19 czerwca 1623 roku urodził się Blaise Pascal, francuski matematyk, fizyk i filozof.

Dzieciństwo

Przyszedł na świat w rodzinie królewskiego urzędnika w Clermont-Ferrand. Po rychłej śmierci matki wychowaniem zajął się ojciec, człowiek światły i wykształcony, z upodobania matematyk i fizyk. Gdy Pascal skończył siedem lat, rodzina przeniosła się do Paryża, by zapewnić najlepszą edukację dziecku, które już wówczas zdumiewało ponadprzeciętnymi zdolnościami.

Równy Archimedesowi

Chłonął wiedzę. Łacinę i grekę na zmianę z geometrią. W chwilach wolnych rysował koła i linie, pochłaniał Euklidesa. W wieku dwunastu lat na podstawie własnych obserwacji napisał traktat o dźwiękach. Jako szesnastoletni młodzieniec był już autorem traktatu geometrycznego, który zadziwił Kartezjusza. Cztery lata później, chcąc ulżyć ojcu w żmudnych obliczeniach, skonstruował pierwszą w świecie maszynę matematyczną. W latach późniejszych wykonał około pięćdziesięciu dalszych modeli. Dokonał głośnych doświadczeń nad próżnią, ciężarem powietrza. Zainspirowany hazardem, pasjonował się rachunkiem prawdopodobieństwa.

Śmierć ojca i wypadek, który o mało nie pozbawił go życia, sprawiły, że wyrzekł się świata i jego uciech. Ukojenia zaczął szukać w religii.

Czołowy szermierz jansenizmu

Przypadek sprawił, że Pascal zetknął się z jansenizmem – ruchem religijnym zapoczątkowanym przez niderlandzkiego biskupa z Ypres. Nurt uderzający w rozwiązłe obyczaje dworu królewskiego był z całą mocą zwalczany przez szarą eminencję francuskiego tronu, kardynała Richelieu. Surowe, ascetyczne poglądy Jansena zwróciły uwagę Pascala swoją ścisłością i logiką. Stał się czołowym szermierzem i obrońcą jansenizmu, potępionego przez oficjalną teologię i papieża.

Co za styl, co za forma

W osiemnastu anonimowych listach, nazwanych "Prowincjałkami", uderzył w zakon jezuitów. Tekst cieszył się ogromną popularnością i rozpoczął nową epokę literatury francuskiej. - Pascal jest pierwszym nowoczesnym prozaikiem francuskim. Styl jego jest bezpośredni, żywy, operujący śmiałą antytezą i szczęśliwym poetyckim skrótem. Ileż jego określeń sławnych jest w literaturze i myśli francuskiej – pisał Tadeusz Boy-Żeleński.

Po śmierci Pascala, 19 sierpnia 1662, wydano zbiór jego notatek, znanych w literaturze pod tytułem "Myśli". Dzieło tłumaczone na wszystkie języki cywilizowanego świata stały się klasyczną pozycją kultury, szeroko komentowaną i wciąż na nowo interpretowaną. Nadal budzi wiele kontrowersji. Niektórzy zarzucają autorowi, że sponiewierał i zniesławił naturę ludzką. Inni dostrzegają w jego refleksji zaczątki filozofii egzystencji, walczącej o wartość i godność człowieka.

mjm

310 lat temu, 5 października 1713, urodził się Denis Diderot, francuski pisarz i filozof, naczelny redaktor "Wielkiej Encyklopedii Francuskiej".

Odrobinę cyniczny, odrobinę naiwny i szczerze zainteresowany prawami tego i tamtego świata. Działał we wszystkich możliwych dziedzinach. Nie było dla niego dyscyplin niedostępnych, poza matematyką. Miał dar prostego i lekkiego przedstawienia najtrudniejszych zagadnień swoich czasów.

- Kiedy nie dostrzegamy sensu życia, bierzemy do łóżka publikacje Diderota i budzimy się rano jak odrodzeni – mówił na antenie Polskiego Radia literaturoznawca Jan Gondowicz.

Diderot był najbardziej znany jako redaktor "Wielkiej Encyklopedii Francuskiej" i autor książki "Kubuś Fatalista i jego pan". Powiastka filozoficzna nie została jednak wydana za jego życia. Poglądy pisarza nie podobały się ówczesnej francuskiej władzy, a wręcz się ich obawiała. Diderot kilkakrotnie lądował w więzieniu. Dla wyższego celu, jakim była powstająca encyklopedia, skarby swojego dowcipu i wdzięku lokował wśród niesłychanie wąskiej publiczności kilkunastu encyklopedystów.

Tadeusz Boy-Żeleński, który przełożył na język polski dzieło Diderota, we wstępie napisał: "Kubuś Fatalista jest symbolem rodzącej się Francji ludowej. Symbolem może szlachetniejszym i pełniejszym niż młodszy jego kolega po fachu Figaro, który niebawem przez trzy lata będzie kołatać próżno do sceny francuskiej. Pan Kubusia ziewa, zażywa tabakę, zadaje pytania. Kubuś go bawi, za niego myśli, administruje jego mieszkiem, za niego nadstawia karku. Czyż to nie rola szlachty i ludów w XVIII wieku we Francji?".

Posłuchaj audycji z cyklu "Alfabet kultury" z udziałem literaturoznawcy Jana Gondowicza.

mjm

35 lat temu, 25 czerwca 1984, zmarł Michel Foucault. Choć sam nie nazywał się filozofem, ani historykiem, a próby komentowania swoich prac nazywał "tańcem powidoków i nieustającą grą przymiarek", to dziś jest uważany za jednego z najważniejszych myślicieli XX wieku.

Michel Foucault jest uważany za patrona różnorodności i wielości perspektyw, do którego odnosi się wiele dyscyplin wiedzy. - Badał to, co materialne i konkretnie. Nie ograniczał się do pojęć i abstrakcyjnego myślenia – mówiła na antenie Polskiego Radia dr Joanna Bednarek - to sprawia, że książki francuskiego myśliciela są tak fascynujące i wykraczają poza to, co jest prawomocnym dyskursem filozoficznym i historycznym

W wielu książkach, z których trzeba wymienić "Słowa i rzeczy: archeologia nauk humanistycznych", "Historię szaleństwa w dobie klasycyzmu", "Nadzorować i karać: narodziny więzienia" ujawnia mechanizmy władzy oraz daje nam narzędzia do stawiania codziennego oporu. – Foucault jest mistrzem i nauczycielem wolności. Poprzez demaskacje liberalnego złudzenia wolności na poziomie jednostki i społeczeństwa, a także pokazanie narzędzi, dzięki którym możemy przetwarzać siebie i nasze pragnienia, aby być ludźmi wolnymi – tłumaczył dr hab. Jacek Kochanowski.

Pod koniec życia Michel Foucault w jednym z wywiadów powiedział, że większość jego książek należy czytać jako autobiografię, w której on sam jest zawarty. – Zmagał się z różnymi problemami, które były diagnozowane jako problemy psychiczne, a potem psychiatryczne. Między innymi ze swoją homoseksualnością – opowiadał socjolog.

Dzieła Foucaulta dziś cieszą się ogromną popularnością i recepcją wśród socjologów, antropologów, etnografów, ale też prawników. Jest dyskutowany na poważnie w wielu różnych tradycjach teoretycznych i naukowych, które zwykle ze sobą nie rozmawiają.

Dlaczego warto dziś czytać dzieła francuskiego filozofa i jak rozumieć słynne hasło o ”śmierci człowieka”? Posłuchaj audycji z cyklu ”O wszystkim z kulturą”.

31 marca 1596 roku urodził się René Descartes, francuski uczony, ojciec filozofii nowożytnej.

Kartezjusz przyszedł na świat w szlacheckiej rodzinie francuskiej. Pochodzenie dało mu możliwość kształcenia się w kolegium jezuickim, a następnie na Uniwersytecie w Paryżu i Poitiers.

Większość dorosłego życia dzielił między Amsterdam i Paryż, z czego zdecydowanie preferował stolicę Holandii. Klimat intelektualny, w otwartych na nowe koncepcje Niderlandach, sprzyjał pracy Kartezjusza.

Francuz dokonał zwrotu w całej koncepcji filozoficznej. Głównego miejsca w jego rozważaniach nie zajmowała już kwestia natury bytu, jak to było w przypadku jego poprzedników, jej pozycję zajęły przemyślenia na temat granic i możliwości ludzkiego poznania.

– Kartezjusz zaczął od sceptycyzmu metodycznego. Sceptycyzm ma oczyścić pole, by na tym polu wznieść gmach wiedzy nowej, nieczułej na ostrze sceptycyzmu i krytyki – mówił prof. Adam Sikora w audycji Jana Owsińskiego z cyklu "Filozofia człowieka". – Oto indywiduum ma prawo powiedzieć "nie", określić się w negacji w stosunku do zastanego świata. W tym sprzeciwie manifestuje swoją wolność.

Centralną figurą filozofii Kartezjusza stał się człowiek. Zdaniem gości audycji Jana Owsińskiego wpływ na wykształcenie się kartezjańskiego antropocentryzmu miał pewien polski uczony. 

Poglądy filozofa wywołały burzliwe dyskusje w środowisku intelektualnym Europy Zachodniej. Sława Kartezjusza dotarła do mroźnej Szwecji. W 1649 roku Kartezjusz został zaproszony przez królową Krystynę na dwór szwedzki. Francuz był osobistym nauczycielem filozofii monarchini. Królowa wyznaczyła początek zajęć na 5 rano.

Surowy, skandynawski klimat nie służył przyzwyczajonemu do łagodnej francuskiej pogody filozofowi. Kartezjusz zachorował na zapalenie płuc i po niedługiej chorobie zmarł 11 lutego 1650 roku. Jego dziedzictwo przetrwało i odcisnęło się piętnem na cywilizacji europejskiej.

bm