7 listopada 1992 roku zmarł Alexander Dubček – symbol reform w Czechosłowacji. Zmiany, które zaczął wprowadzać w 1968 roku nie spodobały się władzy na Kremlu. Entuzjazm Czechów i Słowaków postanowiono stłumić siłą.
– Ja nie sądzę, żeby on sobie wyobrażał, (…) że będzie takim przywódcą przemian – mówił prof. Nowak w audycji Sławomira Szofa 1995 roku. – Jednak trzeba przyznać, że widząc nastrój społeczeństwa czeskiego i słowackiego, i ogromne zapotrzebowanie na zmiany wśród narodu i poparcie dla tych zmian właściwie poszedł z narodem.
Liberał w Komitecie Centralnym
Alexander Dubček urodził się 27 listopada 1921 roku w Uhrovcu na Słowacji. Jednak pierwsze lata życia spędził z rodzicami w Kirgistanie. W 1938 roku rodzina Dubčeków wróciła do kraju, a Alexander szybko stał się członkiem nielegalnej Komunistycznej Partii Słowacji. Uczestniczył również w powstaniu słowackim w 1944 roku, w czasie którego zginął jego brat. W 1955 roku został oddelegowany na studia do Moskwy, gdzie zgłębiał razem z Michaiłem Gorbaczowem nauki polityczne. W 1963 roku został I sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Słowacji.

Nz: Wizyta przywódców Czechosłowackich w Rumunii, od lewej w pierwszym rzędzie: Alexander Dubček, Ludvik Svoboda i Nicolae Ceauşescu (1968), Rumuńskie Archiwum Narodowe, Wikipedia/dp

Jego kariera polityczna nabrała tempa 5 stycznia 1968 roku, kiedy to Komitet Centralny Partii usunął ze stanowiska I sekretarza KC Antonina Novotnego, a jego miejsce zajął Dubček. Na owym plenum dokonano też rozdzielenia funkcji I sekretarza i prezydenta, więc Novotny zachował mniej istotne stanowisko  prezydenta.
– Naprawienie krzywd, niesprawiedliwości, rehabilitacja niewinnie skazanych – prof. Jerzy Robert Nowak wymieniał sprawy, którymi Dubček zajął się po dojściu do władzy. – Druga rzecz to odsuwanie starego, skorumpowanego aparatu.
Liberalny Dubček szybko zaczął wprowadzać zmiany w Republice Czechosłowackiej. Na stanowisko prezydenta zaproponował Ludvika Svobodę. Wówczas przyszedł czas na prawdziwą rewolucję.
– Czeska prasa była przedtem maksymalnie zakneblowana, teraz Czechosłowacja w ciągu kilku miesięcy weszła w okres autentycznej wolności prasy – mówił o zmianach za rządów Dubčeka gość audycji Sławomira Szofa. – Zaczęcie reform gospodarczych: po okresie długotrwałej stagnacji i sztywnego centralizmu gospodarczego Czechy rozpoczęły reformy (…) No i co najważniejsze zaczęły dawać dowody samodzielności w polityce zagranicznej.
Od rewolucji do wkroczenia wojsk
Kreml nie przyjął zmian wprowadzanych przez Alexandra Dubčeka z entuzjazmem. Z niepokojem na poczynania przywódcy Czechosłowaków patrzył cały blok wschodni. Wsparciem dla reformatorskiego skrzydła partii komunistycznej miało być oświadczenie "Dwóch tysięcy słów". Manifest intelektualistów czeskich napisany przez Ludvika Vaculika przedstawiał propozycje zmian, na które Kreml nie chciał przystać. Zbrojna interwencja w Czechosłowacji była coraz bliżej.
– Na pewno nie przypuszczał, że wojska sowieckie i kilku innych krajów socjalistycznych wkroczą do Czechosłowacji – mówił o czasie przed Praską Wiosną prof. Jerzy Robert Nowak. – Przyznaje sam na kartach swoich pamiętników, że myślał, że ma tu do czynienia jednak z towarzyszami, a okazało się, że ma do czynienia z bandą zbójów.
21 sierpnia 1968 roku radzieckie czołgi wkroczyły do Pragi. Szybko przy udziale czeskiej bezpieki Dubčeka i innych przywódców Praskiej Wiosny uwięziono. Mimo że Moskwa miała "w garści" symbol rewolucji, wszystko inne wymykało się spod kontroli – naród czechosłowacki się buntował i nie zamierzał oddać dopiero co wywalczonych wolności. Dubčeka wypuszczono dopiero, gdy zawarto porozumienia w Moskwie.
Więcej o Praskiej Wiośnie w specjalnym serwisie Polskiego Radia -> Praga 1968
Po Praskiej Wiośnie
Alexander Dubček – symbol Praskiej Wiosny poszedł w tym czasie na wiele ustępstw, które nie mogły spodobać się osobom dotychczas go popierającym. Po powrocie do Pragi zmuszono go, aby podpisał umowę o czasowej obecności wojsk radzieckich w Czechosłowacji. Tym samym Dubček działania komunistów firmował niejako swoim nazwiskiem.
– Dziś wiem, że powinienem odmówić złożenia swojego podpisu – pisał Dubček po latach w swojej autobiografii. – Nigdy nie przestanę tego żałować.

Nz: Grób Alexandra Dubceka w Bratysławie, Słowacja, aut. Kelovy (2007), Wikipedia/dp

Później został ambasadorem w Turcji, a władze w Moskwie liczyły na to, że już na zawsze zostanie za granicą. Kiedy wrócił do Czech kierowany był na podrzędne stanowiska. O dawnym reformatorze Czechosłowacji przypomniano sobie w 1980 roku, podczas aksamitnej rewolucji. Padały nawet propozycje, aby to on, a nie Vaclav Havel został Prezydentem Republiki.

Alexander Dubček zginął w wypadku samochodowym. Jego kierowcą był pracownik bezpieki, a sam Dubček wiózł wówczas akta tajnych agentów sowieckich z 1968 roku.

– Po wypadku okazało się, że zginął nie tylko Dubček, ale zginęły także wszystkie tajne akta, co więcej później zaginął też wrak samochodu – mówił o niejasnych okolicznościach śmierci Dubčeka gość Sławomira Szofa.

Ocena Alexandra Dubčeka nie jest jednoznaczna, ale dla Czechów i Słowaków zawsze będzie on symbolem reform i Praskiej Wiosny.

– Największą zasługą Dubčeka w oczach jego rodaków było to, że potrafił przez te 7-8 miesięcy 1968 roku być absolutnym symbolem marzeń Czechosłowacji o pełnej suwerenności i niepodległości – mówił prof. Jerzy Robert Nowak. – Później przez swoje wahania, nadmierne ustępstwa wiele z tego autorytetu zatracił.

Opozycja komunistyczna w Czechosłowacji w latach 70. i 80. kojarzona jest przede wszystkim z Kartą 77. Nazwą tą potocznie określano środowisko, które rozpoczęło działalność w 1977 roku i kontynuowało ją do końca rządów komunistycznych.

Geneza

- Trzeba pamiętać, że Karta nie była jedyną formą manifestowania sprzeciwu. Ruch protestu przeciwko czeskiej rzeczywistości politycznej rozwinął się po 1968 roku na emigracji, gdzie powstało kilka oficyn wydawniczych – mówił prof. Rafał Habielski w 1998 roku, w audycji "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Szczególnie aktywne było powstałe w Kanadzie w 1971 roku wydawnictwo '68 Publishers. Systematycznie wydawało i dostarczało do Czechosłowacji książki pisarzy czeskich i słowackich, zwłaszcza tych, których publikacji zakazano w kraju.

Czeskie wydawnictwa emigracyjne powstały ponadto w Republice Federalnej Niemiec, Wielkiej Brytanii, Austrii i Szwajcarii. Natomiast w Czechosłowacji były produkowane i kolportowane druki samizdatowe. Rozpowszechniano w ten sposób przede wszystkim książki poświęcone najnowszym dziejom politycznym tego kraju.

W 1975 roku w Helsinkach odbyła się Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zakończona przyjęciem "aktu końcowego". Jeden z zapisów dotyczył poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności. Władze w Czechosłowacji, podobnie jak to zrobili komuniści w innych krajach bloku wschodniego, ratyfikowały dokument. Ośmieliło to przeciwników systemu socjalistycznego. Czescy opozycjoniści zaczęli się organizować. 

Karta 77

- Bezpośrednim powodem opracowania deklaracji, której autorzy zwracali uwagę na stan przestrzegania praw człowieka w Czechosłowacji były represje wobec rockowego zespołu o nazwie The Plastic People of The Universe, którego repertuar władze uznały za godzący w ideały wychowania socjalistycznego - tłumaczył prof. Habielski.

Deklarację podpisało 242 czechosłowackich intelektualistów. Między innymi minister spraw zagranicznych z czasów "praskiej wiosny" Jiří Hájek, filozof Jan Patočka, historyk Milan Hübl, poeta Jaroslav Seifert i dramaturg Václav Havel.

- Karta 77 nie była organizacją polityczną - komentował historyk. - Była natomiast ruchem protestu przeciw łamaniu i nieszanowaniu praw człowieka, które Czechosłowacja zobowiązała się przestrzegać. Sygnatariusze koncentrowali się na obronie pokrzywdzonych i zwracaniu uwagi opinii międzynarodowej na sferę wolności obywatelskich oraz jakość stosunków między władzą a społeczeństwem.

Działania podejmowane przez sygnatariuszy Karty 77 początkowo nie zyskały dużej aprobaty w Czechosłowacji. Wzbudzały raczej szersze zainteresowanie poza granicami tego kraju.

Reakcja władz

Dla władzy Karta 77 stanowiła groźny precedens. Nadwyrężała monopol Czeskiej Partii Komunistycznej, która wszelkimi sposobami chciała kontrolować społeczeństwo.

Z tego powodu środowisko Karty zostało poddane całemu szeregowi różnorakich represji, które we wszystkich wypadkach miały na celu zniechęcenie do prowadzenia dalszej działalności opozycyjnej. Sygnatariusze stali się obiektem niewybrednej kampanii propagandowej. Niektórzy zostali aresztowani. Akcja podjęta przez komunistów nie przyniosła jednak pożądanych efektów. Działacze Karty 77 nie ustawali w walce z systemem. Na Zachodzie organizowano akcje w ich obronie.

Karta 77 i KOR

Karta 77 nawiązała kontakt z polskim Komitetem Obrony Robotników. Już w roku 1978 działacze KOR i Karty 77 spotykali się na granicy polsko-czechosłowackiej w Sudetach. Członkowie KOR, gdy w 1979 roku aresztowano dziesięciu sygnatariuszy, zebrali 30 tys. złotych na pomoc prześladowanym. Przekazywali też na Zachód wiadomości o procesie zatrzymanych dysydentów.

W tym czasie można wreszcie mówić o wzroście popularności ruchu w Czechosłowacji. W 1977 roku deklarację podpisały 242 osoby, natomiast trzy lata później lista sygnatariuszy wzrosła do ponad 1000.

Znaczenie

Rzeczywiste znaczenie Karty 77 było minimalne. W przeciwieństwie do powołanej w 1980 roku "Solidarności" była ruchem elitarnym. Wyrażała interesy małej grupy prześladowanych intelektualistów, a nie większości społeczeństwa. Dlatego nie wywołała bardziej masowego ruchu społecznego.

- Nie ulega jednak wątpliwości, że rola jaką odegrała Karta 77 znacznie wykraczała poza zakres bezpośrednich celów i działań podejmowanych przez jej sygnatariuszy. Komuniści czescy przekonali się o tym podczas aksamitnej rewolucji jesienią 1989 roku – mówił prof. Rafał Habielski.

Od tej pory władze miały świadomość, że łamanie praw obywatelskich, ograniczanie wolności słowa oraz niesprawiedliwość czyniona w majestacie prawa przestały być działaniami, które można ukryć przed opinią publiczną.  

mjm/im