Strach, przerażenie i masowa panika - taki był efekt słuchowiska "Wojna światów" zrealizowanego przez Orsona Wellesa. 30 października mija 85 lat od nadania "Wojny światów" przez amerykańską rozgłośnię radiową CBS.

Co sprawiło, że dzieło Orsona Wellesa tak mocno podziałało na wyobraźnię słuchaczy? Użyte przez niego środki wyrazu? A może ludzka wiara w istnienie istot pozaziemskich? Zapewne jedno i drugie.

Atak kosmitów

"Na czerwonej planecie zaobserwowano dziwne wybuchy. Wkrótce niezidentyfikowany obiekt latający uderzył w jedną z farm w stanie New Jersey. Na miejsce wysłani zostali reporterzy rozgłośni CBS, którzy na żywo relacjonowali całe zajście. Sytuacja z minuty na minutę stawała się groźniejsza". Lektor w niezwykle sugestywny sposób przedstawiał nowe fakty, dotyczące przybycia istot pozaziemskich na naszą planetę. Mówił o Marsjanach, którzy postanowili w brutalny sposób zaatakować Ziemian. "W stanie New Jersey wprowadzono stan wyjątkowy. W pierwszych starciach z pozaziemskimi istotami zginęło kilkadziesiąt osób. Wkrótce bezwzględne potwory zaatakowały Nowy Jork…" - te dramatyczne komunikaty nadawała rozgłośnia CBS.

Panika wśród słuchaczy CBS

Ludzie wpadli w panikę, szczególnie ci, którzy włączyli radioodbiorniki już w trakcie trwania słuchowiska i uznali całą historię za prawdziwą. Radiową wersję "Wojny światów" zrealizował Orson Welles. Forma, jaką zastosował w audycji, była tak realistyczna, że tysiące Amerykanów uwierzyło w najazd Marsjan. Przerażeni ludzie dzwonili do rozgłośni z pytaniami, co mają robić. Policja odnotowała przypadki załamań nerwowych. Wiele osób sądziło, że nastąpił koniec świata. Zniszczenia spowodowane paniką sięgały w skali kraju kilkuset tysięcy dolarów.

Potęga radia

- On te słuchowiska nadawał co tydzień – mówiła Maria Oleksiewicz w audycji Ireny Eichler, poświęconej sylwetce wielkiego reżysera, aktora i pisarza, nadanej na antenie radiowej Dwójki w 1997 roku. 

Jedyną osobą, która nie przejęła się tym, co mówiono przez radio, był 8-letni chłopiec, który czekał na swoje tatę, załatwiającego jakąś sprawę w stacji obsługi samochodów w Los Angeles. Dziecko pomyślało: "Jaki fajny teatr". Tym dzieckiem był Clint Eastwood.

Sukces

Realizacją "Wojny światów" Orson Welles przeszedł do historii. - Miał wtedy 23 lata - komentował drugi gość audycji, Waldemar Chołodowski. - I wtedy chyba uwierzył, że jest genialnym człowiekiem. Był rzeczywiście osobą wybitną, miał wielkie zdolności, nie tylko pisarskie i reżyserskie, ale też aktorskie. Nieśmiertelny stał się dzięki filmowi "Obywatel Kane".

Orson Welles – niezwykły człowiek i twórca, którego radiowa realizacja stała się po latach kanwą filmu "Wojna światów". Posłuchaj audycji o nim i dziełach, które stworzył.

bs

8 października 1777 roku pod Saratogą zakończyła się seria starć między wojskami amerykańskimi a brytyjskimi, które były punktem zwrotnym w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych.

Brytyjski atak

Latem 1777 roku 10-tysięczna armia brytyjska pod dowództwem generała Johna Burgoyne'a zaatakowała z Kanady na południe w celu zdobycia miasta Albany nad rzeką Hudson w stanie Nowy Jork. Miało to doprowadzić do opanowania doliny rzeki i przecięcia kolonii amerykańskich na pół.

Wojska amerykańskie otoczyły Brytyjczyków dopiero 17 września 1777 pod Saratogą. Próba wydostania się z pułapki zakończyła się klęską. Wykończona armia brytyjska poddała się miesiąc później.

Kto stoi za sukcesem bitwy?

W bitwie pod Saratogą wielkie zasługi miał Tadeusz Kościuszko, który do Stanów przyjechał w sierpniu 1776 roku i pracował jako inżynier armii amerykańskiej.

– Był taki genialny generał Benedict Arnold, który okazał się później zdrajcą, ale wszyscy amerykańscy historycy mówią, że ta bitwa była wygrana dzięki niemu – zaznaczał Alex Starożyński. – Ja znalazłem pamiętniki i listy kilku oficerów rewolucji amerykańskiej i oni wszyscy twierdzili, że wygraliśmy dzięki Kościuszce.

Polski generał rozpoznał topografię terenu oraz możliwości jednej i drugiej strony, co było pierwszym krokiem do zwycięstwa.

Później wyrazem uznania dla jego umiejętności inżynierskich i logistycznych było powierzenie mu zaprojektowania fortyfikacji w West Point. Fort był najważniejszą pozycją obronną na całym kontynencie północnoamerykańskim. Wzgórza nad rzeką Hudson pozwoliły armii amerykańskiej na całkowitą kontrolę nad ruchem po rzece w czasie rewolucji amerykańskiej. Do dziś w West Point stoi pomnik gen. Tadeusza Kościuszki.

Posłuchaj audycji o amerykańskich losach polskiego generała.

mb

24 października 1929 roku wielki krach na giełdzie nowojorskiej stał się początkiem ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego, który przeszedł do historii pod nazwą Wielkiego Kryzysu.

Giełdowa gorączka

W latach poprzedzających kryzys, giełda na Wall Street cieszyła się bezustanną hossą. Wartość wielu przedsiębiorstw błyskawicznie rosła. Codziennie miliony akcji wędrowało do portfeli nowych właścicieli, przysparzając im zdumiewających zysków.

To ściągało na nowojorską giełdę kapitały z całego świata, co dodatkowo potęgowało narastającą gorączkę. Ceny niektórych akcji rosły lawinowo. Przybywało inwestorów, którzy liczyli na łatwy i szybki zysk. Na rynek papierów wartościowych zaczął trafiać kapitał z innych działów gospodarki. Amerykańskie banki pożyczyły maklerom giełdowym ponad 8 milionów dolarów.

3 września 1929 padł rekord nowojorskiej giełdy. W tym dniu sprzedano 8 milionów akcji. Niecałe dwa miesiące później raj się skończył.

Panika na Wall Street

- Taka zabawa nie mogła trwać bez końca. W feralny październikowy czwartek nastąpiła katastrofa. Akcje spadały na łeb, na szyję. Także na głowy tysięcy hazardzistów giełdy, od rekinów po płotki kapitału – mówił na antenie PR dr Janusz Osica.

24 października na rynek rzucono 13 milionów akcji, które straciły 30% wartości. Na Wall Street wybuchła panika. Inwestorzy rzucili się, by sprzedawać akcje, zanim ceny ulegną dalszemu spadkowi. Jednak nikt nie chciał kupować, wszyscy chcieli sprzedawać.

Tysiące Amerykanów uświadomiło sobie, że papiery wartościowe stały się makulaturą. Wiele osób straciło dorobek całego życia. Zanotowano wiele samobójstw. Na nic zdały się desperackie próby interwencji poważnych banków. Lawina przekroczyła punkt krytyczny.

Taki był czarny czwartek na nowojorskiej giełdzie, który zapoczątkował wielki kryzys gospodarczy.

Wielki Kryzys

Wiadomo było, że poważny kryzys w takim kraju, jak Stany Zjednoczone musi odbić się w innych państwach. Lawina bankructw i zadłużenia szybko dotarła do Europy. Była to największa z dotychczasowych katastrof świata finansów. Nie oszczędziła także Polski, która przez zaledwie kilka lat cieszyła się efektami reformy walutowej Władysława Grabskiego. Świat ogarnął kryzys paraliżujący na wiele lat gospodarkę nawet najpotężniejszych mocarstw.

Skutkiem była utrata pracy przez miliony ludzi. W Stanach Zjednoczonych bezrobocie sięgnęło 30 procent. Spadek produkcji przemysłowej dochodził w niektórych krajach do 50%, a wartość handlu światowego zmalała trzykrotnie.

Pożywka dla dyktatorów

Poprawę sytuacji gospodarczej zanotowano dopiero w 1933 roku. W tym roku doszedł też w Niemczech do władzy Adolf Hitler, co przez wielu historyków jest uważane za jeden ze skutków giełdowego krachu. W Stanach Zjednoczonych kryzys przezwyciężono dzięki wprowadzeniu przez prezydenta Theodore'a Roosvelta programu New Deal. Reformy zakładały zatrudnienie bezrobotnych w inwestycjach państwowych.

Czy można było uniknąć kryzysu?

W audycji "Historia na opak" red. Sławomir Szof wraz ze swoimi gośćmi, dr Januszem Osicą i prof. Pawłem Wieczorkiewiczem zastanawiali się, czy kryzys był nieunikniony, a także jak by się potoczyły losy świata, gdyby do niego nie doszło?

- Z krachami na giełdzie bywa tak, że w pewnym momencie przestają działać instrumenty i prawa ekonomiczne, a zaczyna działać masowa psychologia. W wypadku Wielkiego Kryzysu ten czynnik psychologiczny był szalenie istotny – mówił  prof. Paweł Wieczorkiewicz. – Istniały możliwości racjonalnego opanowania sytuacji, ale postawa konsumentów i przerażonego społeczeństwa na to nie pozwalała.

mjm