ściany wzmocnione były drewnianymi palisadami, natomiast krótkie ściany wschodnie zawierały wejście do swego rodzaju kaplicy grobowej – przedsionka - opowiada w rozmowie z PAP jeden z odkrywców, archeolog Marcin M. Przybyła.

W tego typu grobowcach znajdowane są z reguły pojedyncze pochówki. Jak dodaje badacz, granice każdego z grobowców wyznaczała palisada - do dziś zachowały się tylko dołki posłupowe. Z kolei tuż za niektórymi z nich znajdowały się podłużne rowy. Jest to pozostałość po pozyskiwaniu ziemi na budowę nasypów grobowców.

Puste grobowce

Z badań archeologów wynika, że pod nasypami znajdowały się groby, z których część posiadało konstrukcję z głazów wapiennych.

- Niestety z pochówków tych jeszcze w okresie funkcjonowania cmentarzyska usunięto większość szczątków zmarłych i wyposażenia. Było to zachowanie rytualne, z którym często stykamy się na cmentarzyskach z tego okresu - opisuje Przybyła.

Jak szacują naukowcy, jeśli pozostała część cmentarzyska jest równie gęsto zabudowana grobowcami, może ich być łącznie kilkanaście.

- Wydaje się zatem, że w Dębianach odkryto jedno z największych cmentarzysk megalitycznych w Polsce - ocenia Przybyła.

Pomogły zdjęcia satelitarne

Do odkrycia pradziejowego cmentarzyska w postaci megaksylonów doszło przypadkowo. Krakowski archeolog Jan Bulas dostrzegł na zdjęciach satelitarnych pola uprawnego zarys czworokątnego założenia otoczonego rowem. Następnie udał się w teren, gdzie wspólnie z Marcinem M. Przybyłą przeprowadzili badania magnetyczne (które nie wymagają wbijania łopaty w ziemię). W ten sposób udało się nie tylko poznać szczegółowe rozplanowanie tej konstrukcji, ale również natknąć na grobowce megalityczne, z których część powstała w miejscu późniejszego założenia obronnego.

Kolejne monumentalne grobowce odkryto na północ i na południe od fortyfikacji i częściowo przebadano w czasie wykopalisk przeprowadzonych latem 2019 i 2020 r. dzięki środkom Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach. Przybyła zwraca też uwagę na dobrą współpracę i pomoc ze strony mieszkańców Dębian, zwłaszcza właścicieli pól, na których ulokowane jest stanowisko archeologiczne.

Budowle obronne 

Odkrycie założenia obronnego, jak i sporej liczby grobowców sprzed 5,5 tys. lat jest dla archeologów sporym zaskoczeniem. Czworokątny szaniec - jak udało się ustalić podczas prac wykopaliskowych - pochodzi z okresu plemiennego (IX-X w.).

- Nie był on na stałe zamieszkany. Pełnił może rolę obozu wojskowego, albo też obiektu związanego z rytuałami religijnymi lub społecznymi. Warto zaznaczyć, że podobne założenie nie jest znane z terenu Polski - podkreśla Przybyła.

Jak informują badacze, ze względu na rangę znaleziska w najbliższych latach planowana jest kontynuacja badań w tym miejscu.

PAP/bm