Sprawą Dreyfusa na przełomie XIX i XX wieku żyła cała Francja. Jak opisywał to mieszkający wówczas w kraju nad Sekwaną rosyjski pisarz Anton Czechow, nie rozmawiano o niczym innym, tylko właśnie o Dreyfusie i o broniącym go we francuskiej prasie popularnym pisarzu Émile Zoli. Co sprawiło, że postać niesłusznie skazanego oficera francuskiej armii przeszła do historii?

Sprawa Alfreda Dreyfusa

Bohater tej opowieści przyszedł na świat w 1859 roku w Alzacji. Urodził się i wychował w żydowskiej rodzinie. Po przegranej w 1871 roku wojnie z Prusami Francja była zmuszona oddać zwycięzcom teren Alzacji i część Lotaryngii. To zmusiło rodzinę Dreyfusów do decyzji trudnych decyzji. I tak ojciec Alfreda wraz z większością rodziny przeniósł się do Paryża, jednak już starszy brat przyszłego oficera postanowił, by jego nową ojczyzną było Cesarstwo Niemieckie.

To mógł być jeden z powodów, dla którego Dreyfusa łatwo było oskarżyć o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Drugim, znacznie istotniejszym, było jego żydowskie pochodzenie.

Gwałtowna kariera i równie gwałtowny jej koniec

Alfred Dreyfus po przeniesieniu się do Paryża podjął studia i rozpoczął karierę wojskową, która przebiegała bardzo dobrze. Jeszcze nie mając 30 lat już w 1889 roku był kapitanem i ukończył z wyróżnieniem studia w Wyższej Szkole Wojskowej. Skierowano go do pracy w sztabie generalnym.

Był niezwykle zaskoczony, gdy w 1894 roku został oskarżony szpiegowanie dla Niemiec. Na podstawie spreparowanych dowodów został skazany na dożywocie i zdegradowany.

Alfred Dreyfus - ofiara antysemickiej nagonki

Od czego wszystko się zaczęło?

Cała sprawa wzięła się z tego, że we francuskiej armii faktycznie działał szpieg, który sprzedawał informacje niemieckiemu wywiadowi. W niemieckiej ambasadzie znaleziono list odręcznie napisany przez agenta do niemieckiego attaché wojskowego. W liście podane były informacje dotyczące francuskiej artylerii, toteż szpiega poszukiwano w wśród artylerzystów.

Podejrzenie padło na Dreyfusa z powodu jego żydowskiego pochodzenia. Na dodatek okazało się, że pismo miał dość podobne do prawdziwego szpiega. Chociaż grafologowie nie potrafili definitywnie orzec, czy to on, czy też nie on, jest autorem listu, sąd nie zechciał wobec takich wątpliwości, rozsądzić na korzyść oskarżonego.

Francja podzielona

Aż trudno uwierzyć w to, jak wielki oddźwięk społeczny miała ta sprawa. Początkowo nikt nie chciał wierzyć w niewinność oficera, któremu zaraz po oskarżeniu zaproponowano przyznanie się do winy, a nawet honorowe samobójstwo. Odmówił uznawszy, że tylko żywy będzie w stanie dowieść swojej niewinności.

Zaczęły pojawiać się pierwsze wątpliwości dotyczące sprawy. Francuski dziennikarz Bernard Lazare oraz - niezależnie - nowy szef kontrwywiadu pułkownik Georges Picquart zaczęli dopatrywać się kolejnych nieścisłości w procesie. Oficer natrafił na przechwyconą korespondencję prawdziwego szpiega w szeregach francuskiej armii, kiedy jednak poinformował o tym Sztab Generalny, otrzymał "w nagrodę" dymisję i przeniesienie do Tunezji.

Francuska armia i całe państwo nie mogło przyznać się do błędu. Ze strony wojskowych dochodziła nie tylko kwestia kompromitacji za niesłuszne skazanie, ale także sprawa preparowania dowodów, które wciąż - mimo skazania Dreyfusa - się pojawiały.

W prasie zaczęły pojawiać się informacje podające słuszność skazania francuskiego kapitana, a społeczeństwo się podzieliło. Byli tacy, którzy podkreślali, że skazanie Dreyfusa uderza w państwo. Przeciwnicy podkreślali, że podważanie wiarygodności sądów jest sprzeczne z racją stanu. Sprawa wywoływała gwałtowne spory przez wiele lat, a ostatni pojedynek wywołany kłótnią o Dreyfusa stoczono jeszcze w 1906 roku

"J’accuse - Oskarżam"

Taki właśnie jest oryginalny tytuł filmu "Oficer i szpieg" Romana Polańskiego, który w piątek 27 grudnia miał premierę w Polsce. Tytuł ten nie jest przypadkowy. Właśnie pod takim tytułem w 1898 roku opublikowany został na łamach czasopisma "L’Aurore" słynny list francuskiego pisarza Émile Zoli.

Autor w swym liście - opierając się najprawdopodobniej w znacznej mierze na informacjach przekazanych przez zdymisjonowanego Georgesa Picquarta - oskarżył wprost, podając nazwiska, wiele osób spośród najważniejszych we francuskim wojsku i władzach państwowych.

"Cóż za obyczaje z czasów inkwizycji i tyranów. Jaka samowola kilku wygalowanych osobników, którzy butami depcą swój naród. Dławią go, wciskają mu z powrotem w gardło jego wołanie o prawdę i sprawiedliwość pod kłamliwym i bluźnierczym pretekstem rzekomej racji stanu (…). Powiedziałem to już gdzie indziej i powtarzam tutaj - kiedy się zakopuje prawdę pod ziemię, ona tam tężeje i nabiera takiej mocy eksplodującej, że wybuch jej wysadza wszystko w powietrze. Czas pokaże, czy nie przygotowano na przyszłość najgłośniejszej z katastrof".

To jednak wcale nie zakończyło sprawy. Wręcz przeciwnie. Sam Zola kilkakrotnie musiał zmierzyć się z wymiarem sprawiedliwości, oskarżany m.in. o znieważenie funkcjonariuszy publicznych.

Długa droga Alfreda Dreyfusa do rehabilitacji

Roman Polański: sprawa Dreyfusa aktualna jest i dziś

Alfred Dreyfus, pomimo że znaleźli się jego obrońcy, pomimo coraz liczniejszych dowodów niewinności, pomimo nawet jednoznacznych dowodów na preparowanie fałszywek mających pognębić oficera, długo czekał na pełną rehabilitację. Wprawdzie w 1899 roku francuski Trybunał Konstytucyjny uchylił skazujący go wyrok, jednak już za chwilę Rada Wojenna w Rennes skazała go ponownie - tym razem na 10 lat więzienia i z wnioskiem o nieodbieranie mu stopnia wojskowego.

Po kilku dniach prezydent republiki wprawdzie Dreyfusa ułaskawił, to jednak było raczej kompromisowe rozwiązanie, które miało równocześnie sprawić, by kapitan Alfred Dreyfus był wolny, a by rzekoma nieomylność wymiaru sprawiedliwości i generalicji nie została naruszona.

Ostatecznie i definitywnie sprawę zakończyło orzeczenie Trybunału Kasacyjnego w 1906 roku, kiedy wyrok skazujący oficera został jednogłośnie anulowany. W tym samym roku zresztą Georges Picquart, pierwszy spośród oficjeli, który próbował stanąć w obronie Alfreda Dreyfusa, został nowym ministrem wojny.

Historia Alfreda Dreyfusa stała się osią wielu dyskusji, polemik i sporów w całej Francji, ale także w całej Europie. Trudno wyobrazić sobie historię, która przez lata rozpalałaby dosłownie wszystkich obywateli jednego państwa tak, by nie rozmawiali o niczym innym.

Rolę skazanego niesłusznie Alfreda Dreyfusa zagrał w filmie polskiego reżysera Louis Garrel znany także z "Marzycieli", zaś w rolę broniącego go oficera kontrwywiadu Georgesa Picquarta - Jean Dujardin, który za rolę w "Artyście" otrzymał Oscara.

polskieradio24.pl, onet.pl, jmo

Dla polskiej kinematografii dlatego, że żaden film wyprodukowany nad Wisłą nie odniósł wcześniej tak dużego sukcesu na świecie, natomiast dla kinematografii światowej "Nóż w wodzie" oznaczał początek spektakularnej kariery jednego z największych reżyserów w historii kina.

Film z wakacji

Kilka lat po ukończeniu Łódzkiej Szkoły Filmowej Roman Polański dostał wreszcie pozwolenie na realizację debiutanckiego filmu pełnometrażowego. Ponieważ  w owym czasie był zapalonym żeglarzem, który eksplorował uroki Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, wpadł na pomysł, aby umieścić tam akcję swojego filmu. Starsi koledzy Polańskiego, twórcy wybitnych filmów składających się na wysoko ceniony na świecie nurt, który okrzyknięto polską szkołą filmową, skupiali się niemal wyłącznie na opowiadaniu o okresie okupacji albo latach następujących tuż po niej.

Polański postanowił zupełnie odciąć się od tematów historycznych i opowiedzieć kameralna, współczesną historię. Zamykając trójkę bohaterów na małym jachcie na okres jednej doby uzyskał klasyczną jedność czasu i miejsca akcji. Na tamte czasy był to film zupełnie nowatorski.

Polityczne podteksty?

Historia o rywalizacji dojrzałego mężczyzny, który ma wszystko, czego w peerelu można było chcieć (piękną młodą żonę, elegancki samochód, jacht na Mazurach), z o połowę od niego młodszym chłopakiem, który wałęsa się samotnie z plecakiem i tytułowym nożem sprężynowym w kieszeni, na pierwszy rzut oka wydaje się zupełnie pozbawiona odniesień do polityki. Okazało się jednak, że w kraju, w którym polityka próbuje wpływać na każdy element życia obywateli, nie było to możliwe.

Komunistyczni włodarze polskiej kinematografii słusznie wyczuli, że postać starszego Andrzeja może być odbierana jako portret ich środowiska. W tamtych czasach było po prostu niemożliwe, aby osoba posiadająca taki status materialny i pracująca jako dziennikarz nie była wiernym sojusznikiem władzy. W związku z tym, skoro Andrzej miał konflikt z młodym, to ten młody stał się symbolem pokolenia ludzi, którzy buntowali się wobec establishmentu. Film bardzo nie spodobał się Gomułce, który miał ponoć w trakcie projekcji rzucić szklanką w stronę ekranu oraz powiedzieć, że reżyser nie ma nic do powiedzenia na temat współczesnej Polski.

Cenzorzy zażądali zmian. Jedną z nich miała być zmiana samochodu, którym jeździł Andrzej.  

- Zmieniono Mercedesa na Peugeota, bo Mercedesami jeździli w czasie wojny oficerowie SS – mówił w audycji Polskiego Radia Leon Niemczyk, grający w filmie Andrzeja.

Wydaje się jednak, że bardziej prawdopodobny powód tej zmiany to fakt, że Mercedes bardziej kojarzył się z wysoką pozycją, no i to, że Mercedesami jeździło wówczas zbyt wielu działaczy partyjnych.

Jeśli teraz uważnie obejrzy się pierwsze sceny filmu, można dostrzec, że w ujęciach kręconych wewnątrz samochodu Niemczyk trzyma w dłoniach czarną kierownicę, a w ujęciach samochodu z zewnątrz, kierownica jest biała. Film po wprowadzeniu kilku tego typu poprawek został dopuszczony do dystrybucji, ale w bardzo małej liczba kopii i zaledwie w kilku kinach. Po dwóch tygodniach zszedł z ekranów. Ogromna większość polskich widzów nie miała więc możliwości zobaczenia filmu, natomiast w prasie film był mieszany z błotem.

- W Polsce dyspozycyjni dziennikarze opluwali ten film. Był wyklęty – mówił w audycji Polskiego Radia Leon Niemczyk.

Jednak ci, którzy film zobaczyli, byli zachwyceni, a młodzi ludzie, być może wbrew zamiarom reżysera, który chyba naprawdę chciał zrobić po prostu film o klasycznym damsko-męskim trójkącie, mimo zarządzonych przez cenzurę zmian, utożsamiali się z grającym młodego Zygmuntem Malanowiczem – jako symbolem politycznego buntu.

Zagraniczne laury

Na szczęście dla Polańskiego i światowej kinematografii, film udało się jednak przemycić na Zachód, gdzie po pewnym czasie, niespodziewanie dostał nagrodę FIPRESCI na Festiwalu w Wenecji. Następnie przyszła pierwsza w historii polskiej kinematografii nominacja do Oscara. Podobno Polański Oscara przegrał tylko jednym głosem z filmem, który do dzisiaj jest uważany za jeden z najwybitniejszych filmów światowej kinematografii – "Osiem i pół" Federico Felliniego. Zatem wyszydzany w kraju "Nóż w wodzie", na świecie sięgnął niemal po najważniejszą możliwą nagrodę, odnosząc sukces do tej pory niespotykany.

Ciekawa jest też pewna prawidłowość, na którą uwagę zwrócił Marek Hłasko w swojej literackiej autobiografii "Piękni dwudziestoletni". Otóż, w części krajów zachodniego dobrobytu, takich na przykład jak Szwajcaria, sympatie publiczności podczas projekcji "Noża w wodzie" były tym razem zdecydowanie po stronie starszego mężczyzny, którego wysoki status materialny kojarzył się im z pracowitością i odpowiedzialnością. Okazało się, że to, co w Polsce było ewidentnie polityczne w innych warunkach znaczyło coś zupełnie innego. Jest to też przykład na to, że Polański już od pierwszego swojego filmu potrafił konstruować historie uniwersalne, otwarte na różne interpretacje. 

Walory "Noża..."

Film do dziś robi ogromne wrażenie, a Roman Polański, po latach, w jednym z wywiadów skomentował go następująco:

- Moje wczesne filmy uważam właściwie za grzechy młodości. Na większość z tych filmów nie mogę patrzeć, ale zupełnie dobry jest moim zdaniem "Nóż w wodzie". Może dlatego, że nakręciłem go niedługo po ukończeniu Łódzkiej Szkoły Filmowej.

Powyższa wypowiedź reżysera to swoista kokieteria, ale nie ulega wątpliwości, że debiut Polańskiego był wyjątkowy i to z wielu powodów. W 2009 roku podczas Festiwalu Filmowego i Artystycznego "Lato Filmów" "Nóż w wodzie" zdobył nagrodę za "najlepszy scenariusz w historii polskiego kina". Scenariusz autorstwa Romana Polańskiego, Jakuba Goldberga i Jerzego Skolimowskiego jest majstersztykiem i to dzięki ich pracy film przykuwa uwagę widzów od pierwszego do ostatniego kadru.

Piękność z Legii

Polański mimo młodego wieku wspaniale wyreżyserował aktorów, co nie było łatwe zwłaszcza w przypadku wcielającej się w rolę Krystyny Jolanty Umeckiej, która nie była zawodową aktorką. Polański wypatrzył ją na basenie warszawskiej Legii i uznał, że dziewczyna wygląda dokładnie tak, jak wyobraził sobie filmową Krystynę. Umecka okazała się jednak być naturszczykiem wyjątkowo pozbawionym aktorskiego drygu, co jednak w filmie udało się Polańskiemu ukryć.

Aktorski pojedynek

Z kolei Leon Niemczyk i Zygmunt Malanowicz przez cały film toczą fascynujący aktorski pojedynek o palmę pierwszeństwa. Polański potrafił w obu aktorach uruchomić najlepsze cechy osobowości, dzięki czemu ogromne doświadczenie Niemczyka równoważy młodzieńcza autentyczność Malanowicza.

Filmowe obrazy

Również zdjęcia Jerzego Lipmana pomagają w ukazaniu eskalującego napięcia pomiędzy dwoma samcami o nagrodę, jaką stanowi grana przez Umecką Krystyna. Ten konflikt udało się wyrazić nie tylko dialogiem czy zachowaniem się postaci. Jest on również ukazany w filmowych obrazach. Jednocześnie Lipmanowi udało się fantastycznie sfotografować ciągle zmieniające się mazurskie plenery. Zdjęcia do filmu charakteryzują się wyjątkową spójnością i prostotą środków.

Polański w pigułce

W "Nożu w wodzie" pojawiło się bardzo wiele elementów, które Polański kontynuował później przez całą swoją karierę. Jest to przede wszystkim motyw nieustannej walki o dominację pomiędzy postaciami, który pojawiał się później niemal we wszystkich jego filmach. Innym stałym elementem jest rygorystyczna jedność czasu i miejsca akcji. Po środek ten Polański również sięgał często. Niemal wszystkie filmy Polańskiego charakteryzowały się też specyficznym napięciem, którego źródło często nie było precyzyjnie zdefiniowane. W "Nożu w wodzie" elementy te złączyły się w sposób idealny.

Dla samego Polańskiego "Nóż w wodzie" był filmem, który szeroko otworzył mu drzwi do międzynarodowej kariery, przez które reżyser nie wiele się zastanawiając wszedł natychmiast. W ten sposób polska kinematografia w pewnym sensie utraciła swojego najzdolniejszego reżysera.

az/im

Zachwytom tym towarzyszą strach, przerażenie i wewnętrzny niepokój. Premiera tego dzieła miała miejsce 12 czerwca 1968 roku. Film został zakwalifikowany jako horror psychologiczny, bo to i treść i atmosfera napawają grozą, bez "tanich" straszydeł, zjaw czy potworów. Nie ma też nagłych zwrotów akcji, które w przypadku horrorów powodują okrzyki przerażenia u widzów.

Film konsekwentnie buduje uczucie grozy w nas samych. Dzieło Polańskiego w jeszcze jednym jest znaczące - "Dziecko Rosemary" to pierwszy film z gatunku filmów opowiadających o przyjściu antychrysta. Inne, jak  "Egzorcysta", "Omen", "Damien" i inne "diabelskie" filmy, były późniejsze i żaden nie dorównywał pierwowzorowi.

Film oparto na bestsellerowej powieści Iry Levina z 1967 roku. Książka, o tym samym tytule, z miejsca stała się hitem, a świat filmu zainteresował się nią całkiem na serio. Spod pióra tego pisarza wyszło jeszcze kilka powieści, które zostały z powodzeniem sfilmowane. Jak podaje portal "Literatura.Gildia.pl" w notce biograficznej Levin to "absolwent Uniwersytetu w Nowym Jorku. Na ostatnim roku studiów zdobył drugą nagrodę w, sponsorowanym przez NBC, konkursie na scenariusz, która rozpoczęła jego karierę. Za swoją pierwszą powieść "Pocałunek przed śmiercią" otrzymał nagrodę Edgara Allana Poe. Książkę dwukrotnie ekranizowano - w 1956 i 1991 roku. W 1967 roku wydał swoją drugą, a zarazem najsłynniejszą powieść - "Dziecko Rosemary". Rok później na ekrany trafiła jej adaptacja w reżyserii Romana Polańskiego, uznawana do dziś za niekwestionowane arcydzieło kina grozy. Filmowych wersji doczekały się także: powieści "Chłopcy z Brazylii", "Żony ze Stephford" i "Sliver" oraz sztuki "No Time For Sergeants" i "Deathtrap".

Polański dość nieoczekiwanie otrzymał propozycję nakręcenia adaptacji tej powieści. Najpierw film miał kręcić inny twórca, reżyser tanich filmów klasy B, William Castle. Paramount Pictures zdecydowało jednak, że film nakręci Polański. Ten z miejsca się zgodził, książkę przeczytał w jedną noc, a scenariusz napisał zaledwie w trzy tygodnie i niemal dostał za niego Oscara, bo film nominowano w dwu kategoriach: najlepszy scenariusz adaptowany i drugoplanowa rola kobieca. Oscar przypadł "niestety" tylko Ruth Gordon za rolę Minnie Castevet.

Magdalena Drozdek tak opisuje fakty związane z powstaniem książki, a były one znaczące dla jej treści i dla treści późniejszego filmu: "W 1967 roku Ira Levin napisał książkę, która dała początek filmowemu arcydziełu. W felietonie dla "Criterion" pisarz przyznał, że miał obsesję na punkcie horrorów. Gdy odkrył, że ludzki zarodek może straszyć równie efektownie, co kryjące się w ciemności demony, postanowił napisać swoją książkę. To właśnie tak zaczęła się historia Dziecka Rosemary".

Autor w wywiadzie po latach opisał pokrótce swoją drogę twórczą: "Główkowałem, co z tym zarodkiem musi się stać. Horror medyczny nie wchodził w grę. Miałem dwie opcje: moja nieszczęsna bohaterka musiałaby zostać zapłodniona albo przez istotę pozaziemską, albo diabła. ET już wcześniej spłodził dzieci w powieści Johna Wydhama. Utknąłem z szatanem. W którego w ogóle nie wierzyłem".

Drozdek dodaje kolejne fakty: "Czytał książki o wiedźmach, dopracowywał szczegóły. Nawet data poczęcia dziecka Rosemary nie mogła być przypadkowa. Padło na 4 października 1965 roku. Wizyta papieża w Nowym Jorku. Ten szczegół nadał ton pracy Levinowi. Po kilku dniach od premiery książka stała się bestsellerem, a Paramount wykupiło prawa do ekranizacji".

Ewa Nawój z "Culture.pl" tak charakteryzuje film Polańskiego: "Wyróżnia się (…) ascezą środków, unikaniem "efektów demonicznych" i dosłowności w operowaniu grozą. Groza filmu zaledwie sączy się wąską szczeliną w bardzo realistyczną codzienność, nie wchodzi w nią jak gwałtowna, burząca siła. I do końca nie ma stuprocentowej pewności, że ta groźna nadprzyrodzoność jest realna, a nie wyobrażona".

Zauważa też to, co polski reżyser dodał do powieści Levina: "Założeniem Polańskiego było podważyć dosłowność literackiego pierwowzoru i dopuścić interpretację, że nadprzyrodzone zjawiska są jedynie wytworem wyobraźni bohaterki, ale też - by takiej wymowy nie przesądzać. Niejednoznaczność całości miała się stać naczelną zasadą filmu. I stało się tak z korzyścią dla samej produkcji".

Mariola Jankun (Kino, 4/1985), w artykule po polskiej premierze tego filmu – dopiero pod koniec 1984 roku - pisze niezwykle trafne podsumowanie mechanizmu grozy w "Dziecku Rosemary": "Fantastyka w filmie Polańskiego nie jest techniką deformacji rzeczywistości, lecz hipotezą o nadnaturalnej motywacji zdarzeń. Objawia się w sferze świadomości wahaniem między wiarą a niewiarą w skuteczność czarnej magii oraz obecnością szatana. Tak określona fantastyka stanowi nadzwyczaj niebezpieczne źródło destrukcji, rozszczepiając świadomość Rosemary. Bohaterka pozostaje zawieszona między uznaniem rzeczywistości za zbitkę urojeń a uznaniem jej za sataniczny koszmar. (...) W procesie percepcji filmu dzieje się podobnie. Niezwykłość rozdwaja sens zdarzeń, a utarte wyobrażenia o fantastyce i realizmie zazwyczaj nie dają się stosować".

Kim była Mia Farrow, odtwórczyni roli Rosemary?... Polański tak opisuje decyzję związaną z angażem aktorki: "Wiedziałem o niej tylko, że jest żoną Franka Sinatry. (...) Mia nie odpowiadała wprawdzie ani opisowi Levina, ani mojemu wyobrażeniu Rosemary - typowo amerykańskiej dziewczyny, silnej i zdrowej - ale jej umiejętności aktorskie były tak oczywiste, że zaangażowałem ją bez próbnych zdjęć". Co do samego dziecka Polański mówi tak: "Znaczna część widzów była przekonana, że widziała dziecko, jego kopytka i inne diabelskie atrybuty. W rzeczywistości zobaczyli – przez ułamek – podprogowy obraz niby kocich oczu, wbitych w Rosemary podczas nocnego koszmaru na początku filmu".

Film, jak to bywało z wieloma wybitnymi horrorami "obrósł" plotkami o klątwie, bo tyle strasznych rzeczy wydarzyło się w związku z nim. Jeszcze podczas kręcenia Frank Sinatra zażądał rozwodu, odchodząc od swojej żony – Farrow bardzo to przeżyła, ale rolę mistrzowsko dograła do końca. W sześć miesięcy po premierze ulega tragicznemu wypadkowi genialny kompozytor, twórca muzyki do tego filmu, Krzysztof Komeda, a w niecały rok po premierze umiera w Warszawie, dokąd ciężko chorego sprowadziła go żona. Producent William Castle przeszedł ciężki zawał, a Robert Evans, kierownik produkcji, aż trzy zawały. W kamienicy, w której mieszkali bohaterowie filmu, John Lennon wykupił kilka apartamentów i w 1980 roku zginął zastrzelony właśnie przed tym domem. Równie tragiczny los spotkał żonę Romana Polańskiego, Sharon Tate, którą wraz z kilkoma innymi osobami, gośćmi willi Polańskich, w nieco ponad rok po premierze filmu, zamordowali członkowie tak zwanej "rodziny Charlesa Mansona".

Tych, którzy ośmielą się, zachęcamy do obejrzenia tego wybitnego filmu, tym bardziej wrażliwym dedykujemy posłuchanie kapitalnego motywu przewodniego - "Kołysanki" z "Dziecka Rosemary", autorstwa Krzysztofa Komedy.

PP

W Polsce pokazano go pierwszy raz w ostatni dzień tego roku – 31 grudnia. Każda projekcja zbierała tłumy w kinach – tak było w Stanach, tak było u nas, tak było w wielu ośrodkach kultury na świecie. Krytycy zgodnie określili ten film najlepszym w repertuarze Romana Polańskiego.

To dzięki ogólnemu uznaniu film ten wzbudził tak dużo kontrowersji. Uznanie to miało swój znaczący wyraz w 11. nominacjach do najbardziej uznanej nagrody w świecie filmu – Oscara. Nominowano go w kategoriach: najlepszy film, najlepszy scenariusz oryginalny, najlepszy aktor pierwszoplanowy, najlepsza aktorka pierwszoplanowa, najlepszy reżyser, najlepsza muzyka, najlepsza scenografia, najlepsze kostiumy, najlepsze zdjęcia, najlepszy dźwięk, najlepszy montaż..., a Oscara dostał tylko Robert Towne za najlepszy scenariusz. Z miejsca pojawiły się też plotkarskie uwagi, że przecież scenariusz pisany był razem z Romanem Polańskim. To właśnie te wydarzenia określiły ten film "wielkim przegranym".

Amerykański Instytut Filmowy, niezależna organizacja zajmująca się rodzimą produkcją filmową, dwukrotnie zbierała głosy 1500 aktorów, reżyserów i znawców kina, by stworzyć listę 100 najlepszych filmów stulecia kinematografii amerykańskiej.

W 1998 roku "Chinatown" zajął miejsce 19. Natomiast w 2007 film Polańskiego spadł na miejsce 21. Wielkie osiągnięcie – tym bardziej, że w pobitym polu pozostawił takie tytuły: "Lot nad kukułczym gniazdem", "Grona gniewu", "Sokół maltański", "E.T.", "Bonnie i Clyde", "Czas Apokalipsy", "Annie Hall", "Ojciec chrzestny II", "W samo południe", "Zabić drozda" czy "Nocny kowboj". Tych pokonanych znanych filmów było o wiele więcej.

Trochę gorzej było u nas – w stu filmach na stulecie kina zajął dopiero 65. miejsce. Niektórzy twierdzą, że to nie miejsce, a kolejność wyświetlania stu najlepszych filmów. Cykl ten prezentowany był na antenach TVP1 i TVP2 w 1995 roku. Tłumaczenie to ma o tyle rację bytu, o ile od pierwszego do ostatniego filmu w zestawieniu widać podstawowe kryterium – rok produkcji.

Dla porządku należy też dodać, że w amerykańskim rankingu najlepszych filmów gatunku – "dreszczowiec" – dramat Polańskiego zajmuje zaszczytne drugie miejsce na świecie. Co ciekawe Polański rozdzielił dwa filmy Alfreda Hitchcocka, bo na pierwszym miejscu znalazł się "Zawrót głowy", a na trzecim "Okno na podwórze". Hitchcock w pierwszej dziesiątce pojawił się jeszcze: na 7. miejscu "Północ – północny zachód", na 9. miejscu "M jak morderstwo".

Film Polańskiego jest więc jednym z najbardziej charakterystycznych filmów swojego gatunku. Okres w kinie amerykańskim, kiedy "czarny kryminał" święcił swoje tryumfy był długi i obfitował w wielkie dzieła. Obrazy te opierały się na bardzo popularnym gatunku literackim, ukształtowanym już w latach 30. XX wieku. Najsłynniejszym pisarzem tego okresu i gatunku był Raymond Chandler, a najbardziej znanym bohaterem stworzona przez niego postać Philipa Marlowe'a. W filmie Polańskiego taką postacią był detektyw Jake Gittes. Wcielił się w niego genialny Jack Nicholson.

Historia zdarza się w Los Angeles i miejscach wokół tej wielkiej aglomeracji... choć tytułowym miejscem była chińska dzielnica tego miasta. Czas intrygi też odpowiadał epoce najlepszych kryminałów – były to lata 30. Dlatego też często klasyfikuje się go także w kategorii "filmów noir". W tamtych latach te dwa gatunki przenikały się pod wieloma względami. W obu też bardzo istotną rolę odgrywała "femme fatale" - będąca swoistym katalizatorem wszelkich kłopotów głównego bohatera. W filmie Polańskiego rolę tę zagrała równie piękna co i tajemnicza Faye Dunaway.

Filmy noir programowo nie miały także happy endów. W tym też "Chinatown" jest zgodny z wcześniejszym gatunkiem. Producent sugerował Polańskiemu jaką formę dobrego zakończenia, ale polski reżyser stanowczo sprzeciwił się takiemu rozwiązaniu. Reżyser pojawił się też w samym filmie – bo wielu tak robiło. Polański wystąpił w roli "człowieka z nożem", którego „dziełem” jest rozcięty nos Jacka Nicholsona.

Filmoznawca i krytyk – Michał Oleszczyk – tak charakteryzuje dzieło Polańskiego: "Polański zaprezentował niezwykle nowoczesne podejście, ponieważ nakręcił film w kolorze, na szerokim ekranie, w bardzo nowoczesny sposób, z drugiej zaś strony zachował wszelkie elementy tego gatunku, prywatnego detektywa i zepsuty świat z powieści Raymonda Chandlera".

Na plus temu filmowi niech świadczy 17 nagród festiwalowych i rankingowych... w tym cztery "Złote Globy" czy trzy nagrody BAFTA. Co ciekawe, film, z którym "Chinatown" wygrał w rankingu "100 na 100-lecie" - "Ojciec chrzestny II" w tym samym roku zdobył Oscara za najlepszy film. Niestety tych wygranych było jeszcze kilka – bo to właśnie "Ojciec chrzestny II" dostał Oscary za najlepsze dekoracje, reżyserię i muzykę.

Zachęcamy do obejrzenia tego filmu i do własnej oceny.

PP

Jest w gronie tych wybitnych Polaków trudniących się profesją autora zdjęć filmowych, którzy osiągają sukcesy, realizując filmy w Hollywood. W przeciwieństwie jednak do pozostałych znanych i cenionych za oceanem polskich operatorów, takich jak: Janusz Kamiński, Dariusz Wolski czy Andrzej Bartkowiak, Edelman dotarł do Hollywood poprzez konsekwentną pracę w Polsce, a nie pnąc się przez wszystkie szczeble filmowej hierarchii w Ameryce.

Ukończył kulturoznawstwo na Uniwersytecie Łódzkim, specjalizując się w teorii i historii filmu oraz wydział operatorski Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w rodzinnym mieście. Przez jakiś czas wykładał historię filmu na uniwersytecie, szybko jednak zajął się filmem od strony praktycznej.

Debiut i filmy Pasikowskiego

Filmem fabularnym, którym debiutował, jest "Głuchy telefon" w reżyserii Piotra Mikuckiego z 1989 roku. Następnie Edelman współpracował z czołowym polskim reżyserem pierwszej połowy lat 90., Władysławem Pasikowskim, przy takich produkcjach jak "Kroll" (1991), "Psy" (1992) czy "Psy 2. Ostatnia krew" (1994).

Za "Krolla" Edelman dostał nagrodę za najlepsze zdjęcia na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Odtąd miał otwarte drzwi do współpracy z najważniejszymi reżyserami w Polsce. Pracował m.in. z Januszem Zaorskim, Jerzym Stuhrem, Łukaszem Karwowskim, Leszkiem Wosiewiczem czy wreszcie Andrzejem Wajdą. W 1995 roku Paweł Edelman zrealizował też zdjęcia do filmu w reżyserii Sophie Marceau pt. "Świt na opak".

Wajda

Współpracę z Wajdą rozpoczął mało znany film pod tytułem "Nastazja", wyprodukowany w Japonii w 1994 roku. Była to adaptacja "Idioty" Fiodora Dostojewskiego. Następne filmy zrealizowane z Wajdą to "Pan Tadeusz" (1999), "Zemsta" (2002), "Katyń" (2007), "Tatarak" (2010), "Wałęsa. Człowiek z nadziei" (2013) oraz ostatni film Wajdy "Powidoki" (2016).

Polański

Jednocześnie od 2002 roku Edelman współpracuje z Romanem Polańskim, z którym zrobił kolejno "Pianistę" (2002), "Olivera Twista" (2005), "Autora widmo" (2010), "Rzeź" (2011) "Wenus w futrze" (2013), "Prawdziwą historię" (2017) oraz "Oficera i szpiega" (2019).

W kolejnych latach operator kontynuował też współpracę z Władysławem Pasikowskim - "Pokłosie" (2012) czy Jerzym Stuhrem - "Obywatel" (2014). Był także autorem zdjęć do "Kamieni na szaniec" Roberta Glińskiego (2014) i "Ukrytej gry" w reżyserii Łukasza Kośmickiego (2019).

Od początków XXI wieku Edelman współpracuje z twórcami zagranicznymi, takimi jak Taylor Hackford - "Ray" (2004), Steven Zailian - "Wszyscy ludzie króla" (2006), Vadim Perelman - "Życie przed oczami" (2007) czy Joachimem Back - "Nowi lokatorzy" (2009).

Nagrody

Edelman jest laureatem nagrody Cezara i Orła, którą otrzymał w 2003 roku za film "Pianista", który przyniósł mu też trzy nominacje do: Oscara, nagrody Amerykańskiego Stowarzyszenia Operatorów (ASC), oraz nagrody Brytyjskiej Akademii Filmowej (BAFTA). W 2004 roku po raz drugi był nominowany do nagrody ASC za zdjęcia do filmu "Ray". W 2005, z kolei, otrzymał Hollywoodzką Nagrodę Filmową w kategorii - operator roku. Rok 2011 przyniósł mu nagrodę za całokształt Europejskiej Federacji Operatorów Filmowych IMAGO. Natomiast w 2014 otrzymał nagrodę Marburger Camera Preis i odznaczenie Złoty Medal "Zasłużony Kulturze - Gloria Artis".

W 2008 roku szanse na Oscara miał z kolei nominowany w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny "Katyń". Edelman w wywiadzie udzielonym Polskiemu Radiu nominację komentował następująco:

- To coś tak strasznie przyjemnego, takiego pozytywnego i taka miła wiadomość dla nas wszystkich, którzy ten film robiliśmy. Jestem bardzo dumny, że miałem okazję z panem Andrzejem przy okazji tego filmu pracować i jestem bardzo szczęśliwy, że ta publiczność oscarowa doceniła ten film, przecież nie taki prosty – mówił Paweł Edelman w audycji Joanny Sławińskiej w Polskim Radiu w 2008 roku.

Styl

Paweł Edelman uchodzi za operatora, którego podstawową zaletą jest wszechstronność. Potrafi bowiem współpracować z reżyserami, tworzącymi filmy o odmiennych stylach i tematyce.

- Cieszę się, że jestem operatorem, bo mogę zrealizować sprzeczne tęsknoty, które są we mnie. Z jednej strony kręciłbym wielkie filmy, z helikopterami i napalmem - taką "Apokalipsę", a z drugiej strony tęsknię do filmu kameralnego, dramatu psychologicznego, takiego Bergmana - mówił Paweł Edelman w wywiadzie udzielonym miesięcznikowi "Kino" w 1994 roku.

Z kolei w wywiadzie przeprowadzonym przez Barbarę Hollender, opublikowanym w dzienniku "Rzeczpospolita" w 2002 roku, Paweł Edelman mówił:

- Dobry operator to człowiek, który razem z reżyserem buduje opowiadaną historię. Zdjęcia, nawet najwspanialsze, robione tylko dla zdjęć, to tragedia. Obraz musi służyć filmowi - prezentował swoją strategię twórczą Edelman. 

Po śmierci Andrzeja Wajdy w 2016 roku Paweł Edelman cały czas pozostaje najbliższym współpracownikiem prawdopodobnie najzdolniejszego żyjącego polskiego reżysera, Romana Polańskiego.

az