Czasem nie ma celu i człowiek ma ochotę po prostu się przejść. Albo jeszcze lepiej wyjechać...

Nad morze. W góry. Najlepiej wszędzie. Tylko kiedy? I jeszcze tak aby się ze znajomym z Bałut nie rozminąć. Trzeba być w stolicy. Trzeba się spotkać. Trzeba odpocząć. A teraz proszę sobie wyobrazić dwie krainy w jednym mieście.

Jest październik, albo wczesny listopad. Dzwoni telefon. Tak, dobrze, spotkajmy się, kiedy będziesz, będę miał termos, a w termosie herbatę. Tak, dobrze, będę nad morzem. Przejdziemy się. No i jestem. Kolega też jest. Ogród Saski. Jest tu takie miejsce gdzie szerokość geograficzna nie ma znaczenia. Wystarczy usiąść na ławce i wciągnąć powietrze. Przed oczami nie ma fal. Ale w nosie jest morze, autentyczny zapach wodorostów i nasiąkniętego drewna. Nigdy nie potrafiłem zrozumieć czemu morze i czemu tam, ale tak jest. I choć patrzę na wodozbiór Henryka Marconiego z połowy XIX stulecia, usytuowany na kopcu, intrygująco akcentujący swą klasycystyczną formą monopterosu (typu architektonicznego świątyni greckiej) wodne wnętrze ogrodu, to poczucie leniwej bretońskiej plaży podczas odpływu nie chce mnie opuścić. No bo czemu?

„Jak Morski Ląd...”

Jest zapach, jest przyjaciel, ciepła słodycz termosu, i są panowie grający w boule. Gra ta, po polsku zwana „kulami” swą historią sięga czasów starożytnych, pierwszymi graczami byli Grecy i Rzymianie, choć sposoby ich gry nieco się od siebie różniły. Ci pierwsi grali za pomocą okrągłych kamieni, drudzy używali drewnianych kul pokrytych żelazem. Tak czy owak, jest jak nad morzem. Choć otoczenie mniej morskie niż w Łebie czy Mont St. Michael, to jednak zapach zbliżony a i światło jakieś zimne i nie warszawskie. I choć przed nami nie wybrzeże podczas odpływu się wyłania tylko proste, szerokie osie ogrodowe ramowane szpalerami drzew, rzeźbami i fontannami to jednak jest w tym coś, co pozwala przy chwili wyciszenia poczuć nadchodzący wiatr od morza. Mimo, że cała scenografia to aksjomat ogrodowego stylu klasycznego zaprojektowanego w obecnym układzie przez Jana Naumanna (w latach 1713 - 1714) i powiększonego przez Augusta II i Mateusza Daniela von Poppelmanna między 1724 a 1733 rokiem, to jest widok jak nie z tego miasta wycięty, choć tak nierozerwalnie z nim związany.

Korci mnie by jako ciekawostkę przytoczyć pewne spostrzeżenie. Na tablicy informacyjnej o ogrodzie podpisanej przez Zarząd Oczyszczania Miasta czytamy „Ogród Saski założony w latach 1666-1671 przez króla Augusta II Mocnego na tzw. Osi Saskiej”. Nie wiadomo czy komentować czy nie, ale z tego wynikało by, że Sas stworzył ogród przed swoimi narodzinami w 1670 roku...

No ale wróćmy do spotkania. Przyjaciel mówi polej, ale już po herbacie i czas wymienić w mózgu olej. Spacer się przyda, a w Bistro w Europie, czyli Hotelu Europejskim (1857 rok), najlepszy serwują tatar na Warszawie, a i herbatka dla herbatników całkiem tam przyzwoita. Jedzenie co by się nie jadło 8 PLN, picie co by się nie piło 4 PLN. A jeśli ktoś ma euro to polecam, bo przelicznik mają po 4 PLN. Jeszcze się opłaca.
 
Jeśli będziemy mieli szczęście, lub nie-fart, jak kto woli, z okien lokalu będziemy mogli obserwować wiec wyborczy jednego z głównych kandydatów na pobliskie stanowisko w Pałacu Namiestnikowskim.
Po krzepiącym posiłku i dyskusjach o polityce przy herbacie bardzo dobrze zrobi spacer Traktem Królewski w stronę południa.

Gdy już miniemy najbrzydszy budynek w Alejach Ujazdowskich, czyli ambasadę amerykańską, bez stresu możemy wejść północnym wejściem do Parku Ujazdowskiego. W lecie było by to mało przyjemne po obfitym obiedzie, ale teraz, jesienią, najstarsza waga w Warszawie jest już zamknięta na cztery spusty. Nic nam nie grozi.  Za to o tej porze roku, gdy liście przyjęły już pozycje horyzontalne, doskonale widać założenie tego parku. Jest on typowym przykładem stylu kaligraficznego, który w ogrodnictwie odznaczał się złożonością geometrycznego ukształtowania środka założenia parkowego w połączeniu z płynnym, „kaligraficznym”, prowadzeniem alej pośród zieleni. Dawało to możliwość częstych zmian perspektywicznych podczas spaceru po stosunkowo niedużym terenie.

Park ten został zaprojektowany w latach 1893-96 przez Franciszka Szaniora. Po niedawnej rewaloryzacji jest chyba najlepiej utrzymanym ogrodem stolicy. Jednym z ciekawszych obiektów na terenie parku jest kaskada. To dzięki niej w jednej chwili możemy się znaleźć w Tatrzańskim Parku Narodowym. Kompozycja jako żywo przypomina górski wodospad a i kamienie wokół niej sprawiają wrażenie, że jesteśmy u krańca Doliny Białego, a nie dwieście metrów od Ministerstwa Sprawiedliwości.

Warto zwrócić uwagę na tablicę poświęconą Stanisławowi Jachowiczowi. Zacnemu polskiemu bajkopisarzowi z dziewiętnastego stulecia. Czy ktoś jeszcze pamięta, że Pan Kotek był chory i leżał w łóżeczku…?

A obok mostek. Doskonały do gry w Misie Patysie, o ile Patysiów nie zeżrą morskie potwory rozlokowane po obu stronach przeprawy. Warto także wspiąć się na pobliską górkę, z której roztacza się widok na Zamek Ujazdowski oraz wąwóz Wisłostrady. Trzeba ten widok mocno wryć sobie w pamięć, gdyż całkiem możliwe, że już za parę lat wąwóz ten zostanie przykryty, by mogło na nim stanąć, jak do tej pory tylko wirtualne, Muzeum Historii Polski. Placówka zacna, lecz pomysł klaustrofobiczny. Ale być może to wszystko tylko plotki.

„Schroniska Warszawskich Tatr”

Gdy już udało się nam, strudzonym miejskim taternikom, wspiąć się na najwyższy w okolicy szczyt, odkryliśmy braki prowiantowe. Zatem do schroniska. Dobre schronisko to schronisko w pobliżu szlaku. A szlak prowadzi do Morskiego Oka. Co prawda nie tego, o które walczył hrabia Władysław Zamoyski z Węgrami, ale tego naszego, stołecznego. A też nieopodal, niczym w Zakopanem, na ulicy Grottgera mieszkał kolejny bajarz, Kornel Makuszyński.

Propozycja padła na schronisko Szpak, ale już zlikwidowane, tak samo ja Bagatelka niedaleka. Tylko Lotos się ostał na placu boju. Smutne czasy dla taterników, którzy nogi mają zmęczone. Tak więc tylko wędrówka po Morskim Oku została.

Park ten nie jest żadnym szczególnym założeniem ogrodowym. Tak naprawdę ta część parku przylegająca do ulicy Sobieskiego nazywa się Promenada, tak samo jak pobliska uliczka na której mieszkał Zbigniew Herbert. Promenada została wynajęta z przeznaczeniem na park rozrywki od potomków Franciszak Szustra, najbardziej znanego gospodarza tych terenów, pradziadka Jerzego Waldorffa. Zacny ten mieszczanin zakupił teren parku od Anny Potockiej w 1845 roku. Wtedy na terenie ogrodu znajdował się już neogotyki pałacyk zaprojektowany w 1825 roku przez Henryka Marconiego. Franciszek Szuster zmarł w 1901 roku i został pochowany u podnóża skarpy w rodzinnym mauzoleum. Obecnie w pałacyku mieści się Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, lecz sam budynek popada w ruinę i nie wygląda atrakcyjnie.
No i tym sposobem od morza do tatr przebrnęliśmy z kolegą przez Trakt Królewski i okoliczne parki. Wiele nam to nie dało bo od Marconiego zaczęliśmy i na Marconim skończyliśmy i to na ojcu, a był jeszcze syn…

Teraz już tylko przyjaciela do tramwaju w stronę Centralnego na Puławskiej trzeba wsadzić i niech z Bożą pomocą do miasta Łodzi wraca. A samemu, całkiem spokojnym krokiem, na rozgrzewającą kawę do pobliskiej Mozaiki można się udać. Dobry uczynek spełniony. Edukacyjny spacer po stolicy skończony.

Michał Bulikowski

W oparciu o:
1. J. Bogdanowski „Polskie ogrody ozdobne, historia i problemy rewaloryzacji”, Warszawa, 2000.
2. „Spacerownik warszawski”, red. Agata Żelazowska, Warszawa, b.r.
3. Pamięć własna.

Warszawa 1936 - Ogród Saski

Jak twierdzi varsavianista Jarosław Zieliński, Warszawa przed końcem XVIII wieku była jednym z najgorzej oświetlonych miast Europy.

Na spacer. Przejść się. Pod górę. Agrykolą, po śniegu, albo bez, raczej o zmierzchu. Nie ma bardziej leniwego miejsca zimą, niż ta warszawska ulica między parkami.

„W żadnym z miast na świecie śnieg nie ma tak krańcowych humorów jak w Warszawie; nigdzie nie potrafi tak szybko i tak beznadziejnie zmienić się w brudne, dręczące błoto, ale też nigdzie nie pada z takim wdziękiem jak w tym mieście. Pada wtedy miękko i cicho, pokrywa świat cały puszystą bielą, mieniącą się w nocy granatowymi refleksami na dachach i skwerach, budzi tęsknoty za minionym dzieciństwem.”, (L. Tyrmand, Zły, Warszawa 1990).

Zatem w drogę. Idol bikiniarzy nas poprowadzi. Na peryferie, hen za Czerniaków, na Sadybę, potem oficerski Żoliborz, robotniczą Wolę. Wszędzie, gdzie latarnie grzeją prawdziwym płomieniem. Wyruszamy na miasto w poszukiwaniu cichego, nienaruszonego śniegu i magii zasypiającej aglomeracji. Zapada zmierzch. Zapalają się światła uliczne. Centrum Warszawy tonie w światłach samochodowych ksenonów, krzyczących jarzeniówek witryn i bilbordów. Chaos, zgiełk. Podobno w Urzędzie Miasta istnieje szczególna jednostka, do której zadań należy formułowanie wytycznych dotyczących estetyki naszego miasta. Wydział Estetyki Przestrzeni Publicznej wydał od zeszłego roku otwartą walkę wielkoformatowym reklamom i informacjom wizualnym… Chyba się nie udało?

W poszukiwaniu światła

Uciekajmy więc ze ścisłego centrum gdzieś dalej, w poszukiwaniu prawdziwego światła dawnej Warszawy. Stara Latarnia. Może być na Orężnej. Jest taka baśń Jana Christiana Andersena, której bohaterką jest właśnie stara latarnia. W mieście dawne latarnie wymieniane były na nowoczesne, a stara latarnia bardzo bała się o swój los. Uratował ją latarnik, który czasem ją zapalał i czyścił... Baśnie z kart Andersena wzniecają w wyobraźni migocący ciepłym światłem obraz dawnego świata. Ale i we współczesnej Warszawie można doznać tego magicznego uczucia przeniesienia w czasie – są takie miejsca, gdzie czas jakby się zatrzymał. Kiedy zapada zmierzch, rozbłyskają światła ostatnich gazowych latarni w Warszawie.

Z prac Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków wynika, że w 2003 roku w Warszawie w użyciu było 136 gazowych latarni, co stanowiło 75 proc. sumy wszystkich wpisanych do rejestru zabytków. Pozostałe były nieczynne lub już zdewastowane i usunięte, (informacje za: Marek Barszcz, Latarnie gazowe Warszawy, „Ochrona Zabytków”, nr 1/ 2 2003, str. 122-133).

Do dziś ostatnie oryginalne latarnie gazowe możemy zobaczyć, między innymi, na Żoliborzu, Sadybie i na Agrykoli. Agrykola rozświetlona jest dwudziestoma dziewięcioma latarniami. Na Sadybie na ulicach Godebskiego, Jodłowej, Kąkolewskiej i Orężnej znajduje się w sumie prawie czterdzieści latarni. Najwięcej z nich czynnych jest na Żoliborzu, gdzie warto przespacerować się wąziutką, lecz urokliwą uliczką Płatniczą.

Światło przez nie dawane nie jest tak jasne i mocne, jak latarni elektrycznych. Także eksploatacja jest wielokrotnie droższa niźli w przypadku tych ostatnich. Na czym polega zatem urok latarni gazowych? Niewątpliwie pomagają w stworzeniu malowniczego widoku ulicy, nadając jej specyficzny klimat. Jednak – jak zauważają specjaliści – bezcenną wartością każdego zabytku techniki jest technologia, która pozwala na pracę danego urządzenia. Stąd też zabytkowe latarnie gazowe, których „wnętrzności” pozbyto się i przerobiono na latarnie elektryczne, są po prostu oszustwem i działaniem niszczycielskim.

Historia światłem zapisana

Historia oświetlenia Warszawy sięga czasów, kiedy cała Rzeczpospolita pogrążona była w mroku zaborów.  Jak twierdzi varsavianista Jarosław Zieliński, Warszawa przed końcem XVIII wieku była jednym z najgorzej oświetlonych miast Europy. Oświetlenie, dość liche, znajdowało się tylko w najbliższej odległości od Zamku Królewskiego. Oświetlano także najważniejsze place i ulice na gruntach staro- i nowomiejskich oraz centra w niektórych tylko jurydykach. Pierwszymi lampami, stosowanymi jeszcze w XVIII wieku, były lampy olejowe lub łojowe, umieszczane przy wjazdach na posesje i w bramach. W latach 1795 - 1822 na ulicach Warszawy pojawili się pierwsi latarnicy, werbowani spośród młodych chłopców lub weteranów wojennych, którzy za pomocą przenośnych lampek oświetlali nocą drogę przechodniom. Zmieniło się to, choć nie gwałtownie, w wieku XIX - także dzięki rozwojowi technologii.

W 1798 roku w angielskim Soho po raz pierwszy zastosowano oświetlenie gazowe. W 1813 roku oświetlenie takie otrzymał prawie cały Londyn, niedługo potem inne miasta europejskie. Warszawa czekała w kolejce, ponieważ taką inwestycję uznano za zbyt kosztowną. Próbnie w 1844 roku na ulicach Warszawy pojawiły się pojedyncze latarnie gazowe, zasilane gazem z butli. Do projektu szczęśliwie powrócono w 1856 roku, tak że do 1865 roku oświetleniem gazowym mogły poszczycić się Stare Miasto, Śródmieście i Powiśle. Ówczesne palniki dawały światło zbliżone do płomyka świecy. Latarnie codziennie zapalane były przez latarnika i gaszone około wpół do drugiej w nocy. Mimo to nadal Warszawa pozostawała w tyle – w 1882 roku było tu zaledwie około dwóch tysięcy latarni, podczas gdy w tym samym czasie w Berlinie zliczono prawie trzynaście tysięcy latarni, a w Paryżu było ich ponad czterdzieści tysięcy.

Powiększająca się wciąż liczba latarni pociągała za sobą wzrastające zużycie gazu, i tak powstał pomysł utworzenia na Woli potężnej gazowni (obecnie okolice EXPO 2000, warto obejrzeć, bo niedługo znikną). Najwięcej, prawie osiem i pół tysiąca, latarni gazowych stało w Warszawie w roku 1905. Jednak już w początkach XX wieku pojawiają się latarnie elektryczne, zastosowano lampy łukowe i żarowe. Od lat dwudziestych te technologie zaczęły stopniowo wypierać kosztowniejsze w utrzymaniu latarnie gazowe.

Latarnia zaczarowanej dorożki

W uroku latarni rozsmakował się także Konstanty Ildefons Gałczyński. Pojawia się w jego twórczości nie tylko jako rekwizyt zaczarowanego świata. Jeden ze słynnych utworów, „Zaczarowana dorożka”, poprzedza dedykacja – „Natalii – która jest latarnią zaczarowanej dorożki”. Ni Kraków, ni Pranie, nie mogły się równać z Aleją Róż nr 6 w Warszawie. I tak gdy w 1948 roku, poeta stał się „stałym” mieszkańcem Warszawy, na ulicach stolicy było tylko 896 latarni gazowych. W kolejnych latach, aż do jego śmierci, ta liczba stale się powiększała, już na początku lat pięćdziesiątych przekraczając dwa tysiące. Potem jednak elektryczność zastąpiła ciepły płomień, i już tylko spacer zimową porą o zmierzchu po Sadybie, Agrykoli, Żoliborzu może nam przypomnieć czym jest sycząca cisza prawdziwego światła.

Może więc słusznie rozpaczał nad losem latarni Konstanty Ildefons, pisząc wiersz „Pożegnanie z latarniami” – latarnie gazowe to nie tylko uciążliwy relikt dawnej techniki, ale coś, dzięki czemu można nawet w środku zimy poczuć ciepło.

Wy, które w miastach w noc świecicie
zawsze cierpliwie i jednako,
od których blask w zaułki idzie,
iluminacja dla biedaków;
na które pijak w noc zimową,
pijak, co, dokąd idzie, nie wie,
spojrzy z zadartą w górę głową
i mruknie: — Może jestem w niebie?
ŻEGNAJCIE, KOCHANE LATARNIE

Wy, jakakolwiek okolica,
wasze przychylne światła gości,
czy w tym Paryża, gdzie w księżycu
kochałem się bez wzajemności;
czy w tym Londynie nad Tamizą,
gdzie mgła jest snem, a wiatr histerią,
kędy „latarnie światłem gryzą”,
o czym już pisał T. S. Eliot —
ŻEGNAJCIE, KOCHANE LATARNIE

Wy, co śpiewacie noce całe
dopóki Wenus nie poblednie,
wy, pod którymi przeczytałem
trzykroć Danta Boską komedię;
wy, które nic nie niepokoi,
wieczne i kształtne jak sonety,
co przebaczacie światłem swoim
ludziom i miastu, jak kobiety —
ŻEGNAJCIE, KOCHANE LATARNIE

Michał Bulikowski

Polecamy: Jarosław Zieliński, Latarnie warszawskie. Historia i technika, Warszawa 2007.

Będzie to pierwszy w Europie tak dokładny opis zabytkowej nekropolii.

Powstanie też elektroniczna baza danych. Będzie to cenne źródło wiedzy - podkreśla warszawski konserwator zabytków Ewa Nekanda - Trepka.

Prace już trwają. Kiedy się skończą - nie wiadomo, bo jak mówi Jacek Derroset koordynator prac - każdy nagrobek jest opisywany skrupulatnie.

 Cmentarz na starych Powązkach powstał w 1790 roku. Jest to największa zabytkowa nekropolia Warszawy. Cały teren cmentarza objęty jest ścisłą ochroną konserwatorską.

IAR/ P. Buszko/ab