Historia

Upadek "gulaszowego socjalizmu"

Ostatnia aktualizacja: 13.06.2015 06:00
– Trzeba zrobić wszystko, aby na Węgrzech nigdy więcej nikt nie stał się ofiarą sfingowanego procesu politycznego. Trzeba zerwać z tą pożałowania godną praktyką – mówił w 1989 roku na pogrzebie Imre Nagy’ego węgierski minister sprawiedliwości Kalman Kulcsar.
Audio
  • Przyczyny upadku dyktatury komunistycznej na Węgrzech - audycja historyczna z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej" z udziałem dr Janosa Tischlera (25.06.1999).
  • Upadek Kadara - audycja historyczna z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej" z udziałem dr Janosa Tischlera (24.06.1999).
Obrady trójkątnego stołu, w których wzięły udział węgierskie partie i ugrupowania opozycyjne wobec władz komunistycznych. Węgry, wiosna 1989
Obrady "trójkątnego stołu", w których wzięły udział węgierskie partie i ugrupowania opozycyjne wobec władz komunistycznych. Węgry, wiosna 1989Foto: MTI/Budapeszt/Węgierski Instytut Kultury w Warszawie

13 czerwca 1989, na Węgrzech rozpoczęły się obrady Trójkątnego Stołu.
Kryzys lat 70.
Rozkład socjalizmu na Węgrzech zaczął się od kryzysu gospodarczego pod koniec lat 70. Z upływem czasu agonia systemu była coraz bardziej widoczna.
Węgierski model socjalizmu opierał się na pewnego rodzaju umowie społecznej. W zamian za lojalność partia, z Jánosem Kádárem na czele, zapewniała obywatelom relatywnie wysoki poziom życia. Wobec braku wewnętrznych możliwości utrzymania dotychczasowych standardów, kierownictwo węgierskie zaciągnęło kredyty na Zachodzie. W latach 80. Dług wynosił już 20 mld$, czyli ponad 10 tys. dolarów na każdego mieszkańca. Spłata zadłużenia trwa do dzisiaj.
W 1985 roku odbył się ostatni klasyczny zjazd Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, na którym przyjęto plan pięcioletni, okrojony już po paru miesiącach.
Widmo zmian
Wizyta Gorbaczowa na Węgrzech rok później uświadomiła społeczeństwu twardogłowość Kadara, dając młodemu pokoleniu partyjnemu impuls do przeprowadzenia zmian. W tym samym czasie w siłę rosła też węgierska opozycja antykomunistyczna.
Przestraszone kierownictwo partii zaczęło wprowadzać częściowe reformy, między innymi rozdając paszporty i umożliwiając Węgrom swobodę podróżowania. Masowe wyjazdy do Austrii i dalej na zachód uświadomiły mieszkańcom alternatywę dla systemu komunistycznego.
Rok 1988 to czas masowych protestów na Węgrzech. Najpierw przeciw diabelskim planom rumuńskiego dyktatora Nicolae Ceaușescu, który zakładał likwidację wsi węgierskiej w Sedmiogrodzie. Na pl. Bohaterów w Budapeszcie zebrał się wtedy największy tłum od czasów rewolucji 1956 roku. Kolejne manifestacje sprzeciwiały się budowie zapory nad Dunajem.
Osłabiona władza, nie mając sił na rozpędzenie tych protestów poszła na ustępstwa. W maju 1988 roku podupadły na zdrowiu Kádár został przewodniczącym partii.
– To było stanowisko bez władzy. Kádár  do tej pory był I sekretarzem. Miał już 76 lat i kurczowo trzymał się władzy. Nie był w stanie trzeźwo ocenić sytuacji i sprostać nowym wyzwaniom. Wiedział o tym i ustąpił – mówił na antenie PR dr Janos Tischler, dyrektor Instytutu Węgierskiego w Warszawie.
Pogrzeb całego systemu
W styczniu 1989 komuniści dokonali oceny wydarzeń sprzed 33 lat. Stwierdzono, że to nie była kontrrewolucja tylko powstanie narodowe, w związku z czym podjęto kroki do rehabilitacji i ponownego, uroczystego pogrzebu Imre Nagy’ego i jego towarzyszy.
W maju przewodniczący partii podał się do dymisji, co oznaczało koniec obowiązującego od 1956 roku systemu kadarowskiego i przyśpieszony proces przechodzenia od dyktatury do demokracji.
Negocjacje rozpoczęły się 13 czerwca 1989. Ponad tydzień po wyborczym zwycięstwie Solidarności w Polsce i trzy dni przed manifestacyjnym pogrzebem Imre Nagy’ego. By uhonorować pamięć o swoim bohaterze narodowym zebrało się ponad 250 tys. Węgrów. Był to pochówek nie tylko przywódcy powstania węgierskiego, ale też całego systemu.

Zobacz serwis specjalny PR, przygotowny na 25. rocznicę wolności na www.polskieradio.pl/4czerwca>>>
Podczas uroczystości węgierski minister sprawiedliwości Kalman Kulcsar mówił: "Trzeba zrobić wszystko, aby na Węgrzech nigdy więcej nikt nie stał się ofiarą  sfingowanego procesu politycznego. Trzeba zerwać z tą pożałowania godną praktyką".
6 lipca 1989 ogłoszono rehabilitację Imre Nagya. Tego samego dnia zmarł János Kádár.
Trójkątny stół
Komuniści zgodzili się na zmianę systemu, w zamian za gwarancję bezpieczeństwa i brak rozliczeń. 13 czerwca 1989 do rozmów zasiadły trzy strony. Partia, opozycja i przedstawiciele organizacji społecznych.
– Oczywiście to były organizacje komunistyczne jak Liga Kobiet.  W ten sposób zaczęły się rokowania o przekazaniu władzy, za wzór biorąc polski okrągły stół – mówił gość audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".
Decyzje, podpisana 18 września, poszły jeszcze dalej niż w Polsce. Opozycja nie zgodziła się na sejm kontraktowy. Uzgodniono rozpisanie demokratycznych wyborów z systemem wielopartyjnym.

Posłuchaj, co o węgierskiej drodze do wolności mówił historyk, dyrektor Instytutu Węgierskiego w Warszawie dr Janos Tischler.
mjm

Czytaj także

Powstanie węgierskie było próbą wyrwania się z sowieckiej dominacji

Ostatnia aktualizacja: 23.10.2019 08:30
23 października 1956 wybuchło na Węgrzech powstanie, nazywane dziś rewolucją 1956 roku. Było ono dla Węgrów próbą zdobycia wolności i wyrwania się spod sowieckiej dominacji.
rozwiń zwiń