18 lipca 1898 roku Maria Skłodowska-Curie i jej mąż Piotr Curie poinformowali świat, że odkryli polon. Uczeni nazwali nowy pierwiastek na cześć Polski.

Praca nad promieniotwórczością

Był rok 1897. 30-letnia Maria Skłodowska, po licencjacie z fizyki i matematyki na Sorbonie i po napisaniu pracy na temat magnetyzmu stali, rozpoczęła z mężem Piotrem Curie badania nad promieniotwórczością, odkrytą w 1896 roku przez francuskiego fizyka Henri Becquerela.

Pięć lat później w 1903 roku Henri Becquerel, Pierre Curie i Maria Skłodowska-Curie otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Było to wydarzenie tym bardziej doniosłe, ponieważ po raz pierwszy w historii nagrodę tę przyznano kobiecie.

Wielkie odkrycie

- Jestem z tych, którzy wierzą, że nauka jest czymś bardzo pięknym - mówiła Maria Skłodowska-Curie.

Odkrywając polon i kilka miesięcy później rad, Maria Skłodowska-Curie stała się prekursorką współczesnej radiochemii. Dwa miesiące po odkryciu polonu, urodziła pierwszą córkę – Irène, również wybitną uczoną, późniejszą laureatkę Nagrody Nobla z chemii.

Portret uczonej

O postaci wielkiej uczonej, dwukrotnej noblistce oraz jej osiągnięciach mówili goście Doroty Truszczak: Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, kier. Muzeum Marii Skłodowskiej- Curie oraz prof. Andrzej Kułakowski, chirurg onkolog, prezes Tow. Marii Skłodowskiej-Curie. "Naukowy Wieczór z Jedynką" został nadany w 2007 roku z okazji 140. rocznicy urodzin wybitnej Polki.

W programie udział wzięła także prof. Alicja Dorabialska, która odbyła staż u Marii Skłodowskiej-Curie na przełomie 1925 i 1926 roku.

- Pani Curie uważała, że każda praca naukowa musi być własnością całej ludzkości i tych rzeczy nie sprzedaje się za pieniądze - mówiła prof. Dorabialska. - Doceniała wartość swego odkrycia. I dodała: - Dziwny był jej stosunek do sławy. Maria Skłodowska-Curie bała się sławy, uważała, że sława bardziej zawstydza niż cieszy.

Postęp w onkologii

Nowoczesna walka z rakiem zaczęła się od dwóch epokowych odkryć: promieni X, dokonanego przez Roentgena w 1895 roku oraz polonu i radu. Dało to impuls do rozwoju nowych gałęzi chemii, fizyki oraz medycyny.

Małżonkowie Curie sami poddawali się eksperymentom, wykorzystując do badań odkryte przez siebie pierwiastki. Piotr Curie poddał swoje ramię kilkugodzinnemu działaniu radu, a powstałą trudno gojącą się ranę obserwował i opisał.

Sława

Za swoje prace Maria Skłodowska-Curie oraz jej mąż zostali wyróżnieni licznymi nagrodami m.in. Plante, Lacaze, Gegner, Osiris, Medalem Davy.

W roku 1903 Maria i Piotr Curie otrzymali wspólnie z Becquerelem Nagrodą Nobla z fizyki. Rok później Maria urodziła drugą córkę, Ewę – przyszłą biografkę matki, pianistkę i działaczkę pokojową.

Kiedy w 1934 roku Maria Curie-Skłodowska zaczęła czuć się coraz gorzej lekarze zdiagnozowali grypę, a później gruźlicę. Pobyt w sanatorium umożliwił lekarzom zdiagnozowanie prawdziwych przyczyn osłabienia – złośliwą anemię oraz zaawansowaną chorobę popromienną wywołaną przez promieniowanie jonizujące. Maria Curie-Skłodowska zmarła 4 lipca 1934.

Wspomnienia Ewy Curie także znalazły się w audycji Doroty Truszczak. Co mówiła o swojej wielkiej matce? Posłuchaj w audycji "Naukowy Wieczór z Jedynką".

bs

– Witaminy rozpoznajemy w różnych pokarmach, znamy je w postaci leków, ale (przeprowadziłem taką małą ankietę) nikt nie wie, że ich odkrywcą był Polak Kazimierz Funk – mówił w Polskim Radiu w 2018 roku Marek Borucki, autor książki "Wielcy zapomniani. Polacy, którzy zmienili świat".

Co wiemy zatem o Kazimierzu Funku – jednym z tych Polaków, którzy dokonali przełomowych dla ludzkości odkryć, a o którym jakby nie dość się pamięta?

20-letni doktor chemii

Kazimierz Funk Kazimierz Funk urodził się 23 lutego 1884 roku w Warszawie w rodzinie lekarskiej, jego ojciec był dermatologiem. Po ukończeniu szkoły średniej (jako nadzwyczaj uzdolniony uczeń maturę zdał już w wieku 16 lat) wyjechał na studia do Szwajcarii. Tam, w Bernie, na wydziale chemii obronił cztery lata później doktorat pod kierunkiem sławnego już wówczas prof. Stanisława Kostaneckiego.

Młody utalentowany badacz wyjechał ze Szwajcarii do Francji, gdzie pracował w Zakładzie Biochemii Instytutu Pasteura w Paryżu. Następnie lata, 1906-1910 spędził w Niemczech. Tu rozwijał się pod okiem sławnego chemika, laureata Nagrody Nobla Emila Fischera.

W końcu Kazimierz Funk przeniósł się do Wielkiej Brytanii, by rozpocząć pracę w Instytucie Medycyny Zapobiegawczej Listera. Tu polski uczony rozpoczął badania nad przyczyną tajemniczej wówczas choroby beri-beri, "plagi ludów Dalekiego Wschodu".

W poszukiwaniu zagadkowej substancji

W Indiach, Chinach czy w Japonii, jak przypomniano w audycji Krystyny Mar z cyklu "Portrety Polaków", wzmianki o chorobie beri-beri znane były od setek lat. Do głównych objawów tej przypadłości zaliczano nerwowe bóle, osłabienie i porażenie mięśni, zwłaszcza mięśni nóg.

Czy podejrzewano, jakie mogą być przyczyny beri-beri? W drugiej połowie XIX wieku jeden z dowódców japońskiej marynarki podawał na przykład, że jego cierpiący na tę chorobę marynarze poczuli się znacznie lepiej, kiedy zmieniono im dietę, tzn. dodano coś więcej niż zwyczajowe ryby oraz polerowany ryż.

Niejasne związki między pożywieniem a chorobą beri-beri zajmowały różnych badaczy. Dochodzili oni do wniosku, że w łuskach ryżu – bo trop polerowanego i niepolerowanego ryżu był tu kluczowy - występuje jakaś substancja, której brak wywołuje te mięśniowe, i nie tylko, dolegliwości.

W tym naukowym procesie poszukiwania odpowiedzi na pytanie o tę "tajemniczą substancję" uczestniczył również Kazimierz Funk.

"Życiodajna siła"

– Funk badał występującą na Dalekim Wschodzie chorobę zwaną beri-beri, którą łączono z polerowaniem ryżu – opowiadał w Polskim Radiu dr Jacek Postupolski z Państwowego Zakładu Higieny – I zauważył, że proces ten pozbawiał ryż zewnętrznej otoczki, a tym samym zmniejszał dostępność witamin.

"Witamin", gdyż to właśnie Kazimierz Funk jako pierwszy wyizolował i nazwał – około 1912 roku - ową substancję, niezbędną, jak się okazało, do życia. Stąd też wprowadzony przez Polaka termin składający się ze słów "vita" (z łac. "życie") i "amina" (jeden ze związków chemicznych).

Kiedy Kazimierz Funk wyodrębnił z otrąb ryżowych pierwszą witaminę – określił ja jako "B1" – miał świadomość, że jego odkrycie to nie tylko wyklarowanie jednego związku, lecz także całej grupy. I się nie mylił. Późniejsze odkrycia kolejnych witamin i badania nad ich niedoborem wykazały, że awitaminoza (a beri-beri to jej skrajna postać) może być przyczyną bardzo wielu chorób.

Osiągnięcie Polaka stanowiło więc krok milowy w podejściu zarówno do diagnostyki i leczenia wielu chorób, jak i do odżywiania i znaczenia zbilansowanej diety.

Laboratoria na dwóch kontynentach

Pionier nauki o witaminach lata I wojny światowej spędził, pracując nadal nad odkrytą właśnie "substancją życia", w Stanach Zjednoczonych. W 1923 roku Kazimierz Funk wrócił jednak do – już niepodległej – ojczyzny.

Przeniósł się do Warszawy, gdzie tworzył się nowy ośrodek badań naukowych: Państwowy Zakład Higieny. Tu zaczął zajmować się badaniami nad hormonami, głównie w celu wyizolowania insuliny.

W 1927 roku Kazimierz Funk wyjechał ponownie do Francji, tam nawiązał współpracę z firmami farmaceutycznymi. Po wybuchu II wojny światowej wybrał się znowu za ocean, by w amerykańskich laboratoriach prowadzić dalsze badania.

***

Czytaj także:

• Ignacy Domeyko. Polak czczony w Chile
• Stefan Kudelski. Jego wynalazki były technologiczną rewelacją

***

Kazimierz Funk w ciągu swojej kariery badawczej napisał kilkaset publikacji naukowych, w tym przełomową "Die Vitamine" z 1924 roku.

Zmarł w wieku 83 lat, 19 listopada 1967, w Nowym Jorku.

jp/mb

150 lat temu, 14 czerwca 1864, urodził się niemiecki psychiatra Alois Alzheimer.
Urodzony w małym miasteczku Marktbreit we Frankonii, syn notariusza, ukończył królewskie gimnazjum z wyróżnieniem. Studia medyczne rozpoczął w Berlinie, a kończył Tybindze, gdzie nic nie zapowiadało jego późniejszych zainteresowań psychiatrią.
- Niektórzy powiadają, że tuż po studiach jako lekarz towarzyszył w podróży pewnej chorej psychicznie kobiecie – mówił na antenie PR dr Tadeusz Parnowski – być może obserwacje z sześciomiesięcznej podroży skierowały jego zainteresowania w stronę psychiatrii.
Era przełomu
Przełom XIX i XX stulecia był dla medycyny erą wyjątkową. Okres przełomu, budowania nowych pomysłów, diagnostyki, podziału chorób. Alzheimer był współtwórcą podstaw współczesnej medycyny, funkcjonujących do dzisiaj.

Nz: Alois Alzheimer fot. Wikimedia Commons.

Ku psychiatrii
Pracę zawodową rozpoczął w szpitalu we Frankfurcie w roli asystenta. 14-letni okres nadal nie zapowiadał kariery naukowej. Postrzegano go jako dobrego lekarza, z misją pomagania nieszczęsnym ludziom. Nieskutecznie starał się o pozycję dyrektora w przyczółku dla umysłowo chorych.
Spotkanie z wybitnym już wtedy psychiatrą Emilem Siolim i pracującym na uniwersytecie frankfurckim Franzem Nissim skierowało zainteresowania Alzheimera w stronę neuropatologii. Tropem nowej pasji udał się do Heidelbergu, gdzie u boku Emila Kraepelina tworzy nową klinikę psychiatryczną we Frankfurcie. Tam wybrał swoją drogę – badania naukowe.
- Był to okres, gdy z pojedynczych osób zaczęły się tworzyć kliniki, w których gromadzili się najtęźsi naukowcy ówczesnych lat – mówił gość audycji z cyklu ”Biografia dźwiękowa”.
Auguste Deter
Kamieniem milowym dalszego rozwoju kariery stało się spotkanie z pacjentką znaną nam dzisiaj jako Auguste Deter. Charakteryzowała się zaburzeniem funkcji poznawczych. Miała trudności w orientacji, była niespokojna i wyglądała zdecydowanie starzej niż jej rzeczywisty wiek. Po pięcioletniej kuracji pacjentka zmarła, a Alzheimer dokonał sekcji jej mózgu. Badania wykazały, że w korze mózgowej znajdowały się duże ogniska zanikowe. Oto odpowiedź na zagadkę, dlaczego tak poważne zaburzenia funkcji poznawczych obserwowano w trakcie życia pacjentki. Chorobę, uważaną za jedną z chorób społecznych wieku podeszłego, nazwano później nazwiskiem swojego odkrywcy.

Nz:Auguste Deter (1850-1906), pacjentka Aloisa Alzheimera fot. Wikimedia Commons.

- Praca Alzheimera jest fundamentalna ze względu na to, że jest wynikiem żmudnej obserwacji i kumulowania własnej wiedzy, co doprowadziło do odkrycia czegoś zupełnie nowego – mówił dr Parnowski – jest to choroba nowa, niepasująca do innych, które zostały już opisane.
Richtung Breslau
W 1912 roku owdowiały i samotny Alzheimer przeniósł się do samodzielnej placówki naukowej na Uniwersytecie im. Fryderyka Wilhelma w Breslau (Wrocław). Przejął klinikę przy dzisiejszej ul. Bujwida.
Wkrótce potem rozwinęła się u niego choroba nerek, prawdopodobnie z powodu powikłań po niedoleczonej anginie. Trzy lata później, 19 grudnia 1915, zmarł. Miał 51 lat.
mjm

13 sierpnia 1910 w Londynie zmarła Florence Nightingale. Angielska pielęgniarka, działaczka społeczna i publicystka miała 90 lat. Była zwana "Damą z lampą" (ang. The Lady with the Lamp). Jest uważana za twórczynię nowoczesnego pielęgniarstwa.

Panna z dobrego domu
Urodziła 12 maja 1820 we Florencji podczas podróży rodziców po Europie. Jej ojciec był bogatym angielskim ziemianinem. Przykładał on wielką wagę do wykształcenia córek, które poznały języki obce, historię, matematykę, uczyły się łaciny i greki.
– Florencja przez całe życie czytała Platona w oryginale – słyszymy w audycji Marzanny de Latour z 1980 roku. – Sztuka i muzyka, przyroda i ludzie – wszystko to składało się podczas wielokrotnych podróży do Italii, Grecji, Egipcie na coraz wszechstronniejszą kulturę.

Nz: Florence Nightingale (około 1854 roku), aut. Kilburn, Wikipedia/dp

Wbrew rodzinie
Wykształcona i obyta Florence cieszyła się wielkim powodzeniem u płci przeciwnej. Wydawało się, że nic nie zakłóci planów wydania jej bogato za mąż i dostojnego życia matrony wśród gromadki dzieci. 24-letnia dziewczyna postanowiła jednak zostać pielęgniarką. Wówczas zawod ten był popularny wśród niskich warstw społecznych, jasne więc, że wybór ten nie spodobał się jej rodzicom.
– Temu niezwykłemu wyborowi drogi życiowej towarzyszył od początku skandal – podkreślała Marzanna de Latour w audycji "Ludzie i idee" z 1988 roku. – W wiktoriańskiej Anglii dziewczyna z dobrego domu, wykształcona i znakomicie przygotowana do funkcji damy postanowiła ni stąd ni z owąd zajmować się nędzarzami i chorymi.
Zdeterminowana Florence nie dała za wygraną i postanowiła spełnić swoje marzenia. Nauki zawodu podjęła się jednak dopiero w 1851 roku, po latach przekonywania rodziny do wyboru drogi życiowej. Praktykę pielęgniarską odbywała w Kaiserwerth nad Renem. Ciężkie warunki pracy nie zniechęciły jej do uprawiania pielęgniarstwa.
Na wojnie
Po powrocie do kraju Nightingale postanowiła założyć szkołę pielęgniarstwa. Najpierw jednak przyjęła stanowisko przełożonej w Zakładzie Opieki dla Chorych Dam w Londynie. Trwała wówczas wojna krymska.

W roku 1855 roku Florence wyjechała na front do Albanii, gdzie zorganizowała od podstaw system opieki nad rannymi żołnierzami. Wraz z "Anielską Bandą", jak nazywano Nightingale i towarzyszące jej sanitariuszki, uratowała wielu brytyjskich żołnierzy. W szpitalu brakowało łóżek, środków czystości, wszechobecne było robactwo i bród.

Jeden z oddziałów szpitala w Scutari, aut. Day & Son (21 kwietnia 1856), źr. Biblioteka Kongresu USA, Wikipedia/dp

Spuścizna po Nightingale

Dyscyplina wprowadzona przez Nightingale poprawiła warunki sanitarne do tego stopnia, że umieralność pacjentów drastycznie spadła z 42% do 2%. Pracowała z wielkim poświęceniem, nawet kiedy wszyscy już spali z lampą w dłoni przechadzała się po salach szpitalnych i doglądała chorych. Stąd wziął się jej przydomek "Dama z lampą".

Po powrocie do kraju zorganizowano fundusz, dzięki któremu Nightingale miała zorganizować pielęgniarstwo w londyńskich szpitalach. Pierwszą szkołę pielęgniarstwa założyła w szpitalu św. Tomasza w Londynie. Kilka lat później powstało stowarzyszenie mające na celu odrodzenie i rozwój pielęgniarstwa, a następnie Nightingale Hall (Dom Pielęgniarek), kolebka współczesnego pielęgniarstwa. Swoją wielką wiedzę zawarła w licznych podręcznikach dla pielęgniarek.

W 1912 roku Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża ustanowił Medal Florence Nightingale, będący prestiżowym odznaczeniem, przyznawanym zasłużonym pielęgniarkom z całego świata.

mb

195 lat temu, 21 grudnia 1824, zmarł James Parkinson, lekarz, paleontolog i działacz polityczny, który jako pierwszy opisał objawy drżączki poraźnej, nazwanej później chorobą Parkinsona.

Opisu choroby dokonał w eseju naukowym z 1817 roku, w którym przedstawił symptomy występujące u sześciu osób.

Na zdjęciu: Jean-Martin Charcot, źr Wikimedia Commons/dp

- Aby można było rozpoznać chorobę potrzebne jest wystąpienie objawów ruchowych. Objawem, który jest niezbędny do rozpoznania tej choroby jest spowolnienie ruchowe. W świadomości społecznej bardziej znane jest drżenie, bo to jest bardzo często występujący objaw: u około 70% pacjentów jest to pierwszy objaw, najbardziej widoczny - mówiła doktor Agata Gajos , neurolog, członek zarządu Polskiego Towarzystwa Choroby Parkinsona i Innych Zaburzeń Ruchowych w audycji Krzysztofa Michalskiego z cyklu "Naukowy zawrót głowy - Wieczór odkrywców".

Parkinson nazwał przypadłość drżączką poraźną. Sześćdziesiąt lat po ukazaniu się jego pracy inny naukowiec - Jean-Martin Charcot - nazwał ją "chorobą Parkinsona".

Do dziś nie znamy przyczyn

Parkinson błędnie założył, że drgawki występujące u pacjentów są wynikiem zwyrodnienia odcinka szyjnego kręgosłupa. Wiele lat później okazało się, że choroba ma znacznie głębsze podłoże.  

-Choroba ta polega na stopniowym, postępującym uszkodzeniu komórek dopaminergicznych, czyli takich, które wytwarzają dopaminę - stwierdziła doktor Agata Gajos w audycji "Parkinson za zamkniętymi drzwiami". - Jednej przyczyny odpowiedzialnej za tę chorobę nie znamy. Proces neurozwyrodnieniowy rozpoczyna się prawdopodobnie kilka, kilkanaście lat przed ujawnieniem się ruchowych objawów choroby.

Paleontolog-rewolucjonista?

Na zdjęciu: Ilustracja ze "Szczątków organicznych dawnego świata" autorstwa Jamesa Parkinsona przedstawiająca Megatherium, źr. Wikimedia Commons/dp

James Parkinson urodził się 11 kwietnia 1755. Mimo, iż znany go głównie dzięki opisanej przez niego chorobie, udzielał się również na innych polach: polityki i paleontologii. W młodości związał się ze środowiskami domagającymi się zmian społecznych na wyspach brytyjskich. Był członkiem stowarzyszenia, które planowało zamach na króla Jerzego III, choć wiedza lekarza na temat planowanego królobójstwa i udział w spisku Parkinsona nie są potwierdzone. Parkinsonowi nigdy nie postawiono zarzutów w tej sprawie.

Wielką pasją Jamesa Parkinsona była paleontologia. Zwolennikiem katastrofizmu - poglądu, wedle którego dzieje Ziemi są podzielone na ery kończące się globalnymi kataklizmami prowadzącymi do masowego wymierania gatunków - stał się pod wpływem zbieranych przez siebie skamieniałości. Był autorem jednej z pierwszych prac dotyczących skamieniałości pt. "Szczątki organiczne dawnego świata", wydanej w 1804 roku .

O objawach, leczeniu i radzeniu sobie z chorobą Parkinsona posłuchaj w audycji z cyklu "Naukowy zawrót głowy - Wieczór odkrywców".

bm