8 czerwca 1949 w Wielkiej Brytanii ukazała się powieść "Rok 1984" George'a Orwella.

Autor dzieła, które zmieniło sposób myślenia setek tysięcy ludzi na świecie, naprawdę nazywał się Eric Arhur Blair. Wieloletni przyjaciel Orwella napisał w jego biografii, że wyglądem przypominał Don Kichota. Był wysoki, szczupły, kanciasty. Miał zmęczoną twarz o ostrych gotyckich rysach.

Kolonialna młodość

Pochodził ze średniozamożnej rodziny brytyjskich urzędników, pracujących w koloniach w Birmie i Indiach. Jego ojciec był agentem handlującym - legalnym wtedy - opium.

Orwell, po ukończeniu elitarnej szkoły średniej w Eton nie poszedł na studia uniwersyteckie, wybrał karierę policjanta w Birmie.

- Postawa Orwella w drugiej połowie życia ukształtowała się jeszcze w Birmie, gdzie widział ludzi szarganych, prześladowanych i pozostających na łasce przywódcy – mówił w audycji  z cyklu "Biografie niezwykłe" z 2008 roku tłumacz dzieł Orwella Bartłomiej Zborski.

Kariera pisarza

W 1928 roku powrócił do Wielkiej Brytanii i postanowił zostać pisarzem, który pozna od podszewki jak się żyje ludziom odtrąconym – żebrakom i wyrzutkom społecznym. Efektem tych działań była książka "Na dnie w Paryżu i Londynie". Jest to rewelacyjny obraz nędzy i tego jak człowiek się czuje, będąc nędzarzem.

Drugim etapem jego kariery była praca w BBC w czasie II Wojny Światowej. Był współpracownikiem redakcji literackiej. Pisał też komentarze polityczne oraz wojenne.

Trzecia sprawa to napisanie dwóch książek, które zmieniły sposób myślenia ludzkości. Wydany w 1945 roku "Folwark Zwierzęcy" - satyryczna opowieść, będąca alegorią systemu totalitarnego i "Rok 1984", napisany cztery lata później. "Rok 1984" to antyutopia o bardzo silnym przekazie. To ostrzeżenie przed tyranią, kłamstwem i siłą propagandy.

Socjalista z krwi i kości

Orwell był socjalistą, a jednocześnie zagorzałym antykomunistą. Do końca życia obracał się w lewicowym środowisku brytyjskim. Należał do Niezależnej Partii Pracy. Wszyscy biografowie zastanawiają się, w którym momencie życia nabrał przekonań socjalistycznych.

– Moim zdaniem chodzi o lata 30. - okres między powrotem z Birmy, a wybuchem II wojny światowej – zastanawiał się gość Elżbiety Łukomskiej.

Pisarz brał też udział w wojnie domowej w Hiszpanii w latach 1936-1937, podczas której walczył w republikańskiej milicji robotniczej. Trauma z II wojny światowej była jednak o wiele większa i zdaje się, że te doświadczenia miały decydujący wpływ na jego przyszłe poglądy i twórczość.

– Biografia Orwella nie jest specjalnie błyskotliwa. Nie przeżywał karkołomnych przygód, nie był to temat na scenariusz filmowy. Wielu pisarzy, jemu współczesnych, miało życiorysy tak barwne, że starczyłyby na dwie biografie. Kradli, zabijali, rozbijali się po różnych egzotycznych krajach, Orwell nie – stwierdził Bartłomiej Zborski. – natomiast ważniejsze jest jego przesłanie intelektualne.

Skąd on to wszystko wiedział?

Najbardziej fascynujące pytanie, przewijające się we wszystkich jego biografiach jest pytanie, skąd on to wszystko wiedział, co zawarł w "Roku 1984"? Czy on to przewidział?

O totalitaryzm otarł się podczas wojny hiszpańskiej. To mogło być podstawą do "Folwarku Zwierzęcego" – przejmowanie władzy przez elitę i gnębienie niższych klas. Jednak to za mało, żeby dać aż tak wnikliwą analizę totalitaryzmu jaką umieścił w "Roku 1984".

Orwell i Czapski

Jacob Taylor, angielski krytyk literacki, postawił tezę, że Orwell zdobył informacje o naturze radzieckiego komunizmu od Józefa Czapskiego i polskich emigrantów. Tylko, że nie zachowały się żadne źródła pisane na poparcie tej hipotezy.

– Jest to bardzo prawdopodobne. Ja też się skłaniam ku takiemu poglądowi. Co więcej, prawdopodobnie zamierzał napisać powieść o Katyniu – przekonywał tłumacz powieści Orwella.

George Orwell próbował też pomóc, wbrew polityce wspierających Stalina władz angielskich, w publikacji "Wspomnień Starobielskich" Czapskiego. Mimo wykorzystania wszelkich możliwych kontaktów, dzieła nie udało się wydać.

Nieszczęśliwy człowiek

Orwell, pomimo przyjaźni z najświatlejszymi umysłami epoki, przez całe życie był bardzo samotny i uważał się za nieszczęśliwego. Twierdził, że każda jego książka jest porażką.
Będąc przez całe życie agnostykiem, w testamencie wyraził życzenie, aby go pochowano w anglikańskiej parafii, na przykościelnym cmentarzu.

mjm

7 lutego 1812 roku urodził się Charles Dickens.

Twórczość Dickensa jest obrazem epoki Anglii wiktoriańskiej, a tysiące postaci zaludniających strony jego powieści stanowią reprezentatywny przegląd społeczeństwa ówczesnej Anglii. Powołał do życia genialnych bohaterów: Olivera Twista, Davida Copperfielda, Małą Dorrit.

Nie był pisarzem bezstronnym. Patrzył na zmiany w swoim kraju, które przynosić zaczęła rewolucja przemysłowa przez pryzmat tych, którym przyniosła ona nędze i cierpienie.

Kiedy jego rodzina przeprowadziła się do Londynu, Dickens miał 6 lat. Niedługo potem ojciec trafił do więzienia za długi, a Charles musiał pójść do pracy w fabryce pasty do butów. Spadek po matce pomógł ojcu wyjść z więzienia, Charles wrócił do domu i został pierwszy raz w życiu wysłany do szkoły. Chodził do niej tylko dwa lata. Kiedy miał 15 lat ponownie poszedł do pracy, tym razem w kancelarii rejentalnej, potem został kopistą w kancelarii adwokackiej, uczył się stenografii i wkrótce notował przebieg posiedzeń sądu cywilnego w sprawach spadkowych, potem został stenografem w parlamencie. Zaczął też pisać sprawozdania polityczne dla londyńskich pism i szybko zdobył zawód i renomę znakomitego reportera.

Miał 21 lat, gdy zaczął drukować pierwsze utwory literackie – krótkie szkice obyczajowe z życia Londynu. Trzy lata później stał się człowiekiem sławnym, autorem najpoczytniejszych powieści angielskich.

W latach pięćdziesiątych XIX wieku powstały najwybitniejsze powieści Dickensa o największej wymowie społecznej – "Samotnia", "Ciężkie czasy", "Wielkie nadzieje" – w których pisarz krytykował cały system społeczny współczesnej mu Anglii.

Posłuchaj audycji i dowiedz się, jakie elementy życia społecznego i publicznego krytykował pisarz oraz w jakich okolicznościach powstała jedna z najbardziej znanych powieści Dickensa "Klub Pickwicka".

Charles Dickens zmarł 9 czerwca 1870 roku w wieku 58 lat. Pochowany został w katedrze westminsterskiej. Przez kilka dni tłumy londyńczyków przechodziły obok trumny, żeby oddać hołd wielkiemu pisarzowi.

im

16 grudnia 1775 roku urodziła się Jane Austen, angielska pisarka, autorka "Dumy i uprzedzenia" i "Rozważnej i romantycznej".

Rody jej ojca i matki były bardzo stare, dobrze skoligacone. Żyły w południowej Anglii, tej bogatszej, dużo bardziej wykształconej. Kiedy człowiek zagłębia się w biografię Jane Austen, to po pewnym czasie dostaje zamętu w głowie. Wszyscy brali śluby dwa, a nawet trzy razy, mieli po pięcioro dzieci, wszyscy się znali i odwiedzali. Byli na tyle biedni, żeby znać realia człowieka, który ma potrzeby, a jednocześnie na tyle dobrze skoligaceni, żeby nie mieć poczucia zagrożenia.

Przyszła na świat w parafii Steventon, gdzie jej ojciec był proboszczem Kościoła anglikańskiego, jako jedna z ośmiorga rodzeństwa. Miała sześciu braci i siostrę.

W tym opisie łatwo odnaleźć cechy wspólne Jane i jej bohaterek. Panny Dashwood z "Rozważnej i romantycznej" i panny Bennet z "Dumy i uprzedzenia" również borykały się z trudną sytuacją finansową. Jak podkreślała Anna Trzeciakowska, gość audycji Bogumiły Prządki, to właśnie w szczegółowym odmalowaniu realiów epoki (kryzysu Wielkiej Brytanii związanym z wojnami napoleońskimi i krajobrazami, które wkrótce potem zostały zmienione przez rewolucję przemysłową) kryje się geniusz Austen.

- Myślę, że za każdą z jej bohaterek stoi to pytanie: rozważna czy romantyczna? Te przeciwstawne postawy bardzo wyraźnie przedstawiają wartości. Rozważna zwycięża. Romantyczna musi zracjonalizować swoje uczucia - mówiła Anna Trzeciakowska.

Życie bohaterek powieści angielskiej pisarki koncentruje się na znalezieniu męża. Sama Austen nigdy nie wyszła za mąż. Miała kilku adoratorów, wśród nich był snobistyczny pastor anglikański (prawdopodobnie pierwowzór postaci pastora Collinsa z "Dumy i uprzedzenia") oraz bogaty jegomość, który jednak nie odznaczał się intelektem. Swojego pana Darcy’ego spotkała w młodości, jednak nie mogła się z nim związać ze względu na sprzeciw rodziny mężczyzny.

Posłuchaj audycji z cyklu "Biografie niezwykłe" Bogumiły Prządki poświęconej postaci Jane Austen.

bm

20 kwietnia mija 28. rocznica śmierci Christophera Robina Milne'a, syna Alana Alexandra Milne'a, autora książek o Kubusiu Puchatku, w których jedną z głównych postaci jest właśnie Christopher Robin.

***

W ostatniej scenie ostatniej książki o słynnym misiu Krzyś mówi (w przekładzie Ireny Tuwim):

"– Puchatku, przyrzeknij mi, że nigdy o mnie nie zapomnisz. Nawet kiedy będę miał sto lat.
Puchatek pomyślał troszkę.
– A ile ja wtedy będę miał lat? – zapytał.
– Dziewięćdziesiąt dziewięć.
Puchatek kiwnął łebkiem.
– Przyrzekam – odpowiedział".

Dzień, o którym tu mowa, minął 21 sierpnia 2020 roku. Prawdziwy Christopher Milne nie miał szans przekonać się, czy jego przyjaciel dotrzymał obietnicy. Zmarł 20 kwietnia 1996 roku w wieku niespełna 76 lat. Głosem misia przemówił wtedy Czesław Miłosz:

"Ja, Kubuś Puchatek, nagle muszę rozmyślać o sprawach za trudnych dla mego małego rozumku. Nigdy nie zastanawiałem się nad tym, co tam jest za naszym ogrodem, w którym zamieszkaliśmy ja, Prosiaczek, Królik i Kłapouchy z naszym przyjacielem Krzysiem. To znaczy my mieszkamy tutaj dalej i nic się nie zmieniło i właśnie zjadłem z baryłeczki miodu moje małe co nieco, tylko Krzyś odszedł na chwilę...".

Miłoszowy Puchatek nie mylił się, przynajmniej jeśli chodzi o Krzysia literackiego. Christopher Milne umarł, lecz wzorowana na nim postać żyje nadal w książkach, które czyta cały świat. Kim jednak był pierwowzór tej postaci - syn Alana Alexandra Milne'a, pisarza, który przeszedł do historii jako autor książek o Stumilowym Lesie?

"Wszędzie, gdzie jestem, jest Puchatek"

A. A. Milne. Z Kubusiem Puchatkiem przez świat

Ukochanego pluszowego misia Christopher dostał na pierwsze urodziny. Dlatego Kubuś Puchatek był o rok młodszy od niego. Na początku miś nazywał się jednak inaczej - był Edwardem. Postać o tym imieniu pojawia się w zbiorze wierszy "Kiedy byliśmy bardzo młodzi", wydanym przez A. A. Milne w 1924 roku. Tam też po raz pierwszy spotykamy Krzysia. O ile jednak Krzyś pozostał Krzysiem na zawsze, Edward już dwa lata później przybrał imię, pod którym występuje w prozatorskich książkach "Kubuś Puchatek" (1926) oraz "Chatka Puchatka" (1928) i jeszcze jednym tomie poezji "Już mamy sześć lat" (1927).

Przez pierwsze dziewięć lat życia chłopiec nie rozstawał się z Puchatkiem oraz z kochającą nianią Olive Brockwell. Przywiązał się do niej bardziej niż do własnych rodziców, których jako malec widywał nadzwyczaj rzadko. A. A. Milne bardziej zainteresował się synem dopiero wtedy, gdy wpadł na pomysł pisania o nim. Ale przepaści między nimi, która powstała u początków życia Christophera, nie udało się nigdy zasypać.

"Mój ojciec (...) nie potrafił się bawić ze swoim synkiem, którego wysnuł w marzeniach, i znajdował radość gdzie indziej. Zamiast tego pisał o nim" – wspominał Christopher Milne w książce "Zaczarowane miejsca".

Książki o Kubusiu, Prosiaczku i innych przyjaciołach ze Stumilowego Lasu szybko odniosły spektakularny sukces w Wielkiej Brytanii. Z dnia na dzień mały Christopher został gwiazdą, udzielał wywiadów w radiu i gazetach, odpisywał na mnóstwo listów od dzieci.

Po latach przyznawał, że bycie sławnym bywało przyjemne. Ale nie chciał być Krzysiem "na pełen etat", czego zdawała się oczekiwać publiczność. Chciał być chłopcem, który beztrosko bawi się w pokoju dziecinnym w Londynie, a potem w obszernym ogrodzie w Cotchford. Tymczasem ojciec podjął w jego imieniu zobowiązanie wobec milionów najmłodszych czytelników. Dla nich Christopher Milne miał na zawsze być Krzysiem, nawet wtedy, gdy dorósł, zmężniał i gdy się zestarzał.

"Co Krzyś ostatnio porabia przed południem?"

W 1930 roku Christopher Milne wyjechał do szkoły z internatem. Odesłanie z domu w młodym wieku należało do obyczajów zamożnej klasy średniej w latach międzywojennych, podobnie jak chłód w relacjach rodziców z dziećmi. Christopher uczył się dobrze, w kolejnych latach poszedł w ślady ojca, rozpoczynając studia matematyczne w Trinity College w Cambridge. Tuż po jego 19. urodzinach wybuchła II wojna światowa. Niebawem Christopher wstąpił do armii, tak jak jego ojciec w 1914 roku.

Choć podczas walk odniósł rany, ciepło wspominał służbę wojskową w Królewskim Pułku Saperów. Poznał wielu przyjaciół na całe życie, nie musiał przejmować się tym, co wypada, bo podziały klasowe wśród kolegów z oddziału nie istniały. Co zaś najważniejsze - wojna to jedyny czas, kiedy dla nikogo nie był Krzysiem, nawet wtedy, gdy żołnierze słuchali łzawej piosenki Very Lynn "Teraz mówi Krzyś paciorek", skomponowanej do słów wiersza z tomu "Kiedy byliśmy bardzo młodzi".

Po wojnie dokończył studia i w 1948 roku ożenił się z Lesley de Sélincourt, kuzynką ze strony matki. W 1951 roku małżonkowie założyli małą księgarnię w Dartmouth pod nazwą Harbour Bookshop. Pobyt z dala od Londynu nie uchronił go jednak przed wielbicielami Krzysia. Lesley Milne pisze we wstępie do tomu wspomnień męża: "ludzie upierali się, by nazywać naszą Harbour Bookshop sklepikiem Kubusia Puchatka".

W 1956 roku Christopherowi i Lesley urodziła się córka Clare. Kilka miesięcy wcześniej zmarł ojciec Christophera, Alan Alexander Milne, w historii literatury zapamiętany wyłącznie jako "człowiek, który napisał »Kubusia Puchatka«", choć jego dorobek obejmuje kilkadziesiąt innych pozycji. Jak widać, "Puchatkowa klątwa" ciążyła nie tylko na Christopherze.

Arthur Conan Doyle. 10 mniej znanych faktów z życia twórcy Sherlocka Holmesa

"Krzyś odchodzi. Dokąd? Nie wiem. I nikt nie wie w całym Lesie"

Dopiero lata po śmierci ojca Christopher gotów był sięgnąć po pióro i opisać swoje życie, które upłynęło w cieniu A. A. Milne'a, książek o Puchatku i postaci Krzysia, z którą go utożsamiano. Powstały książki "Zaczarowane miejsca" (1974), "Ścieżka pośród drzew" (1980), "Puste miejsce na wzgórzu" (1982) i "Otwarty ogród" (1988).

Część tych tekstów wspomnieniowych była próbą wyjaśnienia światu, że Christopher Milne nie był Krzysiem, tylko człowiekiem z krwi i kości, który dorósł i żył "poza światem Puchatka". Niektórzy krytycy widzieli w tym zemstę na ojcu, inni wyśmiewali ją jako popis gwiazdorskiego narcyzmu. Jednak Milne wcale nie oskarżał ojca. Jego spojrzenie na własne nietypowe dzieciństwo, na nieobecność rodziców i brak relacji z nimi było pełne wyrozumiałości. Co nie znaczy, że im przebaczył.

Christopher Milne zrezygnował z wszelkich praw majątkowych do twórczości ojca, na czele z korzyściami, które od lat 20. przynosił rodzinie Kubuś Puchatek. Jedynym podmiotem uprawnionym do zarabiania na książkach A. A. Milne'a i dziełach pochodnych jest korporacja Walt Disney. Milne pozbył się także wszystkich zabawek, które były pierwowzorami postaci Puchatka, Prosiaczka, Kłapouchego i innych. Dziś można je obejrzeć w jednej z publicznych bibliotek w Nowym Jorku.

"Nie chcę robić z domu muzeum" – tłumaczył Milne w "Zaczarowanych miejscach". – "Każde dziecko ma swego Puchatka, ale dziwne byłoby, gdyby każdy dorosły nadal go trzymał, aby przypominał mu dzieciństwo".

"I poszli, trzymając się za ręce"

Zajrzyjmy jeszcze raz do zakończenia "Chatki Puchatka":

"– Puchatku – rzekł Krzyś poważnie – jeśli ja... jeśli ja już nie będę... – tu urwał i zaczął znowu – ty zrozumiesz, prawda?
– Co zrozumiem?
– Ach nic – zaśmiał się Krzyś i zerwał się na nogi. – Chodźmy!
– Dokąd? – spytał Puchatek.
– Wszystko jedno dokąd – rzekł Krzyś".

W ostatnich latach życia Christopher Milne chorował na miastenię. Umarł we śnie.

***

Korzystałem z książki Christophera Milne'a "Poza światem Puchatka" w przekładzie Marty Motak (Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2001). Śródtytuły pochodzą z książek Alana Alexandra Milne'a "Już mamy sześć lat" (tłum. Zofia Kierszys) i "Chatka Puchatka" (tłum. Irena Tuwim).

Michał Czyżewski

Na publikację czekała kilkanaście lat

"Duma i uprzedzenie" jest drugą powieścią wydaną jeszcze za życia autorki - pierwszą była "Rozważna i romantyczna", która ukazała się w 1811 roku. Austen pracowała nad dziełem przez niespełna rok - od jesieni 1796 roku do lata roku kolejnego. Początkowo utwór miał nosić tytuł "Pierwsze wrażenia", co było odwołaniem do skomplikowanej relacji Elżbiety i pana Darcy'ego. Pisarka zdecydowała się go zmienić, gdy na rynku wydawniczym ukazała się powieść Margaret Holford "Pierwsze wrażenia". 

Jane Austen – rozwaga przed romantycznością

Kilka miesięcy po powstaniu "Dumy i uprzedzenia" ojciec autorki - pastor George Austen - wysłał pracę do wydawcy z informacją, że chętnie sfinansuje jej publikację. Wydawca jednak nie przyjął oferty i odesłał rękopis. Powieść - w formie trzech tomów - ukazała się więc dopiero pod koniec stycznia 1813 roku nakładem londyńskiego wydawnictwa Thomasa Egertona.

Jane Austen nie zdecydowała się podpisać utworu własnym nazwiskiem - na stronie tytułowej widniała jedynie adnotacja, że jest to dzieło twórczyni "Rozważnej i romantycznej" (która zresztą również została wydana anonimowo). W dziewiętnastowiecznej Anglii bowiem publikowanie powieści przez kobiety było uważane za niewłaściwe, a autorki skreślały w ten sposób swoje szanse na ewentualne zamążpójście. 

Strona tytułowa pierwszego wydania powieści "Duma i uprzedzenie" Jane Austen (1813). Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Niezwykła popularność

Powieść była reklamowana na łamach londyńskiej gazety "Morning Chronicle" - jej cena wynosiła osiemnaście szylingów. "Duma i uprzedzenie" od razu wzbudziła wielkie zainteresowanie czytelników i spotkała się z pochlebnymi recenzjami krytyków – pierwsza edycja bardzo szybko się wyprzedała, a kolejna ukazała się już jesienią tego samego roku. Wkrótce potem dzieło doczekało się również pierwszych tłumaczeń – w 1813 utwór został wydany w języku francuskim, a w kolejnych latach m.in. w języku niemieckim, duńskim i szwedzkim. Na język polski praca Jane Austen została przełożona dopiero w latach 50. XX wieku przez wybitną tłumaczkę Annę Przedpełską-Trzeciakowską.

"Duma i uprzedzenie" cieszy się popularnością również współcześnie - w 2003 w plebiscycie BBC na ulubioną książkę brytyjskiego czytelnika powieść zajęła drugie miejsce, zaraz po "Władcy pierścieni" J. R. R. Tolkiena. Dzieło doczekało się także dwóch ekranizacji kinowych. Pierwsza została nakręcona w 1940 roku przez Roberta Z. Leonarda i znana jest również pod alternatywnym tytułem "W pogoni za mężem". W rolę pana Darcy'ego wcielił się Laurence Olivier, a Elżbiety Bennet - Greer Garson. Druga - w reżyserii Joego Wrighta - powstała w 2005 roku. Głównych bohaterów zagrali w niej Keira Knightley i Matthew MacFadyen. 

Miłosne perypetie panien Bennet

Akcja powieści rozgrywa się na początku XIX wieku na angielskiej wsi. Państwo Bennet mają pięć córek - Jane, Elżbietę, Mary, Lidię i Kitty. Rodzina mieszka w majątku Longbourn, położonym w hrabstwie Hertfordshire we wschodniej Anglii. Przyszłość panien jest jednak zagrożona, ponieważ majątek jest objęty majoratem - oznacza to, że może go odziedziczyć jedynie mężczyzna. Z tego też powodu pani Bennet postanawia wydać córki za mąż.

Wkrótce nadarza się idealna okazja, aby zawrzeć nowe znajomości. W okolicznym miasteczku odbywa się bal, na który przybywa zamożny kawaler Charles Bingley. Młodzieniec zwraca uwagę na Jane i wkrótce zakochuje się w niej z wzajemnością. Na przyjęciu pojawia się również Fitzwilliam Darcy. Wywiera on złe wrażenie na Elżbiecie, traktuje ją bowiem z wyższością i w nieprzyjemny sposób komentuje jej urodę. 

Z biegiem czasu relacja Darcy'ego i Elżbiety zaczyna się jednak zmieniać - młodzi spędzają ze sobą coraz więcej czasu, a niechęć, którą z początku się darzyli, ostatecznie zmienia się w miłość. Ich uczucie dojrzewa jednak powoli, rozpraszane wieloma przeciwnościami losu i niespodziewanymi wydarzeniami. Ostatecznie wszystko jednak kończy się szczęśliwie, a Elżbieta i pan Darcy zaręczają się. 

Na czym polega geniusz Jane Austen?

Tłumaczka Jane Austen Anna Przedpełska-Trzeciakowska powiedziała na antenie Polskiego Radia, że w czasach wiktoriańskich (okres w dziejach Wielkiej Brytanii, gdy państwo znajdowało się pod panowaniem królowej Wiktorii Hanowerskiej, która sprawowała władzę od 1837 do 1901 roku) Austen była porównywana do Williama Shakespeare'a. 

- Ona wprowadziła angielską powieść w jej fazę nowoczesną, wyśmiewając groteskową powagę powieści gotyckiej. A przy tym powołała do życia bohaterów, którzy okazują się wciąż aktualni. Wystarczy zmienić im kostium - wyjaśniła. 

Anna Przedpełska-Trzeciakowska dodała, że geniusz Jan Austen objawia się również w jej wnikliwym przedstawieniu ówczesnych angielskich wyższych klas społecznych - pisarka pokazała na przykład, jak bardzo pozycja społeczna i materialna kobiet była wówczas zależna od małżeństwa.  

jb 

Nie dla śmierci stworzony, więc nie myślisz o niej.

John Keats, "Oda do słowika", fragm.

Przyszedł na świat w 1795 roku. Należał – obok George’a Byrona i Percy’ego B. Shelleya – do już drugiego pokolenia angielskich romantyków. Pierwsi byli William Wordsworth, Samuel Taylor Coleridge czy William Blake.

Wpłynął na następnych twórców języka angielskiego: Alfreda Tennysona, Algernona Ch. Swinburne’a, a nawet, to już czasy współczesne, Williama Butlera Yeatsa. Był ważny dla poetów z wielu innych krajów, choćby dla Zbigniewa Herberta.

John Keats - bo o nim mowa – żył krótko i bez świadomości, jak ważne zajmie miejsce w historii europejskiej kultury. Zresztą, czy syn stajennego mógł liczyć na to, że dostanie się do poetyckiego panteonu?

Poeta u chirurga 

Ojciec Johna Keatsa zajmował się końmi, był właścicielem zajezdnej stajni. Zmarł w wyniku wypadku, gdy John (jedno z jego pięciorga dzieci) miał dziewięć lat. Rodzina przeprowadziła się wówczas z podlondyńskiego Moorgate do Edmonton.

Tu Johnem zajęła się babka. Z powodzeniem, gdyż wysłała wnuka do prywatniej szkoły, w której młody chłopak odkrył (jako już nastolatek) pasję do literatury. Porwał go świat książek, języka łacińskiego, kultury antycznej. Przetłumaczył nawet, prozą, "Eneidę" Wergiliusza!

Po śmierci matki w 1810 roku John, decyzją jego prawnego opiekuna, rozpoczął pięcioletnią praktykę u miejscowego chirurga. Ta daleka od lirycznych uniesień praca nie przeszkodziła Johnowi w rozwijaniu jego literackich pasji. Kiedy odkrył zaś "The Faerie Queene", epos Edmunda Spensera, odnalazł drugie, obok antyku, źródło dla swojej poetyckiej wyobraźni: fascynujący świat średniowiecza.

"Rudowłosa dziewczyna i rycerz" Franka Bernarda Dicksee. Obraz jest powstał pod wpływem ballady Johna Keatsa "La Belle Dame Sans Merci". Fot. Wikimedia/dp

Twórcza dojrzałość

W 1817 roku, w wieku 22 lat, John Keats wydał swój pierwszy zbiór wierszy. Rok później kolejny, zawierający kunsztowne poematy czy ballady. – Zadziwia u niego różnorodność wątków i bogactwo wizji poetyckiej. Keats pisze wzniosłe hymny i sonety zdumiewające powagą w odbieraniu świata przez przecież tak młodego jeszcze poetę – mówiła w Polskim Radiu Helena Komorowska.

– Zaduma Keatsa nad życiem i śmiercią, estetycznym kryteriami prawdy i piękna świadczą o jego wielkiej dojrzałości twórczej – podkreślała dziennikarka. – Od legend z pieśni rybałtów, z których Keats snuje nastrojowe opowieści, przechodzi on do ludowych ballad, wyrażając w ten sposób swoją admirację dla średniowiecza. A pamiętajmy, że pociągał go również hellenizm wraz z przynależnymi tej epoce humanizmem i estetyką.

W cieniu śmierci

Wspomniane tu, charakterystyczne dla twórczości Keatsa, refleksje nad życiem czy przemijaniem wiązały się z osobistą sytuacją poety. W 1818 roku podczas podróży z przyjacielem do Irlandii nabawił się poważnego przeziębienia. Zapadł na gruźlicę, która z roku na rok pozbawiała go sił.

Drugim istotnym biograficznym tłem dzieła Keatsa była miłość poety do Fanny Brawne – uczucie odwzajemnione, ale rozwijające się w cieniu śmierci, która zdawała się być coraz bliżej (romans ten stał się kanwą filmu "Jaśniejsza od gwiazd" w reżyserii Jane Campion).

***

Czytaj także:

• Zygmunt Krasiński - wieszcz rozdarty miłością i cierpieniem
• Prof. Maria Janion i książki, które mogą zmienić życie

***

Świadomość kurczącego się czasu sprawiała, że John Keats - mimo nieprzychylnych mu głosów krytyków - spieszył się z pisaniem, z przekazaniem swojej wiary w jedność życia i sztuki. "Piękno jest prawdą, prawda pięknem! – oto. / Co wiesz na ziemi i co wiedzieć trzeba", podkreślał na zakończenie swoje słynnej "Ody do urny greckiej".

A czasu – co Keats niejako w swoich wierszach przewidział – miał niewiele. Na początku 1820 roku doznał pierwszego gruźliczego krwotoku. Za radą lekarzy udał się, wraz z przyjacielem, do Włoch. Przebywali najpierw w Neapolu, później w Rzymie. W Wiecznym Mieście Keats mieszkał w ciasnym mieszkaniu przy Piazza di Spagna, tuż obok słynnych Schodów Hiszpańskich.

Zmarł 23 lutego 1821 roku.

Na rzymskim nagrobku Keatsa wyryto – na prośbę poety – epitafium: "Here lies one whose name was writ in water". "Tutaj spoczywa ten, którego imię zapisano na wodzie".

jp

Źródła:

Zygmunt Kubiak, "John Keats", w: tegoż, "Wędrówki po stuleciach", Wydawnictwo Znak, Kraków 1969. 

1 lutego 1851 zmarła Mary Shelley, angielska poetka i pisarka doby romantyzmu, znana przede wszystkim jako autorka gotyckiej powieści "Frankenstein albo Nowy Prometeusz".

Oświecona rodzina

Jej rodzice byli produktami swojej epoki: oświeceniowymi intelektualistami o niezwykle postępowych jak na owe czasy poglądach. Jej matka, Mary Wollstonecraft, była prekursorką obrony praw kobiet, zaś ojciec, William Godwyn, był jednym z pierwszych teoretyków anarchizmu, ale także pisarzem.

- Williama Godwyna wymienia się dość często jako jednego z pratwórców powieści kryminalnej czarnego nurtu, a więc powieści o pewnych ambicjach krytyki społecznej – mówił Marek Wydmuch w audycji Jana Owsińskiego z cyklu "Ludzie, epoki, obyczaje".

Skandalistka Mary Shelley

Poglądy Godwyna zainteresowały pisarza Percy’ego Shelleya. Starszy od Mary o 5 lat poeta zaczął być częstym gościem w domu ojca przyszłej autorki "Frankensteina". Wkrótce między Mary i Percy’m narodziło się uczucie. Sprawę komplikował fakt, że poeta miał już wtedy żonę i dwie córki.

Nieślubny związek był postrzegany w kategoriach skandalu towarzyskiego. Para pod naciskiem opinii publicznej zdecydowała się na wyjazd do Szwajcarii. Tam Mary poznała innych angielskich romantyków George’a Byrona i Johna Polidori.

Narodziny Frankensteina

To podczas jednego z wieczornych spotkań pary z poetami powstał "Frankenstein". Artyści dla rozrywki postanowili urządzić sobie konkurs: każde z nich miało w nocy napisać krótkie opowiadanie grozy. 19-letnia wówczas Mary stworzyła opowieść o naukowcu, który owładnięty żądzą rozwikłania zagadki śmierci i stworzenia idealnego człowieka, powołuje do życia monstrum.

- Wiek XVIII był pełen nadziei i wiary, że potęga rozumu ludzkiego opanuje naturę do końca. Razem z romantyzmem nastało jednak zachwianie tego zaufania – słyszymy w audycji Anny Cuprym pt. "Prawdziwy Frankenstein".

"Frankenstein" okazał się jednym z kanonicznych utworów gotyckiej powieści grozy i najważniejszym osiągnięciem literackim Mary Shelley. Autorka, po tragicznej śmierci ukochanego w 1822 roku powróciła do Anglii, gdzie dożyła swych dni.

Aktualna do dziś

Jej dzieło doczekało się licznych tłumaczeń oraz adaptacji filmowych i telewizyjnych. Jedna z nich, film "Frankenstein" z 1931 roku z Borisem Karloffem w roli monstrum, na wiele lat utrwaliła ikoniczny wygląd potwora.

Historia doktora Wiktora Frankensteina i jego potwora dotykała problemu ksenofobii, granic ingerencji w naturę i zagarniania przez ludzi kompetencji Boga. Pod tym względem, powieść Mary Shelley jest aktualna do dziś.

bm