Trop numer jeden: głowa między nogami

Jednym z badaczy cmentarza w centrum Gliwic jest archeolog Łukasz Obtułowicz, który w lipcu 2013 roku gościł w audycji "Lato z Radiem" i opowiadał o znalezisku. – Wśród kilkudziesięciu pochówków na cmentarzysku kilkanaście jest bardzo nietypowych. Ponieważ tego typu pochówki były już odkrywane w Polsce i zagranicą, mamy hipotezę, że są to tak zwane pochówki wampiryczne, określane także jako antywampiryczne. W archeologii mówimy o nich, gdy stwierdzamy dokonywanie na zwłokach zabiegów, które miały ochronić żywych przed szkodliwą działalnością tych zmarłych – wyjaśnił naukowiec w rozmowie z Romanem Czejarkiem.

"Od powietrza, głodu, ognia i wojny..." - epidemie w Polsce na przestrzeni wieków

O co chodzi? Niektórym ze zwłok odjęto głowy i umieszczono między nogami. Takie zabiegi były jednymi z zabobonnych praktyk, jakie stosowano względem osób podejrzanych o bycie wampirem. Jak wiadomo, wampir to trup, który wstaje z grobu, by pić krew żywych ludzi i zwierząt. By uniemożliwić mu nocne wycieczki, należało m.in. właśnie odciąć zmarłemu głowę i umieścić ją w trumnie poza zasięgiem jego rąk. Trudno przecież chodzić po świecie bez głowy; jeszcze trudniej pić bez niej krew.

Archeolodzy odkopali 46 szkieletów, wśród których tylko niektóre nosiły ślady takich działań. Łukasz Obtułowicz podkreślił, że najbardziej zaskakująca jest obecność grobów antywampirycznych w tym samym miejscu, co zwykłych. – Dodatkowo nie ma żadnej informacji w źródłach historycznych na temat tego, że w tym miejscu chowano tak, a nie inaczej – powiedział.

Dokumentacja źródłowa zakładała w tym miejscu obecność cmentarzyska, ale z okresu kultury łużyckiej. – To, co odkryliśmy, jest sporym zaskoczeniem. Materiał poszedł do analiz i mam nadzieję, że ich wyniki potwierdzą, z jakiego okresu pochodzi znalezisko. Do tej pory bazujemy na hipotezach i przypuszczeniach, może to być XVI-XVII wiek lub wcześniejszy okres – słyszymy w archiwalnym nagraniu.

Trop numer dwa: szubienica

"Czarna śmierć". Stosowaliśmy zasadę #zostańwdomu już w średniowieczu. Dlaczego Polska ucierpiała mniej od innych państw Europy?

Dziś wiadomo już, że cmentarzysko pochodzi z XV wieku lub z pierwszej połowy XVI wieku. Ten zakres czasowy znalazł się także w tytule książki na temat odkrycia, którą w 2019 roku wydało Muzeum w Gliwicach. Autorami publikacji "Odrzuceni przez społeczeństwo. Cmentarz z końca XV/1. połowy XVI wieku odkryty przy ul. Dworcowej w Gliwicach" są, obok Łukasza Obtułowicza, Jacek Pierzak, Henryk Głąb i Jarosław Wróbel. Archeolodzy porządkują w książce hipotezy na temat gliwickiego cmentarzyska. Jest ich kilka, a z teorią o pochówkach wampirycznych konkuruje przede wszystkim przypuszczenie o grzebaniu w tym miejscu skazańców, którzy zginęli od katowskiego topora kata lub na szubienicy.

Zabieg odejmowania czaszki i układania jej między nogami z reguły nie występował bowiem samodzielnie. Widocznie uważano, że to nie wystarczy. Najczęściej dodatkowo przebijano klatkę piersiową lub czaszkę drewnianym kołkiem lub metalowym gwoździem. Ale i tego mało - lęk przed aktywnością wampira był tak wielki, że w celu unieruchomienia go zwłoki często obciążano głazem. Tego na gliwickim cmentarzu nie stwierdzono. Znaleziono za to ślady nadpalania zwłok, co było jednym ze zwyczajów antywampirycznych.

Badania szczątków wykazały jednak, że głowy znajdowały się między nogami już w momencie pochówku. W średniowieczu niedaleko od cmentarza znajdowała się miejska szubienica. Właśnie te fakty dały początek hipotezie o pogrzebanych w Gliwicach skazańcach. Głowę mogli stracić oni albo dzięki narzędziom kata, albo wskutek długiego bardzo długiego zwisania na szubienicy. Zabici w ten sposób ludzie mogli być członkami mniejszości religijnych, etnicznych czy społecznych.

Badania ekspertów medycyny sądowej wykazały, że pogrzebani na gliwickim cmentarzu cierpieli za życia na choroby uzębienia, anemię i inne schorzenia będące domeną ludzi biednych i żyjących na marginesie społecznym. To wciąż nie wyklucza hipotezy o pochówkach antywampirycznych, bowiem oskarżenia o czary czy wampiryzm również padały najczęściej na tych, którzy mieli najmniej praw i środków, by obronić się przed sądem lub gniewem tłumu.

Tajemnicze groby znalezione w Gliwicach mogą być zatem świadectwem dawnej nienawiści, nietolerancji i wykluczenia, i stąd tytuł publikacji archeologów - "Odrzuceni przez społeczeństwo". Prawdopodobieństwo tej teorii wzmacnia także to, że cmentarz nie został nigdy zaznaczony na żadnej z dawnych map. Miejsce, gdzie grzebie się odszczepieńców, dziwaków i przestępców, nie było dla kartografów czymś wartym odnotowania.

Z grobu prosto na musical

Zdjęcia dokumentujące odkrycie obiegły latem 2013 roku cały świat. Doniesienia o "gliwickich wampirach" poruszyły wyobraźnię wielbicieli średniowiecznych tajemnic nie tylko w Polsce. Nagle Gliwice, kojarzone dotąd przede wszystkim jako miejsce niemieckiej prowokacji poprzedzającej II wojnę światową, stały się "polską Transylwanią", co zresztą miasto postanowiło wykorzystać w celach promocyjnych. Już jesienią 2013 roku Gliwicki Teatr Muzyczny wystawił musical "Wampiry i upiory". W lutym 2020 roku w Teatrze miejskim w Gliwicach swoją premierę miał spektakl "Wpuść mnie", wprost nawiązujący do odkrycia sprzed siedmiu lat.

Międzynarodowa sława gliwickiego cmentarzyska sprawiła, że nazwa miasta trafiła do amerykańskiej popkultury. W emitowanym przez telewizję Fox serialu grozy "The Strain" ("Wirus") pojawia się wzmianka o znalezisku.

mc

7 września 1795 roku w Londynie urodził się John William Polidori, angielski lekarz i pisarz włoskiego pochodzenia. Żył niespełna 26 lat, ale zdążył w istotny sposób wpłynąć nie tylko na historię literatury, lecz także na dwa wieki popkultury.

Skazańcy czy wampiry? "Przeklęty cmentarz" w Gliwicach

Pozostawił po sobie dwa dramaty, dwa poematy, dwa opowiadania, a także trochę esejów, prac naukowych, notatek z podróży i dziennik - ale nie był dobrym pisarzem. "Wampir" przeszedł do historii nie ze względu na wartości artystyczne. To dzieło przełomowe z innego powodu. W opowiadaniu tym po raz pierwszy pojawia się nowocześnie ujęta postać wampira, zarówno przerażającego, jak i uwodzicielskiego, zanurzonego w ludowej demonologii potwora i jednocześnie światowca swobodnie poruszającego się na salonach.

Oczywiście wampiry pojawiały się w tekstach literackich znacznie wcześniej. Były jednak czerpane wyłącznie z tradycyjnych mitologii i zabobonów, nie miały ani arystokratycznych manier, ani sadystycznych skłonności. Były po prostu przeklętym ciałem zmarłego, ślepą siłą piekielnej natury, karą za grzechy i zaniedbania. Polidori do klątwy krwiożerczego popędu dołożył romantyczne okoliczności. To on nadał bieg prawdziwej literackiej przygodzie wampirów.

Najlepiej zepsute wakacje w XIX wieku

1816. Rok, w którym nie było lata

Wszystko zaczęło się w czerwcu 1816 roku nad Jeziorem Genewskim w Szwajcarii, w należącej do słynnego poety George'a Byrona Villi Diodati. Nieco wcześniej Lord Byron zatrudnił Polidoriego, 20-letniego doktora medycyny, w charakterze swego prywatnego lekarza podczas podróży po Europie.

Jeszcze wcześniej (i dużo dalej) wybuchł indonezyjski wulkan Tambora, który 10 kwietnia 1815 roku wyrzucił do atmosfery tak dużo pyłu, że na długi czas zaburzył klimat na całej kuli ziemskiej. Z tego właśnie powodu w 1816 roku niepogoda przerwała wędrówki Byrona i Polidoriego, zmuszając ich do zatrzymania się w Villi Diodati. Rok ten przeszedł do historii jako "rok bez lata".

Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz

Przypadkiem w okolicy znalazło się także małżeństwo Percy'ego i Mary Shelleyów oraz przyrodnia siostra Mary - Claire Clairmont. Oni także schronili się przed brzydką aurą w domostwie Byrona. Nudząc się strasznie, towarzystwo wpadło na pomysł zorganizowania przyjacielskich zawodów w pisaniu opowieści grozy. Mary Shelley wpadła wówczas na trop swojego "Frankensteina" (wyd. 1818), a "Polidori" zarysował właśnie fabułę "Wampira". W ten sposób to, co z pozoru wyglądało na pechowo wybrany termin wypoczynku, zaowocowało aż dwoma kamieniami milowymi w historii światowej kultury.

Wielki bałagan z wampirami

Mary Shelley ostrzegała przed zabawą w Boga

O wampirze zaczął pisać również sam Byron, ale nie starczyło mu ochoty na dokończenie dzieła. Być może uznał, że poczyniona kilka lat wcześniej w "Giaurze" drobna wzmianka o upiorze wychodzącym z grobu, by pić krew żyjącej rodziny, wyczerpuje dla niego temat wampiryzmu. Polidori natomiast nie zniechęcił się postawą swego chlebodawcy. Ukończył "Wampira", opowiadanie o demonicznym lordzie Ruthvenie, którego pierwowzorem był zresztą nie kto inny, jak lord Byron.

Lekarz nie zamierzał jednak wydawać swego dzieła. Tym większe było jego zdumienie, gdy w 1819 roku ujrzał "Wampira" w druku podpisanego nazwiskiem... Georga Byrona. Byron był nie mniej zdziwiony i, aby rozwiać wątpliwości, natychmiast opublikował to, co sam napisał o wampirze. Dziś ten nieukończony utwór znany jest pod tytułem "Fragment". Wprawdzie nie wszystkich czytelników to przekonało, ale Polidori miał już wtedy inne zmartwienia.

Nie tylko "Dżuma" Camusa. Co czytać w czasach zarazy?

24 sierpnia 1821 roku, dwa tygodnie przed 26. urodzinami, John Polidori zażył cyjanek i zmarł. Do samobójstwa miały go pchnąć depresja i tarapaty finansowe będące skutkiem hazardu. "Wampir" już wtedy święcił triumfy w całej Europie. Chętnie adaptowano go na potrzeby teatru. W Warszawie "Wampira" grano w kwietniu 1821 roku. Przed końcem roku zdążył jeszcze przestraszyć publiczność w Wilnie, we Lwowie i w Krakowie.

Oryginalną treść przerabiano wielokrotnie, by skondensować dramaturgię, a także po to, by spodobała się bardziej żądnej melodramatu widowni. Poddawany ciągłym metamorfozom, cięciom i uzupełnieniom "Wampir" coraz silniej wiązał się z lokalnymi kulturami. W ten właśnie sposób wywiedzione od Polidoriego wątki wampiryczne trafiły do twórczości Adama Mickiewicza, który podjął je w IV części "Dziadów" (1823). Zainteresowanie tą tematyką nie opuszczało naszego wieszcza przez lata. A to był dopiero początek pośmiertnego triumfu Johna Polidoriego. I początek jednego z najbardziej żywotnych zjawisk kultury masowej na całym świecie.

mc

Urodziny Tolkiena, czyli toast za Profesora

Na pewnym biurku leżała pusta kartka...

Wydana 21 września 1937 roku książka pod tytułem "The Hobbit or There and Back Again" była prozatorskim debiutem 45-letniego Tolkiena (1892-1973). Do tamtego dnia autor powieści znany był w kręgu przyjaciół i znajomych przede wszystkim jako profesor filologii klasycznej i literatury staroangielskiej w Oksfordzie. W wolnych chwilach pisywał wiersze i poświęcał się życiu rodzinnemu, które koncentrowało się wokół żony Edith i czwórki dzieci.

Pewnego dnia we wczesnych latach 30. XX wieku profesor Tolkien sprawdzał egzaminy studentów i musiał najwyraźniej znudzić się tym zajęciem, bowiem odłożył sprawdziany na bok i pod wpływem nagłego natchnienia na pustej kartce zanotował zdanie: "In a hole in the ground there lived a Hobbit" ("W pewnej norze ziemnej mieszkał sobie Hobbit").

Wtedy nie tylko nie wiedział jeszcze, że będą to pierwsze słowa jego pierwszej powieści, lecz także nie miał pojęcia, kto to taki ten "Hobbit". Żeby się tego dowiedzieć, coraz częściej powracał do karłowatego grubaska i zaczął dopisywać kolejne zdania i akapity.

Wyjść poza teksty. Prawie możliwy świat Tolkiena

Wieczorem "Hobbit" znalazł się w pubie...

Duża część języka i świata przedstawionego istniała już wcześniej w poezji Tolkiena, ta zaś inspirowana była przede wszystkim mitologią nordycką. Oprócz legend skandynawskich pisarz czerpał z niemieckich baśni, takich jak "Królewna Śnieżka", twórczości szkockiego autora książek dla dzieci George'a MacDonalda, a także z tekstów na temat średniowiecznych losów społeczności żydowskiej. Nie brakowało natchnienia prosto z życia - nazwę domu głównego bohatera powieści Bag End wziął od nieformalnego określenia gospodarstwa swojej ciotki.

Na początku opowieść o wyprawie Hobbita, który ma pomóc krasnoludom w odzyskaniu ich siedziby, była przeznaczona dla uszu dzieci Tolkiena oraz przyjaciół z klubu Inklingów, nieformalnej grupy oksfordzkich intelektualistów, którzy w latach 30. i 40. spotykali się w pubach, by nad kuflem piwa czytać sobie nawzajem fragmenty niepublikowanych tekstów.

U progu Śródziemia. J.R.R. Tolkien i pierwsza wojna światowa

Do Inklingów należał m.in. C. S. Lewis (1898-1963), autor cyklu "Opowieści z Narnii". Członkowie klubu byli pierwszymi, którzy usłyszeli jego "Lwa, czarownicę i starą szafę", pierwszy tom tej słynnej serii. Lewis szybko poznał się na wartości "Hobbita", porównywał go do "Alicji w Krainie Czarów" z uwagi na to, że książkę mogą czytać zarówno dzieci, jak i dorośli, odnajdując różne znaczenia.

Gdy Królowa Hobbitów ujrzała rękopis...

Elaine Griffiths (1909-1996), pracowniczka naukowa w Oksfordzie i przyjaciółka Tolkiena, była jedną z niewielu osób, które dostąpiły zaszczytu oglądania manuskryptu "Hobbita" jeszcze w czasie, gdy nie został ukończony. Podobnie jak Lewis była przekonana, że ten tekst jest czymś wyjątkowym. W 1936 roku pokazała rękopis Susan Dagnall z wydawnictwa Allen & Unwin. Dagnall była zachwycona. Zwróciła się do Tolkiena z prośbą, by dokończył powieść i wysłał maszynopis jej szefowi.

Kuchnia Śródziemia, czyli przytyj z hobbitami!

Gdy Stanley Unwin odebrał kopertę z "Hobbitem", stwierdził, że książkę najlepiej oceni jego 10-letni syn Rayner (1925-2000). Za recenzję chłopiec miał dostać sześciopensówkę. Rayner Unwin raźno zabrał się do powierzonego mu zadania. Wkrótce przedstawił ojcu swoją ocenę: "ta książka, z dodaniem map, nie potrzebuje żadnych ilustracji, jest dobra i powinna podobać się wszystkim dzieciom w wieku od pięciu do dziewięciu lat". Obiecaną zapłatę oczywiście otrzymał.

Allen & Unwin wydało 1500 egzemplarzy książki. Entuzjastyczne recenzje sprawiły, że od 21 września do końca grudnia 1937 roku wyprzedano cały nakład. Widząc to, Stanley Unwin poprosił Tolkiena o kontynuację "Hobbita". Pisarz rozpoczął więc pracę nad tekstem, który kilkanaście lat później wydany został jako wielotomowa powieść "Władca Pierścieni".

Hobbit z Wilamowic. Czy na pewno go zrozumiesz?

Jeden z egzemplarzy "Władcy Pierścieni" Tolkien podarował Elaine Griffiths. Autor umieścił tam dedykację w wymyślonym przez siebie języku elfów: "Elainen tárin periandion ar meldenya anyáran" ("Dla Elaine, Królowej Hobbitów i mojej dobrej przyjaciółki").

I tak zaczęła się przygoda...

Późniejszy sukces "Władcy Pierścieni" przyćmił wprawdzie sławę pierwszej powieści Tolkiena, bez wątpienia jednak bez "Hobbita" nie byłoby całego fantastycznego świata powołanego do życia za pomocą nadzwyczajnej wyobraźni pisarza i jego pióra. Młodzi czytelnicy z reguły zaczynają swoją lekturę właśnie od "Władcy Pierścieni", a dopiero potem, oszołomieni Tolkienowskim Śródziemiem, Hobbitami, krasnoludami, elfami i czarodziejami, sięgają po "Hobbita". Podobnie uczynił Peter Jackson, który zekranizował te książki w takiej kolejności.

Sześć filmów nowozelandzkiego reżysera to najnowsze i najbardziej zaawansowane technologicznie adaptacje prozy Tolkiena, ale poprzedza je wiele innych. Już w 1953 roku przełożono "Hobbita" na język teatru. Potem były animacje, słuchowiska, ekranizacje, komiksy, gry planszowe i komputerowe... Spadkobiercy autora długo jeszcze będą zarabiać na jego dziełach, a odbiorcy kultury na całym świecie nie będą narzekać na nudę. Gdy bowiem przeczytają wszystkie książki Tolkiena i obejrzą wszystkie filmy na ich podstawie, z pewnością pojawi się coś nowego, co pozwoli im na nowo wyruszyć wraz z Hobbitem w fascynującą podróż.

mc

Pomyślność śląskiej Pizy

Mary Shelley – ostrzegała przed zabawą w Boga

Frankenstein został założony w drugiej połowie XIII wieku pod panowaniem księcia wrocławskiego Henryka Prawego, syna Henryka Białego i wnuka Henryka Pobożnego. Miasto ulokowano na trasie głównego szlaku handlowego między Śląskiem a Czechami, gród od razu więc miał duże znaczenie. Już w latach 90. XIII wieku Frankenstein uzyskał pierwsze przywileje książęce, m.in. prawo składowania soli i ołowiu. Na początku XIV wieku wzniesiono kamienne mury obronne, murowany ratusz wraz z sukiennicami, a także zbudowano warowny zamek.

– Zamek początkowo był położony za miastem, a dopiero w 1583 roku połączono go z fortyfikacjami miejskimi – mówił Paweł Sosnowski, student historii sztuki, w audycji Milli Szczęsnej w 1975 roku. – Mury miejskie istniał jeszcze w 1840 roku, przebite czterema bramami. W tej chwili już murów miejskich nie ma. W połowie dziewiętnastego wieku fosa wokół zamku została zasypana, wały zostały zniwelowane, tak że w tej chwili możemy podziwiać tylko przepiękną malowniczą ruinę. Naokoło rosną piękne drzewa i ten piaskowiec w połączeniu z zielenią góruje nad Ząbkowicami – dodał.

Jednym z najbardziej rozpoznawalnych zabytków Ząbkowic Śląskich jest 34-metrowa Krzywa Wieża, dzięki której miasto zyskało przydomek "śląska Piza". Jej obecne odchylenie od pionu wynosi ponad 2 metry. "Wędrówka" ta zaczęła się 24 sierpnia 1598 roku, gdy wieża przechyliła się o półtora metra prawdopodobnie wskutek trzęsienia ziemi w nieodległym Bardzie.

Przedwojenne pocztówki z fotografiami ruin zamku Frankenstein oraz Krzywej Wieży. Fot. Polona/domena publiczna

Jak zarażają grabarze

Jednym z najbardziej sensacyjnych zdarzeń w dziejach Frankensteinu była obrosła legendą sprawa sądowa z 1606 roku, którą wytoczono grupie tamtejszych grabarzy w czasie panującej w mieście zarazy. Oskarżeni mieli wykopywać zwłoki, a następnie suszyć je i mielić na drobny proszek, który później rozsypywali na progach domów lub nacierali nim klamki i kołatki, czego skutkiem była właśnie epidemia.

Nie tylko "Dżuma" Camusa. Co czytać w czasach zarazy?

W czasach sprzed odkrycia zarazków tego typu pomówienia nie należały do rzadkości, ale by być pewnym, że wyrok będzie odpowiednio surowy, dołożono grabarzom zarzuty okradania zwłok, włamań i kradzieży w kościołach, bezczeszczenia zwłok kobiet w ciąży oraz pożerania martwych płodów. Jakby tego było mało, oskarżono ich o czary. Grabarze przyznali się do wszystkiego dzięki starej metodzie wydobywania zeznań, jaką są tortury. Wskazali także wspólników. W wyniku tego "śledztwa" aresztowano, osądzono i stracono kilkanaście osób. Taką przynajmniej wersję najczęściej się powtarza.

Tzw. afera grabarzy z Frankenstein była szeroko opisywana w ówczesnej prasie. Zajmujący się dziejami Ząbkowic historyk Kamil Pawłowski na podstawie archiwalnych dokumentów doszedł jednak do wniosku, że prawdziwą przyczyną aresztowania pracowników cmentarnych było pierwotnie pijaństwo, choć potem faktycznie sprawa zaczęła przeradzać się w polowanie na czarownice. Nie był to zresztą jedyny proces grabarzy w tamtym czasie na Śląsku. Tę grupę zawodową chętnie obarczano winą za zarazy, w końcu jako ludzie pracujący głównie z martwymi ciałami byli dla społeczeństwa zawsze trochę podejrzani.

Rysunek z 1842 roku przedstawiający panoramę Frankenstainu. Fot. Polona/domena publiczna

Ilu Frankensteinów trzeba, by stworzyć legendę?

Niemal każdy na dźwięk słowa "Frankenstein" wyobraża sobie wysokiego potwora o niemądrym wyrazie twarzy i dość niezdarnych ruchach, którego wielka siła fizyczna idzie w parze z brakiem współczucia i litości. Ta popularna wizja jest wynikiem kinematograficznego sukcesu Borisa Karloffa i filmu, w którym zagrał, czyli "Frankensteina" z 1931 roku. Obraz ten jest też być może odpowiedzialny za to, że w powszechnym odbiorze "Frankenstein" to imię rzeczonego potwora, wbrew temu, co oglądamy na ekranie, a przede wszystkim na przekór literackiemu pierwowzorowi, który w 1818 roku wyszedł spod pióra pisarki Mary Shelley. To ona stworzyła postać naukowca Frankensteina, który podczas zabawy w boga doprowadza do ożywienia monstrualnego ciała złożonego z fragmentów zwłok.

1816. Rok, w którym nie było lata

To nie koniec nieporozumień. Władze Ząbkowic Śląskich chętnie opierają promocję miasta na brzmieniu dawnej nazwy, opierając się na obiegowej teorii, że autorka "Frankensteina", tworząc szkic powieści podczas słynnego "roku bez lata", czerpała inspirację z prasowych doniesień o wspomnianej wcześniej aferze grabarzy. W końcu doktor Frankenstein też chodził na cmentarz, by zdobywać tam "części" do potwora.

Istnieje jednak konkurencyjna teoria, zgodnie z którą Mary Shelley natchniona została pod wpływem zupełnie innego Frankensteinu. Tę nazwę nosi bowiem zamek nad Renem, gdzie artystka i jej ukochany poeta Percy Shelley spędzali miło czas w 1814 roku, pływając łodzią i poznając lokalne legendy. Wedle jednej z nich niejaki Dippel z Frankensteinu wykopywał zwłoki, by ożywiać je mieszanką z krwi i kości. Według Mirandy Seymour, biografki Shelley, to właśnie ta opowieść zainspirowała autorkę powieści.

Zamek Frankenstein nad Renem na fotografii z 1908 roku oraz na rysunku Karla Philippa Fohra z 1813 roku. Fot. domena publiczna

Ustalenia badaczy nie sprawią jednak, że Ząbkowice tak łatwo dadzą sobie odebrać "swojego" Frankensteina. To przecież tutaj już od 1996 roku w związku z dawną nazwą miasta Urząd Miejski i Ząbkowicki Ośrodek Kultury organizuje doroczny festiwal Weekend z Frankensteinem. Co więcej, to tu Joanna Bator wysyła bohaterkę powieści "Rok królika", dzięki czemu, jak twierdzi, Mary Shelley staje się jej "mroczną bliźniaczką". – "Frankenstein" jest dla mnie tutaj książką siostrzaną. Dla wnikliwego czytelnika pojawia się wiele tropów łączących te dwie opowieści – mówiła pisarka w rozmowie z Katarzyną Nowak.

Kanibal z sąsiedztwa

Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz

O ile dzieje obu Frankensteinów wraz z ich potwornościami oraz powieść Mary Shelley ze względu na dystans czasowy lub bezpieczeństwo fikcji literackiej są już oswojone w popkulturze i mogą być bez przeszkód eksponowane w przestrzeni publicznej, o tyle opis pewnego przedwojennego wydarzenia w pobliskich Ziębicach (wówczas Münsterberg) nie nadaje się na lekturę podczas jedzenia.

Münsterberg był od wieków związany z Frankensteinem. Oba miasta w XV wieku przeszły na własność Jerzego z Podiebradów, który niebawem został królem Czech. Przez kolejne stulecia raz Frankenstein należał do gminy Münsterberg, raz Münsterberg do gminy Frankenstein, raz były to dwie osobne gminy. Przed wojną ich związek podkreślało m.in. istnienie wspólnego dziennika  "Frankenstein-Münsterberger Zeitung".

Grafiki przedstawiające panoramy Münsterbergu i Frankensteinu. Fot. Polona/domena publiczna

To właśnie w tej gazecie 25 grudnia 1924 roku ukazał się artykuł, który zaszokował mieszkańców Münsterbergu. Dziennik donosił o aresztowaniu prawdziwego potwora w ludzkiej skórze. Był nim kupiec Karl Denke, który okazał się seryjnym mordercą i kanibalem. Przez lata mógł zabić nawet czterdzieści osób. Jego ofiarami padali ludzie z marginesu - żebracy, bezdomni, włóczędzy i prostytutki. Denke wabił ich do swego domu, obiecując pomoc, po czym zabijał. I tu dopiero zaczynał się prawdziwy horror.

Policja, która udała się do domu Denkego celem zabezpieczenia mienia, dokonała makabrycznego odkrycia. Znaleziono tam paski, szelki i sznurowadła z ludzkiej skóry, ludzkie kości przygotowane do obróbki, 420 zębów i aparat do produkcji mydła. W szafie znajdowało się mnóstwo ubrań, częściowo zakrwawionych, a w słojach - zapeklowane mięso, które po analizie okazało się pochodzić od trzech różnych ludzi. Podobno policjanci biorący udział w rewizji kilka razy wybiegali z domu, by wymiotować.

Opinia publiczna zareagowała równie chorobliwie. Denke znany był na wrocławskich targowiskach jako handlarz tanią wieprzowiną. Gdy jego zbrodnie wyszły na jaw, na znacznym obszarze Śląska zapanowała prawdziwa histeria, gdyż łatwo połączono ze sobą atrakcyjne ceny produktu ze znacznie mniej atrakcyjną prywatną działalnością kupca. Obroty sklepów mięsnych w regionie na pewien czas znacząco spadły.

O tym, czy rzeczywiście Denke mógł sprzedać komukolwiek ludzkie mięso udające szynkę, nic nie wiadomo. Podobnie nigdy nie udało się poznać motywów kierujących mordercą. Karl Denke w dniu aresztowania powiesił się w celi na chustce do nosa.

***

Pisząc artykuł, korzystałem z następujących źródeł:

• "Historia miasta", Portal informacyjny Gminy Ząbkowice Śląskie, dostęp 23.07.2021 (https://www.zabkowiceslaskie.pl/turysta/ciekawostki-i-atrakcje-zabkowic-slaskich/his,54.html)
• "Frankenstein: To wydarzyło się naprawdę? Joanna Lamparska odkrywa tajemnicę Dolnego Śląska", National-Geographic.pl, dostęp 23.07.2021 (https://www.national-geographic.pl/artykul/frankenstein-historia-prawdziwa?page=1)
• Lucyna Biały, "Z ciemnych kart historii Ziębic - masowy morderca i kanibal Karl Denke", "Litteraria", XXXII 2001

mc

Wiara w istnienie złej magii, posługiwania się siłami nadprzyrodzonymi w celu szkodzenia innym osobom, narodziła się w czasach prehistorycznych. - Świadectwa odnajdujemy w malowidłach w jaskiniach Europy Zachodniej. Stąd się wywodzi wiara w czary, czarowników i czarownice - powiedział w audycji "Eureka" antropolog kultury dr Andrzej Krasnowolski.

Polowania to nie wytwór średniowiecza

Jednym z najstarszych źródeł pisanych jest z kolei Biblia. - W Księdze Wyjścia jest zapisane prawo moralne: nie pozwolisz żyć czarownicy. Również przepisy nakazujące mordowanie czarodziei są zawarte zarówno w Księdze Kapłańskiej, jak i w Księdze Powtórzonego Prawa. Warto przypomnieć, że Mahomet przekazał wiernym, iż odpowiednią karą dla czarnoksiężnika jest ścięcie mieczem - wskazał ekspert.

- Także w Nowym Testamencie, w Dziejach Apostolskich, istnieje kilka wzmianek na temat czarnoksięstwa. Przypomnijmy słynną postać Szymona Maga, który był czarnoksiężnikiem. Jest tam też opisana kobieta, która posługiwała się magią. Utrwalone w naszym kręgu kulturowym przekonania o istnieniu złej magii, która może się obracać przeciwko ludziom, istniały od początków zarówno Starego Testamentu, jak i Nowego Testamentu - wyjaśnił.

"Eureka" w Programie 1

Jak to się stało, że polowania na czarownice kojarzymy ze średniowieczem? - Pierwsze polowania na czarownice w Europie Zachodniej, szczególnie na terenie Niemiec, zostały odnotowane ok. 1400 roku. Średniowiecze to była epoka, która rozpoczęła się w połowie V wieku i zakończyła w połowie XV wieku, wraz z upadkiem Konstantynopola (1453 rok). W związku z tym trudno określić polowania na czarownice jako wytwór średniowiecza - zauważył.

Dr Krasnowolski zwrócił uwagę, że dopiero w epoce Oświecenia, pod koniec XVIII wieku, położono kres polowaniom na czarownice. Aczkolwiek zdarzyły się przypadki - samosądy dokonywane przez ludzi - jeszcze w XIX wieku. 

Męska impotencja i zepsute piwo

Polowanie na czarownice, czyli... na kobiety. To kolejny mit. - W całej Europie, według bardzo szczegółowych badań historyków, ofiarą polowań na czarownice padło ok. 40 tys. osób. Procesów było ok. 100 tys. Mężczyźni byli również ofiarami. Byli paleni jako osoby zajmujące się czarnoksięstwem albo powiązane z czarownicami. W Europie stanowili oni 25 proc. ogółu ofiar - wytłumaczył. 

Dlaczego to kobiety w większości były oskarżane o konszachty z diabłem? - Często w przypadku złych małżeństw mężczyźni posuwali się do oskarżeń swojej współmałżonki o rzucanie czarów. Co mogło być jedną z przyczyn tego oskarżeni? Męska impotencja. Po drugie - kobiety wdawały się w sprzeczki sąsiedzkie. Historycy potwierdzają, że złe sąsiedztwo, konflikty i zazdrość były podstawowymi przyczynami oskarżenia o bycie czarownicą - wskazał.

Przede wszystkim ofiarami były kobiety o niskim statusie społecznym. Osoby o wyższym statusie - jak wykazuje analiza akt sądowych - unikały skazania.

Kościół starał się zwalczać ten proceder

Kolejny mit dotyczy tego, że to Kościół katolicki walczył z czarownicami. - Olbrzymia większość z tych 100 tys. procesów, które odbyły się w Europie, to były procesy przed sądami świeckimi. W I RP procesy kościelne odbywały się w latach 1413-1550 i było ich tylko 76. Od 1500 roku do końca XVIII wieku w Polsce przeprowadzono 867 procesów o uprawianie magii, tylko 309 zakończyło się wyrokami śmierci - powiedział gość radiowej Jedynki. 

Kościół - jak podkreślił antropolog kultury - wręcz zabraniał księżom uczestniczenia w procesach, bycia oskarżycielami o czarownictwo. Występowali w takich procesach wyłącznie zakonnicy. - Kościół starał się zwalczać polowania na czarownice, bo widział niebezpieczeństwa związane z tym procederem, ale należy przypomnieć, że w XV wieku jeden z papieży wydał bullę, w której akceptował polowania na czarownice i wspierał te działania - zauważył.

Pierwsza była Holandia

Pierwszy proces przeciwko czarownicy w Polsce miał miejsce w okolicy Poznania w 1511 roku. W roku 1776 ustawa Sejmu Rzeczpospolitej położyła kres polowaniu na czarownice na naszych ziemiach. Według dr Małgorzaty Pilaszek, autorki książki "Procesy o czary w Polsce w wiekach XV-XVIII", łącznie w Polsce w procesach o czary zostało oskarżonych 1316 osób, z czego stracono 558 osób.

Wiara w funkcjonowanie czarownic oraz w konieczność polowania na nie przyszła do Polski z terenu Niemiec.

- W sumie z tych 40 tys. osób, które zostały zamordowane w całej Europie, połowa była ofiarami z terenu Niemiec. Słynny podręcznik postępowania przy ściganiu czarownic to był traktat, który został wydany w 1487 roku w Kolonii, "Młot na czarownice". Doczekał się w tamtych czasach - w końcu XV, XVI, XVII wieku - nakładu łącznego 30 tys. egzemplarzy. Pierwsze polskie wydanie ukazało się w 1614 roku - wyjaśnił gość "Eureki".

Polowania na czarownice i procesy przeciwko czarownicom odbywały się także w krajach skandynawskich. Anglia, Francja, Hiszpania były mniej zainteresowane. - Hiszpania, którą kojarzymy z szaloną Inkwizycją, byłą drugim państwem, w którym zakazano prowadzenia procesów przeciwko czarownicom (1611 rok). Pierwsza była Holandia (1610) - wskazał.

Dr Krasnowolski wytłumaczył, że ostatni, udokumentowany historycznie, wypadek spalenia kobiety na stosie jako czarownicy, to sprawa odnotowana w Szwajcarii w 1782 roku.

- W Polsce przywoływany jest przypadek z 1811 roku, spalenia Barbary Zdunk w Reszlu na Mazurach. To nieprawda. Nie była ona oskarżona o uprawianie czarów, bycie czarownicą, tylko o zbrodnię kryminalną. Podpaliła dom byłego kochanka. Przy tej okazji spłonęło kilka innych domów, zginęło kilka osób. Została ona uduszona, a jej ciało zostało następnie spalone - powiedział.

 

Opis procesu Elzy Kucharczykowej z 1689 roku, oskarżonej przez Jana Kolberka, mieszczanina nowskiego, o uprawianie czarów przy pomocy diabła. Fot. Archiwum Główne Akt Dawnych

Czytaj także:

• Barbara Zdunk. Ostatnia czarownica Europy

100 lat fizyki na UW. Prof. Wasik o najciekawszych kierunkach badań na Wydziale Fizyki

Poza tym w audycji:

Fizyka obecna była na Uniwersytecie Warszawskim od momentu powstania uczelni w 1916 roku.  Przy ulicy Hożej 69 Zakład Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego został otwarty pięć lat później, w 1921 roku. Ten fakt jest początkiem wielu ważnych w skali świata wydarzeń i sukcesów tej dziedziny wiedzy w Polsce, przełomowych odkryć i niezwykłych eksperymentów (dostrzeganych przez Komitet Noblowski).

Gość: prof. Dariusz Wasik (dziekan Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego)

***

Tytuł audycji: Eureka

Prowadzi: Dorota Truszczak

Gość: dr Andrzej Krasnowolski (antropolog kultury) 

Data emisji: 14.09.2021 r. 

Godzina emisji: 19.30 

kk

Elfy, wróżki, krasnoludki i skrzaty były bohaterami bożonarodzeniowego odcinka "Kryzysu wieku średniego".

- To postaci, które wiążą się ze świętami, szczególnie z ich komercyjnym obliczem, ponieważ pojawiły się jako pomocnicy Świętego Mikołaja, a raczej Santa Clausa - brzuchatego krasnala, który sam był określany mianem "elfa" w latach 20. XIX wieku - zauważył Łukasz Kozak.

Te mitologiczne stworzenia, jak głoszą niektóre legendy, nie tylko pomagają Świętemu Mikołajowi w pakowaniu prezentów, ale też często same dostarczają je pod choinkę. 

Elfy i wróżki mówią po angielsku

Bez wątpienia elfy, wróżki, krasnoludki czy skrzaty były ważną częścią imaginarium średniowiecza i pojawiały się w wielu krajach. Jednak - jak zauważyli prowadzący audycję - ich ulubionym miejscem stała się Anglia.

- A ponieważ potem nastąpiła wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, to zdaje się, że trochę tych postaci zamieszkało za oceanem. Wydaje mi się, że wróżki i elfy, które dziś znamy, mówią po angielsku - zauważył Łukasz Modelski.

Tolkien i inni pisarze

Na karty książek wprowadzali je właśnie pisarze pochodzący z Wysp Brytyjskich. Magiczne stworzenia stały się nam bliższe przede wszystkim dzięki popularności Tolkienowskiej powieści fantasy.

- Elfy, wróżki itd. to wielki temat wybitnych angielskich mediewistów, znanych co prawda nie ze swoich dzieł naukowych, ale powieści. Mamy oczywiście Tolkiena, który wprowadza chyba najpowszechniej znane elfy, no i mamy Lewisa, tego od Narnii, który postuluje, żeby elfami, czy też wróżkami (fairies), zająć się na poważnie - wyjaśniał Łukasz Kozak.

Jednak na kartach literatury te magiczne postaci można było spotkać wiele lat wcześniej.

Już w epoce renesansu Szekspir wprowadzał do swoich dramatów m.in. wróżki. "Czarne i szare, białe i zielone wróżki, co przy księżycu lotne przebieracie nóżki..." - pisał w "Wesołych kumoszkach z Windsoru". Fantastyczne postacie pojawiają się również w Szekspirowskim "Śnie nocy letniej" - tym razem to elfy: król Oberon, królowa Tytania czy psotnik Puk.

***

Tytuł audycji: Kryzys wieku średniego

Prowadzili: Łukasz Kozak i Łukasz Modelski

Data emisji: 25.12.2021

Godzina emisji: 23.00

mg

Łukasz Gołębiowski zmarł 7 stycznia 1849 roku we wsi Kazimierówka, położonej na terenie obecnego województwa lubelskiego.

- Dorobek naukowy Gołębiowskiego był niezwykle inspirujący dla jego następców. Zygmunt Gloger na przykład w swojej "Encyklopedii staropolskiej" wielokrotnie się na niego powoływał. Tym bardziej więc dziwi to, że obecnie jest zapomniany - mówił dziennikarz Andrzej Wiktor Piotrowski na antenie Polskiego Radia. 

Czarownice, strzygi i "martwce"

Pracy naukowej Gołębiowski poświęcił się w latach 20. i 30 XIX wieku. Początkowo zajmował się głównie polską historiografią ("O dziejopisach Polski, ich duchu, zaletach i wadach" z 1826 roku), chętnie badał również historię Warszawy ("Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy" z 1826 roku). Ostatecznie jednak - pod wpływem romantyzmu i swojego przyjaciela poety Kazimierza Brodzińskiego - zainteresował się etnografią i historią obyczajów. Jego studia zaowocowały wydaniem prac: "Lud polski, jego zwyczaje i zabobony" (1830), "Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do chwil obecnych" (1830) oraz "Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach" (1831). 

Szczególnie godna uwagi jest pierwsza z wymienionych pozycji, w której autor scharakteryzował wygląd chłopów zamieszkujących ziemie polskie, a także opisał ich sposób życia, zwyczaje, zabobony oraz obrzędy świąteczne i rodzinne. 

W swojej pracy badacz poświęcił wiele miejsca zjawom i innym fantastycznym istotom często pojawiającym się w ówczesnych wierzeniach ludowych. 

I tak: strzygi dokuczały kobietom w ciąży, a także porywały "niepłaczliwe, piękne, tłuste dzieci", zastępując je tymi "krzykliwymi, chudymi i bladymi". Mory (zmory) mordowały zwierzęta gospodarskie, a także zakradały się do izb i dusiły "czerstwe dziewki i młodzieńców w czasie snu". Upiory zwane "martwcami" natomiast "jeździły na kiju" i wysysały krew młodym pannom. Jak pisze Gołębiowski, w chłopskich wierzeniach najczęściej jednak występowały czarownice. Istoty te zatruwały jedzenie, kołtuniły ludziom włosy, "z liści robiły myszy", a także kradły zboże, mąkę i okrasę. Miejscem ich spotkań była Łysa Góra (Góry Świętokrzyskie) - czarownice ze Żmudzi na biesiady przylatywały na miotłach, ruskie konno, natomiast litewskie na… łopatach.

Ówcześni musieli uważać również na wszelkiego rodzaju oszustów, którzy wykorzystywali rozpowszechnione zabobony oraz przesądy i czerpali z tego zyski – badacz wspomina między innymi o "wróżkach, wróżbitach, opętanych, cyganach i olejkarzach". 

Od bibliotekarza do powstańca

Łukasz Gołębiowski przyszedł na świat 13 października 1773 roku we wsi Pohost na Polesiu (obecnie są to tereny białoruskie) w średnio zamożnej rodzinie szlacheckiej. Jak mówił Andrzej Wiktor Piotrowski w swojej audycji z cyklu "Nowości z lamusa", po ukończeniu szkoły pijarów w pobliskim mieście Dąbrowica Gołębiowski wyjechał do Warszawy. Tam - dzięki wstawiennictwu swojego szkolnego kolegi Alojzego Felińskiego, późniejszego poety i dramaturga - otrzymał posadę w nowo powstałej bibliotece współzałożyciela warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Tadeusza Czackiego. 

- W roku 1792 pracodawca wysłał Gołębiowskiego do Szczekocin jako opiekuna ewakuowanej w związku z wojną polsko-rosyjską biblioteki. W mieście badacz spędził dwa lata - dodał Andrzej Wiktor Piotrowski. 

Tadeusz Kościuszko. 204. rocznica śmierci bohatera dwóch narodów

W pierwszych dniach powstania kościuszkowskiego 1794 roku Gołębiowski zaciągnął się do wojska i został włączony w szeregi 2 Regimentu Pieszego Koronnego. Brał udział między innymi, 6 czerwca, w bitwie pod Szczekocinami, gdzie został ranny. Niezdolnego do dalszej walki Gołębiowskiego odkomenderowano do kancelarii naczelnika Tadeusza Kościuszki.

Zobacz także: 

• Tadeusz Kościuszko naczelnikiem insurekcji
• Rzeź warszawskiej Pragi, czyli tragiczny koniec powstania kościuszkowskiego

- Po upadku powstania Gołębiowski powrócił do biblioteki Czackiego, która mieściła się wówczas w Porycku na Wołyniu. Tam spędził kolejne dwadzieścia trzy lata - mówił Andrzej Wiktor Piotrowski na antenie Polskiego Radia. - Po śmierci Czackiego bibliotekę kupił książę Adam Kazimierz Czartoryski. Wozy zawiozły wtedy Gołębiowskiego wraz z rodziną i książkami do Puław - dodał.

Powstanie listopadowe. Klęska na własne życzenie

Gdy w 1823 roku zmarł Czartoryski, badacz wyjechał do Warszawy i związał się z Towarzystwem Przyjaciół Nauk (TPN). Kilka lat później natomiast został profesorem literatury w nowo otwartym Instytucie Pedagogicznym. Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku Gołębiowski został zwolniony ze stanowiska sekretarza TPN-u za ukrywanie funduszy organizacji przed konfiskatą rządu carskiego. Osiadł wówczas w kolonii wiejskiej Kazimierówka (położonej na terenie obecnego województwa lubelskiego), gdzie spędził ostatnie lata życia - zmarł w styczniu 1849 roku. Przed śmiercią opublikował jeszcze trzytomowe dzieło "Dzieje Polski", w którym poruszył temat kultury materialnej oraz obyczajów szlachty, mieszczan i chłopów. W 1852 roku ukazały się drukiem wspomnienia etnografa - "Pamiętnik o życiu Łukasza Gołębiowskiego wydany przez jego syna".

jb

Podczas pracy korzystałam z książki "Pamiętnik o życiu Łukasza Gołębiowskiego wydany przez jego syna" (Warszawa, 1852) oraz z pracy Gołębiowskiego "Lud polski, jego zwyczaje i zabobony" (Warszawa, 1830)