- Związek Radziecki ma strukturę imperium, które powstało przy użyciu siły, wbrew woli większości narodów. To imperium trzeba zdemontować, a w jego miejsce utworzyć dobrowolną konfederację republik – to słowa Andrieja Sacharowa, wielkiego fizyka, laureata nagrody Nobla i deputowanego do parlamentu.

Ojciec sowieckiej bomby wodorowej

Andriej Sacharow zanim został cenionym na całym świecie krytykiem komunistycznego reżimu, był znany jako jeden z największych fizyków XX wieku. Był szefem sowieckiego programu jądrowego. W roku 1950 wraz z Igorem Tammem doprowadził do pierwszej kontrolowanej reakcji termojądrowej, za co władze sowieckie obsypały go nagrodami i medalami.

Jednak Sacharow nie zadowolił się wygodnym życiem i pod koniec lat 50. wdał się w konflikt z władzami, konsekwentnie sprzeciwiając się zbyt wielu niepotrzebnym próbom jądrowym.

Twórca ruchu obrony praw człowieka

Występował w obronie dysydentów więzionych za przekonania oraz postulował zniesienie kary śmierci. Bronił ludności żydowskiej, której odmawiano prawa do emigracji, a także katolickich księży prześladowanych przez władze na Litwie. W 1966 roku podpisał się pod sprzeciwem wobec politycznej rehabilitacji Stalina.

Otwarcie krytykował absurdy życia społeczno-politycznego i gospodarczego w ZSRR. Jego książki, pokazujące słabość systemu sowieckiego, osiągały na Zachodzie wielomilionowe nakłady.

Za tę działalność w 1975 roku został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla. Zbiegło się to z coraz silniejszymi represjami ze strony władz komunistycznych.

Sacharow wraz z żoną Jeleną Bonner, za protesty przeciwko agresji ZSRR na Afganistan, w 1980 roku został zesłany do miasta Gorki nad Wołgą (obecnie Niżni Nowogród). Napisał w tej sprawie listy do sekretarza generalnego ONZ i Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wzywał też do bojkotu igrzysk olimpijskich w Moskwie.

Pierestrojka

19 grudnia 1986 roku Michaił Gorbaczow, w tym czasie Generalny Sekretarz KPZR, zezwolił na powrót Sacharowa z zesłania. Fizyk odmówił przyjęcia odebranych mu wcześniej nagród do czasu, gdy władze sowieckie zrehabilitują wszystkich prześladowanych za swoje przekonania.

- Pierestrojka i głasnost nie są wolne od niebezpieczeństw związanych z każdą rewolucją z góry - mówił Andriej Sacharow na konferencji w Moskwie w 1988 roku.

Sacharow całą swoją energię skupił na staraniach o poszerzenie demokratycznych przemian w ZSRR. Apelował o uwolnienie więźniów politycznych i rehabilitację ofiar terroru stalinowskiego. Walczył o usunięcie z konstytucji radzieckiej gwarancji partyjnego monopolu władzy.

- Sacharow skrytykował zapowiadane zmiany w konstytucji ZSRR i nazwał je bombą zegarową - mówił w 1988 roku Tadeusz Mieleszko z Radia Wolna Europa. - Szczególnie niepokoi laureata pokojowej nagrody Nobla perspektywa łączenia urzędu głowy państwa z funkcją sekretarza generalnego partii. Dla Sacharowa jest to pomysł szaleńczy.

Śmierć

Noblista zmarł 14 grudnia 1989 w swoim mieszkaniu w Moskwie. Nie dożył rozpadu ZSRR.
- W Paryżu spotkałem się osobiście z Sacharowem. Długo rozmawialiśmy. Mówił o tym, że właściwie on to jest słaby, ja to jestem kimś. Reprezentuję ideę i ludzi. Mam armię. W dobie reform pierestrojki jest to niepowetowana strata – mówił Lech Wałęsa po śmierci Sacharowa.

Od 1988 roku Parlament Europejski przyznaje nagrodę im. Andrieja Sacharowa za działalność w dziedzinie praw człowieka.

mjm/im

23 kwietnia 2007 roku zmarł pierwszy prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn.

Buldożer ze Swierdłowska

Borys Jelcyn urodził się 1 lutego 1931 roku we wsi Butka w obwodzie swierdłowskim, niedaleko Permu. W 1955 roku ukończył Uralski Instytut Budowlany i otrzymał dyplom inżyniera.Na początku lat 60. zajął się pracą partyjną.

- Jego kariera nie była absolutnie typowa dla aparatczyka partyjnego. Najpierw został inżynierem budowlanym, a dopiero później działaczem partyjnym, i to robiącym szybką karierę. Rzadko się tak zdarzało - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Robił karierę w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). W latach 70. był sekretarzem komitetu obwodowego KPZR w Swierdłowsku, a następnie członkiem Komitetu Centralnego partii.

- Nazywano go buldożerem, gdyż realizował zlecone zadania bez względu na koszty ekonomiczne czy społeczne. Jednym z owych zadań była likwidacji jednej z ostatnich pamiątek po Mikołaju II, czyli domu, w którym zamordowano cara - mówił historyk, prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Polskiego Radia z 1997 roku.

W 1985 roku został mianowany szefem partii w Moskwie. 29 maja 1990 roku znalazł się w gronie najwyższej postawionych ludzi w polityce Związku Radzieckiego, gdy został wybrany przewodniczącym Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Polityka Jelcyna  doprowadziła do rozwiązania Związku Radzieckiego.

- Jelcyn wiedział, że trzeba głębokich zmian i transformacji polityczno-systemowej. Aby do tego doprowadzić należało osiągnąć dwa, wydawało się, że niewyobrażalne cele. Zlikwidować partię komunistyczną i rozwiązać Związek Sowiecki w dotychczasowej formule - mówił na antenie historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz - Oba w ciągu niespełna pół roku udało mu się osiągnąć.

Prezydent Rosji

Borys Jelcyn 1991 roku został pierwszym z wyboru prezydentem Rosji, największej z republik wchodzących w skład Związku Radzieckiego.

W grudniu 1991 roku podpisał wraz z ówczesnymi przywódcami Białorusi i Ukrainy - Stanisławem Szuszkiewiczem i Leonidem Krawczukiem - porozumienie białowieskie o likwidacji Związku Radzieckiego i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

Prezydent Rosji wzbudzał wiele kontrowersji. Na początku kadencji cieszył się dużym poparciem, ponieważ otworzył kraj na przemiany demokratyczne i wprowadził zasady wolnego rynku.

Jednak sytuacja zmieniła się w 1993 roku, kiedy Rada Najwyższa opanowana przez komunistów wypowiedziała posłuszeństwo prezydentowi. Jelcyn stłumił wówczas rozruchy, wysyłając czołgi przeciwko buntownikom. 

W 1994 roku wysłał wojska do Czeczenii, wikłając Rosję w długotrwały konflikt zbrojny. Jako przywódca Rosji, Jelcyn sprzeciwiał się rozszerzeniu NATO na Wschód i ostrzegał państwa Zachodu przed próbą izolowania Rosji.

W połowie lat 90. Jelcyn miał już zaledwie kilkuprocentowe poparcie narodu. Mimo to w 1996 roku został ponownie wybrany na prezydenta Rosji, głównie przy poparciu bogatych Rosjan.

Z biegiem lat jego poglądy ewoluowały. W 1997 roku Rosji Borys Jelcyn oraz sekretarz generalny Sojuszu Atlantyckiego Javier Solana podpisali w Paryżu porozumienie o stosunkach Rosji z Sojuszem Atlantyckim.

Rezygnując w 1999 roku z prezydentury, z powodu złego stanu zdrowia, Borys Jelcyn wyznaczył na swego następcę, ówczesnego premiera Władimira Putina.

Jelcyn i prawda o Katyniu

Nazwisko prezydenta Jelcyna pozostanie w historii związane też ze sprawą katyńską. Dwa lata po przyznaniu przez Michaiła Gorbaczowa, że zbrodnię katyńską popełniło NKWD, w 1992 roku Borys Jelcyn ujawnił i przekazał Polakom część dokumentów.

Jelcyn miał duży wkład w wyjaśnienie sprawy katyńskiej. To na jego polecenie profesor Rudolf Pichoja - Główny Archiwista Rosji, w 1992 roku przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie dokument z 5 marca 1940 roku, podpisany przez Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i Mikojana, na podstawie którego wymordowano polskich oficerów.

Posłuchaj komentarza prof. Pawła Wieczorkiewicza w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

pd/mjm

12 czerwca 1997 roku zmarł legendarny pieśniarz Bułat Okudżawa.

Agnieszka Osiecka tak wspominała koncert Okudżawy w Moskwie: "siedzieliśmy wszyscy, skuleni, wokół pianina, w łopocie serca, w przejmującej radości, w cieple ludzkim, ba - gorąco ze szczęścia nam było - i Bułat nam śpiewał swoje piosenki głosem, który przechodzi człowiekowi przez serce - jak przez głośnik - jakby to serce nasze samo śpiewało...".

Urodził się 9 maja 1924 roku. Sam uważał się głównie za prozaika historycznego i wyrzekał się swojego oblicza piosenkarza. Jednak publiczność pokochała go właśnie jako barda.

Trudne dzieciństwo

Wychował się bez rodziców w domu babki. Ojciec został rozstrzelany w 1937 roku, a matka spędziła 18 lat w łagrze. W 1942 roku został wysłany na front. W 1950 roku skończył eksternistycznie studia i rozpoczął naukę w szkole. Sześć lat później w Moskwie rozpoczął swoją karierę. Swoimi wierszami zaczął dzielić się najpierw wśród przyjaciół, a później w szerszym gronie. Zawsze towarzyszyła mu gitara.

– Okudżawa jako wykonawca i autor piosenek jest nieprześcigniony i to już jest trwała wartość kultury rosyjskiej i nikt go stamtąd nie usunie, bo trudno o kogoś lepszego – podkreślał tłumacz twórczości Okudżawy Ziemowit Fedecki w audycji "Piosenkarz czy literat" nadanej w 1974 roku.

Mistrz poezji śpiewanej

Grał na gitarze i pisał wiersze od dzieciństwa. Często wykonywał je w gronie przyjaciół, którzy zachęcili Okudżawę do występów publicznych. W Związku Radzieckim działały "Kluby piosenki amatorskiej", na które władze patrzyły niechętnie, bo ten rodzaj twórczości wymykał się cenzurze - piosenek nie trzeba było drukować. Wkrótce jego liryczne piosenki zyskały mu sporą popularność, co nie podobało się organom partyjnym. W końcu Okudżawa został wykluczony z partii za „postępowanie niegodne komunistycznego pisarza". Odtąd jego twórczość przez wiele lat drukowana była tylko w drugim obiegu.

Jego twórczość drukowana była tylko w drugim obiegu. Akcję powieści historycznych osadzał w XIX wieku, a jego bohaterowie walczyli w nich z tyranią – w ten sposób w przenośni mówił o sytuacji politycznej w ZSRR. Poezję Okudżawy drukowano też poza oficjalnym obiegiem. Dominuje w niej klimat zadumy, smutku, refleksji nad ludzkim losem.

– Później Okudżawa na długie lata powrócił do swojej poezji i osiągnął mistrzostwo właśnie jako piosenkarz – mówił tłumacz Ziemowit Fedecki. – Nawet tekst słaby literacko staje się u niego ogromnie interesującym wydarzeniem scenicznym, małym dramatem.

Człowiek legenda

– Był to bardzo miły, ludzki człowiek, skromny, bardzo lubiany – wspominał Fedecki. – Bywałem na jego koncertach, na które po kilka tysięcy osób tłoczyło się, mimo że sale były wielkie.

Bułat Okudżawa był bardzo popularny również w Polsce. Chętnie tłumaczono i czytano jego utwory. Sam Okudżawa przyjaźnił się z Agnieszką Osiecką. Po jego śmierci, 12 czerwca 1997 w Paryżu, Jacek Kaczmarski wykonał piosenkę "Pożegnanie Okudżawy", zaś Andrzej Sikorowski napisał utwór "Żal za Bułatem O.".

– Moje pieśni, które dawniej pisałem, przypominają bardzo moją prozę – mówił o swojej twórczości Bułat Okudżawa. – Proza dla mnie to taka sama pieśń, tylko nieco dłuższa, tyle tylko, że bez muzyki i rymów. I tam i tu, głównym bohaterem jestem zawsze ja.

O polskich bardach więcej informacji znajdziesz w serwisie specjalnym Polskiego Radia 

pieśni  niepokornych.polskieradio.pl

mb/PAP

13 czerwca 1989, na Węgrzech rozpoczęły się obrady Trójkątnego Stołu.
Kryzys lat 70.
Rozkład socjalizmu na Węgrzech zaczął się od kryzysu gospodarczego pod koniec lat 70. Z upływem czasu agonia systemu była coraz bardziej widoczna.
Węgierski model socjalizmu opierał się na pewnego rodzaju umowie społecznej. W zamian za lojalność partia, z Jánosem Kádárem na czele, zapewniała obywatelom relatywnie wysoki poziom życia. Wobec braku wewnętrznych możliwości utrzymania dotychczasowych standardów, kierownictwo węgierskie zaciągnęło kredyty na Zachodzie. W latach 80. Dług wynosił już 20 mld$, czyli ponad 10 tys. dolarów na każdego mieszkańca. Spłata zadłużenia trwa do dzisiaj.
W 1985 roku odbył się ostatni klasyczny zjazd Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, na którym przyjęto plan pięcioletni, okrojony już po paru miesiącach.
Widmo zmian
Wizyta Gorbaczowa na Węgrzech rok później uświadomiła społeczeństwu twardogłowość Kadara, dając młodemu pokoleniu partyjnemu impuls do przeprowadzenia zmian. W tym samym czasie w siłę rosła też węgierska opozycja antykomunistyczna.
Przestraszone kierownictwo partii zaczęło wprowadzać częściowe reformy, między innymi rozdając paszporty i umożliwiając Węgrom swobodę podróżowania. Masowe wyjazdy do Austrii i dalej na zachód uświadomiły mieszkańcom alternatywę dla systemu komunistycznego.
Rok 1988 to czas masowych protestów na Węgrzech. Najpierw przeciw diabelskim planom rumuńskiego dyktatora Nicolae Ceaușescu, który zakładał likwidację wsi węgierskiej w Sedmiogrodzie. Na pl. Bohaterów w Budapeszcie zebrał się wtedy największy tłum od czasów rewolucji 1956 roku. Kolejne manifestacje sprzeciwiały się budowie zapory nad Dunajem.
Osłabiona władza, nie mając sił na rozpędzenie tych protestów poszła na ustępstwa. W maju 1988 roku podupadły na zdrowiu Kádár został przewodniczącym partii.
– To było stanowisko bez władzy. Kádár  do tej pory był I sekretarzem. Miał już 76 lat i kurczowo trzymał się władzy. Nie był w stanie trzeźwo ocenić sytuacji i sprostać nowym wyzwaniom. Wiedział o tym i ustąpił – mówił na antenie PR dr Janos Tischler, dyrektor Instytutu Węgierskiego w Warszawie.
Pogrzeb całego systemu
W styczniu 1989 komuniści dokonali oceny wydarzeń sprzed 33 lat. Stwierdzono, że to nie była kontrrewolucja tylko powstanie narodowe, w związku z czym podjęto kroki do rehabilitacji i ponownego, uroczystego pogrzebu Imre Nagy’ego i jego towarzyszy.
W maju przewodniczący partii podał się do dymisji, co oznaczało koniec obowiązującego od 1956 roku systemu kadarowskiego i przyśpieszony proces przechodzenia od dyktatury do demokracji.
Negocjacje rozpoczęły się 13 czerwca 1989. Ponad tydzień po wyborczym zwycięstwie Solidarności w Polsce i trzy dni przed manifestacyjnym pogrzebem Imre Nagy’ego. By uhonorować pamięć o swoim bohaterze narodowym zebrało się ponad 250 tys. Węgrów. Był to pochówek nie tylko przywódcy powstania węgierskiego, ale też całego systemu.

Zobacz serwis specjalny PR, przygotowny na 25. rocznicę wolności na www.polskieradio.pl/4czerwca>>>
Podczas uroczystości węgierski minister sprawiedliwości Kalman Kulcsar mówił: "Trzeba zrobić wszystko, aby na Węgrzech nigdy więcej nikt nie stał się ofiarą  sfingowanego procesu politycznego. Trzeba zerwać z tą pożałowania godną praktyką".
6 lipca 1989 ogłoszono rehabilitację Imre Nagya. Tego samego dnia zmarł János Kádár.
Trójkątny stół
Komuniści zgodzili się na zmianę systemu, w zamian za gwarancję bezpieczeństwa i brak rozliczeń. 13 czerwca 1989 do rozmów zasiadły trzy strony. Partia, opozycja i przedstawiciele organizacji społecznych.
– Oczywiście to były organizacje komunistyczne jak Liga Kobiet.  W ten sposób zaczęły się rokowania o przekazaniu władzy, za wzór biorąc polski okrągły stół – mówił gość audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".
Decyzje, podpisana 18 września, poszły jeszcze dalej niż w Polsce. Opozycja nie zgodziła się na sejm kontraktowy. Uzgodniono rozpisanie demokratycznych wyborów z systemem wielopartyjnym.

Posłuchaj, co o węgierskiej drodze do wolności mówił historyk, dyrektor Instytutu Węgierskiego w Warszawie dr Janos Tischler.
mjm