Okładka książki.

Gen. Stefan Mossor to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w najnowszej historii Polski. Ten oficer Legionów Polskich, absolwent École Supérieure de Guerre w Paryżu i Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, uchodził za jednego z najzdolniejszych teoretyków sztuki wojennej w II Rzeczypospolitej. U boku generała Kutrzeby stworzył plan wojny z Niemcami. W trakcie kampanii wrześniowej w stopniu pułkownika dowodził 6 Pułkiem Strzelców Konnych. Ten rozdział jego życia nie budzi najmniejszych zastrzeżeń. „Problem z generałem” zaczyna się później, kiedy to Mossor podejmując coraz bardziej kontrowersyjne decyzje, a w końcu decyduje się na ścisłą współpracę z komunistami.

Dwa wcielenia Mossora

Jarosław Pałka, który od lat bada życiorys gen. Mossora podkreśla, że kontrowersyjnych momentów w życiu jego „bohatera” było wiele. Choćby ten związany z ze zbrodnią katyńską i tym w jaki sposób Mossor już w ludowym wojsku wypowiadał się na ten temat. Inny przykład to oferta jaką Mossor złożył Niemcom podczas pobytu w oflagu. Proponował im pomoc w pozyskaniu „życzliwego stosunku narodu polskiego do Niemców” w zamian za zaprzestanie represji wobec Polaków. I choć ostatecznie nie doszło do podjęcia konkretnej współpracy, to sam fakt takiej próby stawia Mossora w niezbyt dobrym świetle.

 

Najczarniejsza karta w życiorysie generała zaczyna się po zakończeniu II wojny światowej. Mossor wstępuje do Ludowego Wojska Polskiego, gdzie szybko awansuje na generała dywizji, a później zostaje zastępcą Szefa Sztabu Generalnego. Jarosław Pałka próbując zrozumieć motywy jego postępowania, przypomina, że tuż przed wybuchem wojny Mossor poproszony przez przełożonych o ocenę szans Polski w przyszłym konflikcie, pisał, że sami sobie nie poradzimy. W obliczu zagrożenia ze strony dwóch wielkich totalitaryzmów musimy szukać współpracy z jednym z sąsiadów. Wobec tego Mossor proponował współpracę z Niemcami. Wszystko to w celu zachowania państwa jako wartości nadrzędnej. Być może te same motywy kierowały nim po wojnie kiedy wstępował do komunistycznego wojska. I jeśli nawet można zrozumieć motywację pod tytułem „innego państwa nie ma i nie będzie, trzeba robić swoje”, to trudno przejść do porządku dziennego nad zaangażowaniem się Mossora w zwalczanie podziemia niepodległościowego i opracowaniem planu akcji „Wisła”, którą później dowodził.  

Wykorzystując stosunek zależności istniejący pomiędzy oficerem śledczym a przesłuchiwanym gen. Mossorem, znęcali się nad nim fizycznie i moralnie w ten sposób, że wielokrotnie i przez wiele godzin przesłuchiwali pokrzywdzonego […] pozbawiając go w tym czasie snu, a ponadto ubliżali pokrzywdzonemu nazywając go bydlakiem, szmatą, szują, łajdakiem, łotrem, świnią i zbrodniarzem, a ponadto Kazimierz T. zmuszał gen. Mossora w czasie wielogodzinnych przesłuchań do siedzenia w jednej pozycji na stołku bez oparcia, wlewał szklanką zimną wodę za ubranie, przetrzymywał podczas przesłuchań prowadzonych zimą przez wiele godzin przy otwartym oknie, doprowadzając do wyziębienia organizmu w wyniku czego gen. Mossor będąc u kresu wytrzymałości fizycznej spadał ze stołka na podłogę i nie był w stanie samodzielnie się z niej podnieść - z aktu oskarżenia przeciw funkcjonariuszom UB.

Proces

Na początku lat 50. Mossor razem z grupą wyższych oficerów wywodzących się z wojska II Rzeczypospolitej (mi.in. ze Stanisławem Tatarem i Jerzym Kirchmayerem) został aresztowany pod zarzutem antypaństwowego spisku. W więzieniu, mimo wymyślnych i brutalnych tortur, nie złamał się i nie obciążył zarzutami innych oskarżonych. W 1951 roku podczas procesu pokazowego ( tzw. „proces generałów”) skazany został na karę dożywotniego więzienia i degradację. Na wolność wyszedł w 1956 roku. Zmarł  w następnym roku.

Jarosław Pałka. Generał Stefan Mossor (1896–1957). Biografia wojskowa Oficyna Wydawnicza RYTM Oprawa twarda, 504 strony, cena 64.50 zł. Do nabycia w księgarni DSH przy ul. Karowej 20 w Warszawie.

Jarosław Pałka jest absolwentem Wydziału Historii Uniwersytetu Warszawskiego, doktoryzował się w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Zajmuje się historią polityczną i wojskową II wojny światowej oraz pierwszych lat powojennych. Publikował między innymi w „Przeglądzie Historyczno – Wojskowym”, paryskich „Zeszytach Historycznych” i w „Karcie”. Obecnie pracuje w Archiwum Historii Mówionej Domu Spotkań z Historią.

ZOBACZ WYWIAD Z JAROSŁAWEM PAŁKĄ

30 czerwca 1946 roku odbyło się tzw. referendum ludowe. Polacy mieli w nim wypowiedzieć się w sprawie istnienia Senatu, utrwalenia przemian gospodarczych wynikających z reformy rolnej oraz kwestii zachodnich granic kraju. Referendum zostało nazwane "3 x TAK" od haseł propagandowych, które zachęcały do pozytywnej odpowiedzi na trzy pytania.

Posłuchaj o referendum w serwisie o "RADIA WOLNOŚCI"

To miał być sprawdzian popularności rządzących krajem komunistów oraz ich sojuszników. Referendum stało się jednak symbolem manipulacji i fałszowania wyborów w powojennej Polsce. Według oficjalnych wyników, "3 x TAK" głosowało ponad 90 proc. społeczeństwa. Dopiero po 1989 roku opublikowano dane, z których wynikało, że na "NIE" w referendum wypowiedziało się od 30 do ponad 70 proc.

Tuż przed głosowaniem rząd Edwarda Osóbki-Morawskiego obiecał poprawę warunków życia rolników. Z kolei Władysław Gomułka, wicepremier i minister Ziem Odzyskanych, wygłosił słynne przemówienie, w którym dobitnie tłumaczył, jak należy głosować. W typowym dla siebie stylu wychwalał tzw. demokrację ludową.

Wojsko, milicja, ORMO i UB pilnowało urn wyborczych przed atakami zbrojnego podziemia. Informowano, że podczas przygotowań zginęło około tysiąca działaczy lewicy. Po głosowaniu oficerowie radzieckich służb specjalnych napisali blisko 6 tysięcy nowych protokołów z komisji wyborczych i podrobili 40 tysięcy podpisów ich członków.

Komunistyczna machina propagandowa działała sprawnie przez kilkadziesiąt lat. Jeszcze w 1979 roku współorganizator referendum, pułkownik Adam Mrozek opowiadał w Polskim Radiu, jak przebiegało głosowanie na wsi. Ludzie ze łzami w oczach oddawali głosy za władzą ludową - kłamał milicjant. Z kolei kapitan Borys Abramowicz, czuwający nad bezpieczeństwem referendum z 30 czerwca 1946 roku, po latach podkreślał, że świadome społeczeństwo głosowało w sposób "nieskrępowany" i wolny.

Komunistyczne władze dołożyły starań, by wynik referendum był dla nich korzystny. W marcu 1946 roku powołano Państwową Komisję Bezpieczeństwa, która koordynowała działania wojska, milicji oraz służb specjalnych. Ich zadaniem była nie tylko ochrona sfałszowanego głosowania, lecz także likwidacja niepodległościowego podziemia.

Przeciw fałszerstwom w referendum protestował prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego Stanisław Mikołajczyk, wówczas wicepremier i minister rolnictwa. Protesty złożyli też przedstawiciele Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Partie "Bloku Demokratycznego", czyli Polska Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Demokratyczne i Stronnictwo Ludowe, wykorzystały to, nazywając Mikołajczyka "zdrajcą", który pozwala mieszać się obcym mocarstwom w sprawy Polski.

Sukces w referendum ludowym spowodował, że komunistyczne władze dały sobie większe przyzwolenie na sfałszowanie w niedługim czasie wyborów do Sejmu Ustawodawczego. W opinii profesora Antoniego Dudka wyniki z czerwca 1946 roku pozbawiły środowiska niepodległościowe złudzeń oraz nadziei na odzyskanie przez Polskę niepodległości.

pd

Mieczysław Pszon, Stefan Wilkanowicz i Marek Skwarnicki byli zarejestrowani jako tajni współpracownicy SB twierdzi w książce "Cena przetrwania? SB wobec Tygodnika Powszechnego" Roman Graczyk. Wilkanowicz i Skwarnicki zaprzeczają. Pszon nie żyje.

Redakcja "TP" ma się odnieść się do publikacji w najbliższym czasie. - Nie miałem zamiaru ani burzenia, ani utrwalania mitu „TP”. Jedyne założenie, jakie przyjąłem, przystępując do pracy, było takie, żeby poprzez solidną analizę źródeł, głównie pochodzących z IPN, skonfrontować to, co było do tej pory wiadome z dokumentami. Chodziło też o wyjaśnienie pogłosek, które krążyły, bo z nimi redakcja „TP” nie umiała sobie poradzić - mówi Graczyk.

Graczyk pisze o inwigilacji środowiska tygodnika i o jego uwikłaniu we współpracę ze SB. Wymienia osoby, które propozycjom współpracy się oparły, m.in. sekretarkę Stanisława Stommy Halinę Żulińską, i tych, którzy ją podjęli, m.in. dyrektora administracyjnego pisma Tadeusza Nowaka i związanego z pismem ks. Mieczysława Malińskiego (oba nazwiska były już wcześniej publikowane w tym kontekście).

Na podstawie dokumentów z archiwów IPN Graczyk pisze, że jako kontakt operacyjny SB zarejestrowana była obrończyni praw człowieka Halina Bortnowska, a jako tajni współpracownicy publicysta katolicki, były redaktor naczelny miesięcznika "Znak" Stefan Wilkanowicz, poeta Marek Skwarnicki i jeden z najbliższych współpracowników Jerzego Turowicza, ekspert spraw niemieckich zmarły w 1995 r. Mieczysław Pszon.

Stefan Wilkanowicz na stronie Fundacji Kultury Chrześcijańskiej Znak zamieścił oświadczenie, w którym pisze: "Oświadczam, że nie byłem współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa. Do książki Romana Graczyka odniosę się po zapoznaniu się z nią".

Zastępca redaktora naczelnego "TP" Piotr Mucharski powiedział, że książka Graczyka w istocie powstała na zamówienie redaktora naczelnego ks. Adama Bonieckiego. - Nie możemy brać odpowiedzialności za efekt końcowy. To autonomiczne dzieło autora. Zamówienie książki nie oznaczało jej autoryzacji. Zapowiedzieliśmy, że kiedy książka powstanie, to ją zrecenzujemy – powiedział Mucharski.

Dodał, że recenzja książki pióra ks. Bonieckiego ukaże się w jednym z najbliższych numerów "TP", a w numerze, który w tym tygodniu trafi do czytelników będzie tekst Wojciecha Pięciaka o okolicznościach i powodach zamówienia książki. Redakcja planuje też dyskusję historyków o "TP" w PRL bez udziału Graczyka.

Książka Graczyka powstała na podstawie kwerendy w archiwach IPN. Autor podkreśla, że w przypadku Pszona, Wilkanowicza, Skwarnickiego i Bortnowskiej nie zachowały się teczki pracy ani podpisane przez nich zobowiązania do współpracy. Jak podkreśla wszystko wskazuje na to, że podczas werbunku zobowiązań funkcjonariusze SB celowo od osób tych nie zażądali. Według Graczyka dowodami na podjęcie przez nie współpracy są zapisy ewidencyjne, rozliczenia funduszy operacyjnych SB, odpisy bądź streszczenia niektórych ich donosów zachowane w innych dokumentach (np. w dokumentacji sprawy operacyjnej "Lato '79"), sprawozdania funkcjonariuszy bezpieki i korespondencja między wydziałami SB.

- Trzeba zastrzec, że ponieważ zachowanych dokumentów jest niewiele, nie wiemy, ile podczas spotkań z funkcjonariuszami SB było rozmów o polityce, ile o wewnętrznych sprawach środowiska, a ile eksperckich porad. Pewne jest jednak, że do SB trafiały informacje, które trafić nie powinny i szkodziły środowisku - mówił Graczyk.

Według Graczyka wieloletni działacz Klubu Inteligencji Katolickiej, były redaktor naczelny miesięcznika Znak i publicysta Stefan Wilkanowicz najpierw inwigilowany przez SB, został potem - w 1974 r. - zarejestrowany jako tajny współpracownik o pseud. "Trybun". SB wyrejestrowało go - jak wynika z dokumentów zachowanych w IPN - w 1989 r.

Markiem Skwarnickim, jak podaje Graczyk, SB interesowało się od 1960 r., a od 1963 r. próbowano go zwerbować, zaś formalna rejestracja nastąpiła w 1976 r. pod pseud. "Seneka". - Skwarnicki długo się opierał […] Skwarnicki nie chciał się zgodzić na współpracę" lecz po pewnym czasie uległ i "przystał na systematyczne spotkania, których charakteru nie potrafimy do końca zdefiniować" - pisze Graczyk. Według niego Skwarnickiego SB wyrejestrowało w listopadzie 1989 r. On sam w oświadczeniu wydrukowanym w książce pisze, że przed rozmową z Graczykiem nie miał pojęcia o tym, że w archiwach IPN figuruje jako TW, nigdy nie podpisywał umowy o współpracy z SB i nie składał sprawozdań, a o kontaktach z SB informował kierownictwo "TP" oraz kard. Karola Wojtyłę i kard. Franciszka Macharskiego.

Mieczysław Pszon, publicysta "TP", ekspert ds. niemieckich, postać niezwykle ważna dla pisma - był, co podkreśla Graczyk - od zawsze w kręgu zainteresowań bezpieki, która przez lata zbierała informację na jego temat. W książce Graczyk powołując się na wykazy funduszy operacyjnych SB odnotowuje spotkania Pszona od 1972 r. z funkcjonariuszami SB. Według Graczyka w l976. był on już zarejestrowany jako TW "Szary" (później TW "Geza").

Z kolei Halina Bortnowska, obrończyni praw człowieka, współzałożycielka Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, publicystka przez lata związana z miesięcznikiem "Znak" była - jak podaje autor książki od 1973 r. zarejestrowana jako kontakt operacyjny SB "Ala", a została wyrejestrowana latem 1981 r. Według niej samej kontakt zerwała rok wcześniej. Po wprowadzeniu stanu wojennego przyłączyła się do strajku w Hucie im. Lenina, a po jego rozbiciu została internowana. Potem ponownie stała się obiektem inwigilacji. Jak pisze Graczyk nie można powiedzieć, że okres nieformalnych kontraktów Bortnowskiej z SB z powodu jej wcześniejszej i późniejszej działalności "nie ma żadnego znaczenia", ale można powiedzieć, że na koniec odmawiając dalszych spotkań z funkcjonariuszami SB "odniosła moralne zwycięstwo".

Bortnowska powiedziała w poniedziałek , że nie zna książki jako całości, dlatego nie jest w stanie się teraz do niej odnieść. - I w ogóle nie czuję takiej potrzeby. Jedyne, co mogę zrobić, to odesłać wszystkie zainteresowane tym osoby do mojej własnej książki. W zeszłym roku w lecie, w wydawnictwie Znak ukazała się książka pt. „Wszystko będzie inaczej”. Jest to zbiór rozmów ze mną, który zawiera rozdział na tematy, które interesują pana Graczyka" - powiedziała Bortnowska.

- Fakty tam są i moja opinia o tym jest, różna od tego, co sugeruje nieznany mi wcześniej tytuł publikacji Graczyka. Mianowicie - ja nie zgodziłabym się, gdyby mnie zapytał o to, czy ja płaciłam cenę przetrwania (...). Zupełnie nie tak to widzę. Mogłam świetnie przetrwać i ja, i publikacja bez tego, o czym tyle słów - powiedziała Bortnowska.

Książka Graczyka ukazać ma się 23 lutego nakładem Wydawnictwa Czerwone i Czarne. Wcześniej jej publikacji odmówiło krakowskie wydawnictwo Znak.

XX Zjazd KPZR obradował w dniach 14-26 lutego 1956 roku. Główni zbrodniarze nie żyli - Józef Stalin zmarł prawie trzy lata wcześniej, Ławrentij Beria został rozstrzelany pod koniec 1953 roku, ale setki tysiące działaczy odpowiedzialnych za stalinizm funkcjonowało w najlepsze w aparacie władzy.

Przejawy odwilży były niewielkie, co prawda oficjalnie krytykowano kult jednostki, lecz Stalin wciąż był nietykalny. Sowiecką partią kierował Nikita Siergiejewicz Chruszczow, młody, jak na warunki sowieckie, 62-letni działacz komunistyczny z Ukrainy. Polakom kojarzył się przede wszystkim z czystkami i rusyfikacją polskich terenów zajętych po 17 września 1939.

XX zjazd rozpoczął się 14 lutego 1956 o godz. 10 w Wielkim Pałacu Kremlowskim w Moskwie. Oprócz delegatów brało w nim udział 55 delegacji zagranicznych, w tym przedstawiciele Polski z Bolesławem Bierutem na czele. Początkowo nie zanosiło się na żadne rewelacje.

I Sekretarz KC KPZR Nikita Chruszczow wygłosił drętwy referat sprawozdawczy, w którym za podstawowe zadanie międzynarodowego ruchu robotniczego uznał walkę o pokój. Skrytykował co prawda kult jednostki, ale nie wymienił nazwiska Stalina. Jedyną nowością było stwierdzenie, że poszczególne partie robotnicze mogą wybrać własną drogę dojścia do komunizmu.

Prawdziwą sensacją było drugie wystąpienie Chruszczowa na zamkniętym, tajnym posiedzeniu, bez udziału gości zagranicznych. W nocy z 24 na 25 lutego 1956 roku wygłosił on referat pt. "O kulcie jednostki i jego następstwach", w którym obciążył Józefa Stalina za zbrodnie i represje, ujawnił mechanizm czystek politycznych, wskazał błędy w trakcie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej popełnione przez Stalina, które doprowadziły do wielkich strat i klęsk w początkowej fazie konfliktu z Niemcami.

Mówił m.in.: "Kiedy Stalin mówił, że należy tego a tego aresztować, to trzeba było przyjmować na wiarę, że to jest "wróg ludu". A banda Berii, która rządziła się w organach bezpieczeństwa państwowego, wyłaziła ze skóry, aby wykazać winę aresztowanych osób, prawdziwość sfabrykowanych przez siebie materiałów. A jakie dowody podawano? Przyznanie się aresztowanych. I sędziowie śledczy uzyskiwali te "przyznania się". Ale w jaki sposób może człowiek przyznać się do przestępstw, których nigdy nie popełnił? Tylko w jeden sposób - przez stosowanie fizycznych metod oddziaływania, przez tortury, pozbawienie świadomości, pozbawienie rozsądku, pozbawienie godności ludzkiej. W ten sposób uzyskiwano rzekome "przyznanie się". Kiedy fala masowych represji w 1939 roku zaczęła słabnąć, kiedy kierownicy terenowych organizacji partyjnych zaczęli oskarżać pracowników NKWD o stosowanie metod fizycznego oddziaływania wobec aresztowanych - Stalin wystosował 20 stycznia 1939 roku szyfrowaną depeszę do sekretarzy komitetów obwodowych i krajowych, do KC narodowych partii komunistycznych, komisarzy ludowych spraw wewnętrznych i naczelników urzędów NKWD. Depesza ta brzmiała: "KC WKP(b) wyjaśnia, że stosowanie metod fizycznego oddziaływania w praktyce NKWD jest dopuszczalne od 1937 roku na mocy zezwolenia KC WKP(b).... Wiadomo, że wszystkie wywiady burżuazyjne stosują metody oddziaływania fizycznego wobec przedstawicieli proletariatu socjalistycznego i stosują je przy tym w formach najbardziej skandalicznych. Powstaje pytanie, dlaczego wywiad socjalistyczny powinien być bardziej humanitarny wobec zaciekłych agentów burżuazji, wobec śmiertelnych wrogów klasy robotniczej i kołchoźników. KC WKP(b) uważa, że metoda oddziaływania fizycznego powinna być obowiązkowo stosowana również nadal, jako wyjątek, wobec jawnych i zaciętych wrogów ludu, jako metoda całkowicie słuszna i celowa".

Niezwykły jest w tej historii polski wątek. Główny stalinowski oprawca, Bolesław Bierut, który zapoznał się z treścią "Tajnego referatu" nie wrócił do Polski. Zmarł nagle 12 marca 1956 roku, według oficjalnej wersji wskutek komplikacji pogrypowych. Mało kto uwierzył w taką wersję, ale bez względu na to, oznaczało to pozbycie się człowieka, który był symbolem stalinizmu w Polsce.

Niezwykłe są także losy tekstu "Tajnego referatu". W czasie przemówienia nie wolno było słuchaczom robić notatek, bezpośrednio po zjeździe broszurę z tekstem rozesłano do komitetów partyjnych i tam w tajemnicy czytano go. Jednakże nie zdecydowano się na publikację. W Polsce początkowo mogli się z nim zapoznać jedynie najbardziej zaufani towarzysze, wkrótce podjęto decyzję o publikacji go "do użytku wewnętrznego".

W praktyce oznaczało to udostępnienie tekstu społeczeństwu. Bez trudu można było kupić niepozorną niebieskoszarą broszurę na każdym większym bazarze. Jednocześnie tekst dostał się na Zachód. Wywiad amerykański zdobył go w maju 1956 roku, a miesiąc później został on udostępniony słuchaczom Radia Wolna Europa i Głosu Ameryki. Już po latach okazało się, że z Polski wywieziono co najmniej kilka egzemplarzy "Tajnego referatu", jedne z nich przekazał na Zachód Jerzy Morawski, sekretarz KC PZPR.

W Związku Radzieckim tekst "Tajnego referatu" był niedostępny aż do 1989 roku.

 Grzegorz Sołtysiak

Uciekano róznymi sposobami. W skrytkach wagonów i ciężarówek, na statkach i w kajakach. Kilka najgłośniejszych opisują Jolanta Drużyńska i Stanisław M. Jankowski w książce "Ucieczki specjalnego znaczenia".

Najbardziej znanym uciekinierem był premier rządu polskiego na uchodźstwie w latach 1943-1944 Stanisław Mikołajczyk, który powrócił do Polski w 1945 r. W czerwcu 1945 r. został wicepremierem i ministrem rolnictwa w kontrolowanym przez komunistów rządzie. Stanął na czele reaktywowanego PSL, które stało się wkrótce jedyną w kraju legalną siłą polityczną, sprzeciwiającą się komunizmowi.

Po sfałszowanych przez komunistów: referendum w czerwcu 1946 r. i wyborach do Sejmu w styczniu 1947 r., wokół Mikołajczyka narastała atmosfera zagrożenia. Osaczony przez bezpiekę był nieustannie śledzony: w domu, w Ministerstwie Rolnictwa, w Sejmie, w czasie wyjazdów z Warszawy. Wcześniej w tzw. procesie krakowskim skazano czołowych działaczy PSL na kary długoletniego więzienia. Drużyńska i Jankowski podkreślają, że sam Mikołajczyk nie miał złudzeń, że czeka go podobny los. Spodziewał się, że wraz z bliskimi współpracownikami: posłami PSL Stefanem Korbońskim (ostatni delegat rządu na kraj) i Wincentym Bryją opuści budynek Sejmu z kajdanami na rękach. Cała akcja miała się odbyć w poniedziałek 27 października. Według Mikołajczyka, przesądzony był już wyrok - kara śmierci.

Mikołajczyk powiadomił o wszystkim dyplomatów amerykańskich. Ambasador amerykański Stanton Griffis zorganizował natychmiast naradę, w której udział wziął attache wojskowy płk Thomas Betts, wcześniej pracownik wywiadu w sztabie Dwighta Eisenhowera. Decyzja była jednoznaczna. "Zdecydowano - autorzy cytują jednego z uczestników narady - że w świetle odpowiedzialności moralnej, którą ponosimy z Anglikami w związku z tym, że skłoniliśmy Mikołajczyka do powrotu do Polski w 1945 roku, musimy na własne ryzyko i bez powiadamiania nikogo, oprócz ambasady brytyjskiej, podjąć kroki w celu ocalenia Mikołajczyka przed opanowanym przez komunistów rządem polskim...".

WIĘCEJ NA TEN TEMAT W SERWISIE RADIA WOLNOŚCI

Podczas narady zastanawiano się też nad technicznymi sposobami umożliwienia ucieczki. Brano pod uwagę przewiezienie Mikołajczyka w jednej z setki pustych trumien, które właśnie do Warszawy przybyły w konwoju ciężarówek w celu zabrania szczątków obywateli amerykańskich - ofiar wojny i w Polsce ekshumowanych. Ta oferta została przedstawiona samemu Mikołajczykowi, ale ją odrzucił, obawiając narażenia się na śmieszność w przypadku fiaska operacji i odkrycia nielegalnego transportu przez bezpiekę. Mikołajczyk zaakceptował natomiast bez zastrzeżeń plan wywiezienia go na pokładzie statku "Baltavia", który miał odejść z portu w Gdyni do Londynu we wtorek 21 października.

Autorzy opisują drobiazgowo szczegóły ostatnich godzin b. premiera w Polsce. W poniedziałek, po wcześniejszym niż zazwyczaj posiłku i krótkiej drzemce, Mikołajczyk nałożył czarny płaszcz, ciemnopopielaty kapelusz i brązowe pantofle. W kieszeniach upchał przybory toaletowe i nocną bieliznę, ale żadnych pakunków ze sobą nie zabrał. Ulicą Kielecką na Mokotowie doszedł do Rakowieckiej, a stamtąd do Niepodległości, gdzie czekał na niego samochód ciężarowy, w którym była skrytka między skrzyniami i pakami. Podróż trwała wiele godzin, a samochód był dziewięciokrotnie zatrzymywany przez milicję, ale tylko raz kontrolowano jego zawartość. Po drodze w samochodzie trzeba było kilkakrotnie zmieniać opony.

Po odpoczynku w Sopocie, w domu dyrektora przedstawicielstwa linii żeglugowej Moore-Mc-Cormack, Mikołajczyk został dowieziony do portu w Gdyni i tam - po uśpieniu czujności strażnika pilnującego trapu - wprowadzony na pokład "Baltavi". Po kilku godzinach statek odpłynął i 26 października dotarł do Londynu.
Autorzy ujawniają jeszcze jeden szerzej nieznany szczegół odnoszący się do najsłynniejszej ucieczki. W lipcu następnego roku, podczas pobytu w Rzymie, Mikołajczyka przyjął na dwugodzinnej audiencji papież Pius XII.

Z wizyty tej polski wywiad wojskowy sporządził raport i notatki, z których jedna podpisana jest przez agenta "Zawadzkiego". Raport ten - piszą autorzy - dotyczy nigdy nie nagłośnionej pomocy Watykanu w ucieczce z Polski Mikołajczyka. Interesujący fragment brzmi: "Kapelan Papieża Riccardo Magnanensi przyznał się, że w ucieczce Mikołajczyka przed aresztowaniem przez „agentów komunistycznych” w Polsce wydatnie pomógł Watykan. O tę pomoc ze strony Watykanu zabiegał podobno osobiście Churchill. (...) Ucieczka jego (Mikołajczyka) była zorganizowana przez osoby, które za zgodą Watykanu utrzymywały łączność z kardynałem Hlondem i Sapiehą. (...) Sekretariat Stanu z końcem października ub. roku przesłał na polecenie Papieża tajne instrukcje Mons. Eric Muller wikariuszowi apost. w Szwecji i Mons. Godfrey delegatowi Watykanu w Anglii, odnośnie udzielenia wszelkiej pomocy uciekinierowi". W książce jest fotokopia pierwszej strony raportu.

Inni uciekinierzy "specjalnego znaczenia" opisani w książce to m.in.: ostatni delegat rządu na kraj Stefan Korboński; legendarny partyzant i działacz podziemia niepodległościowego Henryk Pawelec; dyrektor departamentu X MBP, który wyznał jego tajemnice przed mikrofonami Wolnej Europy - Józef Światło; łączniczka Witosa, organizatorka tajnych kompletów i sekretarka Mikołajczyka - Maria Hulewiczowa.

Fotografie autorstwa Janusza Nowackiego, dokumentujące okoliczności odsłonięcia w 1981 roku Pomnika Poznańskiego Czerwca 1956, zaprezentowano na wystawie odsłoniętej w parku przy Zamku w Poznaniu.

Wystawa "W obronie pamięci. Pomnik Poznańskiego Czerwca 1956" stanęła nieopodal Poznańskich Krzyży, będzie prezentowana przez trzy miesiące.
Jak mówi autorka wystawy, naczelnik oddziałowego biura edukacji publicznej IPN w Poznaniu, Agnieszka Łuczak, na prezentację składa się cykl niepublikowanych wcześniej fotografii Janusza Nowackiego, który udokumentował uroczystości 25. rocznicy Czerwca '56, w trakcie których odsłonięto pomnik.

-W tym roku przypada okrągła rocznica budowy pomnika i bardzo wiele osób nie ma już pojęcia, jak to się stało, że on tu stanął. Fakt jego wzniesienia jest rzeczą niezwykłą: Polska w czasach Solidarności była jedynym krajem w bloku państw komunistycznych, w których powstały pomniki upamiętniające bunty przeciwko komunistycznej władzy - przypomniała Łuczak.

Jak zaznaczyła, z ideą postawienia pomnika wystąpiła Solidarność. Dzięki mieszkańcom Poznania, a zwłaszcza robotnikom z zakładów Cegielskiego, udało się go zbudować w błyskawicznym czasie i tanim kosztem - wiele osób pracowało przy jego wzniesieniu za darmo.

-W uroczystościach odsłonięcia pomnika oczywiście uczestniczyły oficjalne władze, ale były tą całą sytuacją zawstydzone, nie wiedziały, jak się zachować. W wydarzeniu tym brało udział 200 tys. osób, na tych zdjęciach to widać. Po wprowadzeniu stanu wojennego pomnik stał się „terytorium wolnych Polaków”, miejscem, gdzie przychodzili wyrazić swój sprzeciw" - powiedziała.

Pomnik Poznańskiego Czerwca 1956 roku upamiętnia powstanie robotników poznańskich przeciwko władzom komunistycznym, późniejsze wystąpienia przeciw władzy w 1968 i 1970, 1976 i 1980 roku oraz wprowadzenie stanu wojennego. Został odsłonięty 28 czerwca 1981 roku na Placu Mickiewicza. Jest to dzieło autorstwa rzeźbiarza Adama Graczyka i architekta Włodzimierza Wojciechowskiego. Przedstawia dwa krzyże spięte jednym ramieniem, z wizerunkiem orła z boku.

28 czerwca 1956 r. poznańscy robotnicy Zakładów im. Stalina (tak wówczas nazywały się Zakłady Cegielskiego) podjęli pod hasłem "Chleba i wolności" strajk generalny i zorganizowali masową demonstrację uliczną. W wyniku dwudniowych starć na ulicach miasta - według najnowszych badań IPN - co najmniej 58 osób zginęło (w tym kilku żołnierzy i funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa), a kilkaset zostało rannych (wśród nich pacyfikujący demonstracje i ranni w wyniku ostrzału budynków służby bezpieczeństwa przez robotników). Około 700 osób aresztowano.

Przyczyną wzrostu niezadowolenia społecznego w 1956 roku były - według historyków - spadek poziomu życia, ignorowanie przez władze żądań płacowych robotników, zła, "socjalistyczna", organizacja pracy i marnotrawstwo.

(pd)

IPN prezentuje wystawę o świętach i rocznicach w PRL. Ekspozycję zatytułowaną "Niech się święci... Obchody świąt i rocznic w Polsce Ludowej", można oglądać do 23 września.

Najważniejsze święto

Wystawę o komunistycznym kalendarzu świąt otwiera m.in. 1 Maja; było to najważniejsze święto partyjno - państwowe w Polsce Ludowej. "Lud pracujący miast i wsi" przymusowo uczestniczący w wiecach i pochodach był narzędziem w rękach komunistycznych propagandystów. Wyrażał m.in. poparcie dla rządzących, składał hołd przywódcom PRL i piętnował wrogów ludu. Wśród archiwalnych zdjęć z pierwszomajowych obchodów można zobaczyć np. fotografię z 1979 r., gdy I sekretarz KC PZPR Edward Gierek przyjmuje od podanego mu na trybunę małego dziecka wiązankę kwiatów. Zdjęciu towarzyszy szyfrogram MSW do komendantów wojewódzkich Milicji Obywatelskiej mający zapewnić, by wszystko przebiegało według z góry ustalonego scenariusza.

Lipcowe kłamstwo

Ekspozycja przedstawia także drugie co do ważności święto państwowe, czyli Narodowe Święto Odrodzenia Polski, które obchodzono 22 lipca dla uczczenia rocznicy powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i ogłoszenia przez niego "Manifestu". To wydarzenie stało się jednym z mitów założycielskich PRL. W rzeczywistości PKWN utworzyli polscy komuniści z polecenia Stalina w Moskwie, gdzie wydrukowano także "Manifest". Na jednym ze zdjęć można zobaczyć gen. Wojciecha Jaruzelskiego, który jako minister obrony narodowej w 1969 r. objeżdża odkrytym samochodem - rozłożystą czajką - przygotowane do defilady siły zbrojne PRL.

Spytaj milcjanta

Twórcy wystawy przypomnieli także mniej znane święta PRL jak np. Święto Kosmosu i Aeronautyki, które obchodzono 14 kwietnia. W okresie zimnowojennego napięcia loty w kosmos były - jak przypomina jedna z zaprezentowanych fotografii - "dowodem wyższości socjalizmu nad kapitalizmem". Własne święto, 7 października, miały także Milicja Obywatelska i Służba Bezpieczeństwa. W PRL chciano, by wizerunek milicjanta i wspierających go służb był pozytywny. Usilnie wmawiano społeczeństwu, że przez kilkadziesiąt lat komunizmu w Polsce funkcjonariusze MO i SB pełnili wyłącznie rolę "instytucji opiekuńczej".

Manipulacja

Poza innymi świętami, upamiętniającymi np. Powstanie Armii Czerwonej, Dzień Włókniarza, Powstanie Układu Warszawskiego, Dzień Ludowego Wojska Polskiego czy Rocznicę Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, wystawa opisuje także instrumentalne wykorzystywanie takich świąt jak Międzynarodowy Dzień Kobiet, Dzień Matki lub Międzynarodowy Dzień Dziecka. 1 czerwca np. na spotkaniach z przedszkolakami pokazywano przywódców komunistycznych jako "dobrych wujków i dziadków".

Ekspozycję przygotowało Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Łodzi: Paweł Kowalski, Grzegorz Nawrot i Artur Ossowski; projekt graficzny opracowała Milena Romanowska. Wykorzystano materiały archiwalne ze zbiorów m.in. archiwum IPN w Gdańsku, Łodzi, Warszawie i Wrocławiu, Archiwum Państwowego w Łodzi, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie, Polskiej Agencji Prasowej, a także ze zbiorów prywatnych Zofii Gromiec. Po raz pierwszy wystawę zaprezentowano 3 grudnia 2008 r. w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi.

Gdański IPN wydał książkę poświęconą Milicji Obywatelskiej w Sopocie w latach 1945-1949. Publikacja opowiada zarówno o działalności formacji, jak i umundurowaniu, wykształceniu czy życiu prywatnym funkcjonariuszy. Promocję książki zaplanowano na piątek.

Autorem książki jest historyk z pionu edukacyjnego gdańskiego oddziału IPN, Krzysztof Filip. W notce promującej publikację Instytut poinformował, że jest ona prawdopodobnie pierwszą w kraju monografią poświęconą dziejom jednostki MO w konkretnej miejscowości i należy do nielicznych prac dotyczących historii Milicji Obywatelskiej.

- Rzeczywiście niewiele jest książek opowiadających o milicji. Można spotkać publikacje poświęcone działalności tej formacji w latach 50. czy 80. XX wieku, ale niemal białą plamą jest historia MO w drugiej połowie lat 40., czyli w czasach, kiedy powstawała - opowiada Krzysztof Filip.

Wydana przez IPN książka jego autorstwa liczy prawie 300 stron i nosi tytuł "Milicja Obywatelska w Sopocie w latach 1945-1949". Na jej wstępie autor przedstawił ogólną sytuację, jaka panowała na Pomorzu, w tym w Sopocie w czasie, gdy Armia Czerwona wyzwalała te tereny spod okupacji niemieckiej. Na tym tle pokazany został proces powstawania MO w Sopocie i scharakteryzowana jej działalność.

- Nadzorowanie oczyszczania miasta ze zwłok, zarówno ludzi, jak i zwierząt; kontrola nad porządkowaniem Sopotu; zwalczanie przestępczości, w której duży udział mieli Rosjanie dopuszczający się kradzieży czy gwałtów; pomoc w wysiedlaniu Niemców oraz zabezpieczanie obiektów, w których miały swoje siedziby ważne urzędy - takie m.in. zadania pełnili ówcześni milicjanci - wyliczył Filip.

Oprócz opisu zadań, jakie powierzano funkcjonariuszom, historyk opowiada też w swojej książce o umundurowaniu czy uzbrojeniu milicjantów. Filip zbadał też i opisał wykształcenie, wysokość płac funkcjonariuszy, ich wyżywienie i warunki, w jakich mieszkali.

- Jeśli krótko scharakteryzować ówczesnych milicjantów, to można o nich powiedzieć, że byli biednie ubrani i źle opłacani. Zdarzali się wśród nich alkoholicy, szabrownicy czy gwałciciele - opowiedział Filip.

Osobny rozdział książki został poświęcony formacji pomocniczej MO, czyli Ochotniczej Rezerwie Milicji Obywatelskiej. Publikacja zawiera także archiwalne i współczesne fotografie przedstawiające kierowników sopockiej MO, siedziby jej jednostek oraz kopie dokumentów.

Jak wyjaśnił historyk, do zajęcia się tematem sopockiej milicji, natchnęła go kronika MO w województwie gdańskim. - Były w niej wzmianki związane z powołaniem MO w wielu miejscach na Pomorzu, nie natrafiłem jednak na żadną wzmiankę o postaniu tej formacji w Sopocie, postanowiłem więc sam rzecz zbadać - powiedział Filip.

Historyk przez kilka lat prowadził szeroką kwerendę m.in. w archiwach IPN w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Lublinie, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie i Warszawie, a także w Archiwum Państwowym w Gdańsku i jego oddziale w Gdyni oraz Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie. Filip zebrał też relacje świadków i zapoznał się z dostępną literaturą, w tym czasopismami milicyjnymi.

pd

Karę 4 lat więzienia wymierzył stołeczny sąd b. oficerowi UB 86-letniemu Jerzemu K., uznanemu za winnego znęcania się nad więźniami politycznymi okresu stalinowskiego. Obrona zapowiada apelację. Pion śledczy IPN żądał kary 3,5 roku.

Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa uznał - jak chciał pion śledczy IPN - że w 1948 r. K. znęcał się fizycznie i psychicznie nad Wacławem Sikorskim i Władysławem Jedlińskim (już nie żyje). Sąd potwierdził, że polegało to na ich wielokrotnych i wielogodzinnych przesłuchaniach, biciu gumą i żelazem owiniętym w ręcznik, przypalaniu włosów, skuwaniu na noc kajdankami, zamykaniu w karcerze, nakazywaniu przysiadów, przyciskaniu głowy do ściany, kopaniu, ubliżaniu i grożeniu - w celu zmuszenia ich do przyznania się do rzekomego szpiegostwa.

86-letni Sikorski (b. żołnierz AK, po 1944 r. wcielony do wojska) zeznał, że K. wprawdzie nie prowadził wobec niego śledztwa w pawilonie UB w więzieniu przy Rakowieckiej, ale kilka razy znęcał się nad nim, by wymusić zeznania. - Mój śledczy powiedział, że jak nie będę zeznawał, to „przyjdzie kpt. K.” i będzie źle; stąd znam jego nazwisko - mówił Sikorski, który rozpoznał swego dawnego prześladowcę. Sikorski dostał karę śmierci, potem zamienioną na dożywocie; odsiedział 8 lat.

K. groziło do 7,5 roku więzienia. Obrona śledczego i on sam chcieli uniewinnienia. K. nie przyznawał się do zarzutów. Jego zdaniem, sprawa ma "charakter polityczny". Przyznał, że raz przesłuchał Sikorskiego, ale bez żadnej przemocy. K. twierdził, że "był znany z kulturalnych zachowań wobec przesłuchiwanych". Według powołanego przez sąd psychologa K. "manipulował swymi zasobami pamięci".

Obrońca K. mec. Sławomir Chmielewski przyznał, że w UB dokonywano zbrodni, ale brak jest dowodów by skazać podsądnego. Twierdził, że Sikorski nie mógł znać nazwiska torturującego go ubeka, a uznał, że musiał to być K., dopiero po wyjściu ze stalinowskiego więzienia.

Prok. IPN Edyta Myślewicz żądała dla K. kary 3,5 roku więzienia. Mówiła, że materiał dowodowy pozwala na "bezsporne ustalenie", iż K. torturował pokrzywdzonych, co jest nieprzedawniającą się zbrodnią przeciw ludzkości.

W 1955 r. Jerzy K. był aresztowany i sądzony jako jeden z odpowiedzialnych za zbrodnie departamentu UB do tropienia "wrogów w partii"; oskarżono go m.in. o śmiertelne pobicie więźnia. -Propaganda PRL przedstawiała mnie jako jednego z najbardziej okrutnych oficerów śledczych - żalił się K. Początkowo skazano go wtedy na 3 lata, potem jednak sprawę umorzono. Czyny obecnie mu zarzucane nie były przedmiotem ówczesnego oskarżenia. W 1992 r. pozbawiono go uprawnień kombatanckich (w czasie II wojny światowej był w komunistycznej partyzantce; po wojnie tropił "reakcyjne bandy").

Według pełnomocnika Sikorskiego K. był "prawą ręką" Humera - osławionego szefa departamentu śledczego UB, skazanego w latach 90. na 7,5 roku więzienia. "A czemu K. nie oskarżono w procesie Humera? Bo nie było na to dowodów" - replikował mec. Chmielewski.

Humer, który zmarł w 2001 r. podczas przerwy w odbywaniu kary, był pierwszym oficerem UB skazanym w III RP. Do dziś z oskarżenia IPN trwają śledztwa i procesy funkcjonariuszy stalinowskich służb bezpieczeństwa; są oni skazywani z reguły na kary w zawieszeniu. Nigdy zaś nie skazano prawomocnie żadnego z sędziów, którzy wydawali wtedy wyroki, m.in. śmierci - zgodnie z wytycznymi UB lub Informacji Wojskowej.

19 stycznia 1947 r. w atmosferze represji odbyły się w Polsce wybory do Sejmu Ustawodawczego. Wg sfałszowanych wyników wygrał Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SL i SD) pokonując PSL, główną siłę niepodległościową. Stworzyło to pozory legalizmu władzy komunistycznej w kraju.

Terror

Przez cały okres kampanii komuniści prowadzili zakrojoną na szeroką skalę działalność na rzecz eliminacji przeciwników politycznych. Rozwiązywano organizacje powiatowe oraz demolowano lokale wyborcze PSL, który był najważniejszą polityczną siłą niepodległościową. W okresie kampanii przedwyborczej skrytobójczo zamordowano ok. 140 działaczy PSL, aresztowano ok. 10 tys., w tym 149 kandydatów na posłów, a w dziesięciu okręgach wyborczych unieważniono PSL-owskie listy.

Przeprowadzone w atmosferze represji i terroru wybory do Sejmu Ustawodawczego fałszowano na każdym szczeblu komisji wyborczych. W raporcie z polskich „wyborów” z 14 lutego 1947 roku meldowano, że tym razem główny ciężar fałszerstw wzięli na siebie ludzie wyznaczeni przez polskich komunistów przy technicznym nadzorze i wsparciu Rosjan.

Agent Bierut trzyma rękę na pulsie

Pierwszy przywódca PRL Bolesław Bierut wraz z kierownictwem PPR zarządził zamianę urn wyborczych w niektórych obwodach wyborczych, podrzucanie do urn kart do głosowania, a w niektórych komisjach, gdzie nie było mężów zaufania z PSL, kierowanego przez Stanisława Mikołajczyka, przygotowanie dwóch egzemplarzy protokołów; w jednym z nich miało nie być danych liczbowych. W ramach tych działań zapewniono odpowiednie warunki dla dokonywania fałszerstw.

Na około pięć i pół tysiąca komisji obwodowych utworzono 3515 komisji złożonych tylko i wyłącznie z członków PPR, co stanowiło ponad połowę wszystkich komisji. PSL miało swoich mężów zaufania tylko w tysiącu trzystu komisjach. Tam gdzie nie było PSL-owców, członkowie PPR i UB sporządzaliy nowe, fałszywe protokoły wyborów, niezgodne z wynikami głosowania.

Działania te wraz ze wzmożeniem represji, unieważnianiem list wyborczych PSL i pozbawieniem praw wyborczych niemal pół miliona obywateli oraz masowym werbunkiem członków komisji obwodowych na agentów UB dały wyniki, które w propagandzie ogłoszono zwycięstwem bloku komunistycznego.

Zachód nic nie robi

Przebieg wyborów śledziło wielu zagranicznych obserwatorów i korespondentów prasowych, między innymi z USA i Wielkiej Brytanii. Wielokrotnie donosili oni o nieprawidłowościach w okręgach wyborczych. W opinii mieszkańców Warszawy przekonanych o sfałszowaniu wyników wyborów krążyło powiedzenie: "Wybory to taka szkatułka: wchodzi Mikołajczyk - wychodzi Gomułka".

Z oficjalnych danych wynikało, że frekwencja wyborcza w styczniu 1947 roku wyniosła 89,9 procent. Blok Stronnictw Demokratycznych uzyskał 80,1 proc. głosów i 394 mandaty w Sejmie, PSL - 10,3 proc. i 28 mandatów, Stronnictwo Pracy - 4,7 proc. i 12 mandatów, a PSL "Nowe Wyzwolenie" - 3,5 proc. i 7 mandatów.

Cień Jałty

Przeprowadzenie wyborów w Polsce wynikało z postanowień konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie w lutym 1945 roku. Zobowiązywały one rząd Polski do przeprowadzenia wolnych, nieskrępowanych wyborów. We wrześniu 1946 roku kierownictwo PPR ustaliło zasady nowej walki wyborczej. Oficjalnie, propaganda zaczęła przedstawiać komunistów jako "jedyny obóz postępu i demokracji".

Sfingowane wybory w 1947 roku posłużyły do budowy mitu założycielskiego PRL-u, który określał władzę sprawowaną przez komunistów jako legalną. Stworzono warunki dla pełnego podporządkowania społeczeństwa, całkowitej likwidacji opozycji niepodległościowej oraz odrębności we własnych szeregach.

Na pierwszym posiedzeniu Sejmu po wyborach na prezydenta RP wybrano Bolesława Bieruta, który w czasie wyborów określał się jako bezpartyjny. Sformowano też rząd, na czele którego stanął Józef Cyrankiewicz z PPS.