Najsłynniejsza polska twierdza, uwieczniona w "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, położona jest na płaskowyżu, który wąską granią skalną łączy się cyplem z ulokowanym w środku malowniczego jaru, wyrzeźbionego pętlą rzeki Smotrycz. Jednym słowem idealna lokalizacja obronna. Pierwotne umocnienia powstały jeszcze w czasach przedhistorycznych, zamek zbudowano w drugiej połowie XV wieku.

- To było miasto frontowe. Od średniowiecza spotykały się tam dwie ogromne cywilizacje rolników, czyli nas – Słowian i bardzo przedsiębiorczych i agresywnych koczowników. Tatarów, a później Turków – mówił historyk Zdzisław Skrok na antenie Polskiego Radia.

Kamieniec Podolski nigdy nie został zdobyty szturmem. Przez następne 200 lat chronił południowo-wschodniej granicy Rzeczpospolitej i Europy, opierając się w tym czasie 40 najazdom tureckim.

- Aby zrozumieć znaczenie tej twierdzy, wystarczy przywołać, jakie nazwy w czasach staropolskich mu nadawano: przedmurze chrześcijaństwa, twierdza wzniesiona ręką Boga, najdalsza forteca Rzeczpospolitej – mówił gość audycji z cyklu "Klub nastolatków".

W drugiej połowie lat 60. XVII wieku zawisła nad rozdartą i bezsilną Rzeczpospolitą groza wojny z turecką potęgą. Jednak strona polska nie wierzyła, bądź nie zdawała sobie sprawy ze zbliżającego się niebezpieczeństwa. W grudniu 1671 roku imperium osmańskie wypowiedziało wojnę Rzeczpospolitej. Wojska tureckie błyskawicznie przekroczyły Dniestr i 18 sierpnia 1672 roku rozpoczęły oblężenie.

W tym czasie Kamieniec Podolski wciąż uchodził za twierdzę niezdobytą. Jednak upływ czasu i nowoczesna sztuka oblężnicza, wykorzystująca armaty, miny i podkopy, znacznie nadwątliły szanse nielicznej załogi. Składało się na nią 1100 żołnierzy i 500 mieszczan, nieco szlachty z pospolitego ruszenia i okolicznych chłopów. Obroną dowodził starosta podolski Mikołaj Potocki, wspomagany przez radę wojenną, do której należał znany wszystkim z twórczości Sienkiewicza pułkownik Wołodyjowski.

Armia dowodzona osobiście przez Wielkiego Wezyra usypała siedem szańców, dzięki którym ostrzeliwano twierdzę ponad murami. Nowoczesna artyleria sparaliżowała działania obrońców, a po wybuchu jednego ze składów amunicji rozpoczął się szturm. Dzielni obrońcy odparli atak, lecz po eksplozji jednej z baszt Starego Zamku dowódca twierdzy, widząc brak możliwości dalszej obrony, 26 sierpnia 1672 roku podjął decyzję o poddaniu Kamieńca Podolskiego.

- Oblężenie wyglądało trochę inaczej, niż Sienkiewicz to przedstawiał. Nie dokonywano tam poświęceń samobójczych. Walczono oczywiście, ale w pewnym momencie skalkulowano, że się nie opłaca dalej ginąć i poddano twierdzę – mówił Zdzisław Skrok.

Klęska zmusiła Rzeczpospolitą do podpisania pokoju w Buczaczu, w wyniku którego zmuszona była oddać Podole Imperium Otomańskiemu i zapłacić wysoki haracz. Jednak już rok później wielka armia dowodzona przez Jana III Sobieskiego pobiła Turków pod Chocimiem. Kamieniec Podolski odzyskano w 1699 roku.

mjm

W cyklu ”Największe triumfy polskiego oręża”, co tydzień, w każdy wtorek przedstawiamy bitwy, które chlubnie zapisały się w historii naszej wojskowości. Interesują nas zarówno te, które miały miejsce na polskich ziemiach, jak i te, dzięki którym siła polskiego oręża stała się słynna na całym świecie. Artykuły ilustrujemy bogatymi zbiorami audycji z archiwum Polskiego Radia, w których można posłuchać dyskusji i komentarzy wybitnych specjalistów i historyków.

Polska historia pełna jest miażdżących zwycięstw, spektakularnych klęsk i heroicznych zrywów. Zdecydowaliśmy się przedstawić te wydarzenia, które okazały się największymi triumfami. Wybór nie był prosty. Czy kryterium powinno być ich znaczenie, rozmiar, a może zaciętość toczonej walki? Przedstawiamy nasz, subiektywny przegląd batalii z udziałem polskich żołnierzy, które na zawsze zapisały się w naszych dziejach.

Dzisiaj przedstawiamy najskuteczniejszą polską formację zbrojną w historii - husarię.

Na zdjęciu: Straż hetmańska mal. Wacław Pawliszak fot. Wikimedia Commons.

- Husarię można by nazwać dzisiejszym czołgiem, który miał wykonać uderzenie przełamujące wobec innych rodzajów broni. Formacja miażdżyła przeciwnika – mówił na antenie PR kasztelan gniewski płk współczesnej chorągwi husarskiej Jarosław Struczyński.
Prawdą jest, że wszystkie wielkie zwycięstwa husaria odniosła przy bardzo niekorzystnych proporcjach liczebnych. Kilkuset towarzyszy husarskich przełamywało wielotysięczne szeregi nieprzyjaciela.
Korzenie husarii sięgają Bałkanów. Po zajęciu tych terenów przez islam rajcowie węgierscy, słoweńscy i serbscy przybyli do Polski jako zaciąg ochotniczy. Ich umiejętności zainspirowały Stefana Batorego, który uczynił husarię kawalerią narodową.

O jakości polskiej jazdy najlepiej świadczą słowa szwedzkiego wodza Arvida Wittenberga: "Wytrzymujcie Polaków natarcia w jak najgęstszym szyku, albowiem luźni niezwłocznie ich natarcia nie wytrzymacie. Niechaj zaś żaden z was w ucieczce ratunku nie szuka, albowiem nic nie jest w stanie ujść przed nadzwyczajną koni polskich rączością i wytrzymałością".
Na wyposażenie husarza składał się pancerz złożony z napierśnika, szyszaka, obojczyków i karawaszy. Do szarży używał 5-metrowej kopii, po której skruszeniu walczył szablą lub pałaszem. Do tego miał pod ręką dwa pistolety. Znakiem rozpoznawczym husarii były skrzydła. Wbrew legendom, utrwalonym przez malarstwo batalistyczne XIX wieku, nie były to wielkie orle pióra przymocowane do naplecznika zbroi.
- Nie mogły być tak wielkie ze względów praktycznych. Oryginalne skrzydła były bardzo krótkie. Spełniały rolę straszaka, nie utrudniając jednocześnie działań – mówił Jarosław Struczyński.
Szarża
Licząca od 150 do 300 ludzi chorągiew husarska przed atakiem ustawiała się w 3-5 szeregów. Husarze do natarcia ustawiali się kilometr od przeciwnika. Po pokonaniu w wolniejszym tempie większości dystansu, 150 metrów od przeciwnika ruszano galopem, a kopie ustawiano równo wzdłuż końskiego ucha. Każdy jeździec celował w innego przeciwnika. Formacja przez cały czas szła równa, jeźdźcy stykali się kolanami, tworząc pancerną ścianę, która przełamywała szeregi wroga.

Kircholm – wielki triumf Jana Karola Chodkiewicza
Polsko-szwedzka wojna o Inflanty toczyła się w trudnych warunkach i ze zmiennym szczęściem. We wrześniu 1605 hetman Jan Karol Chodkiewicz na czele 3500 tysięcznej armii, w tym 2500 tysiąca jazdy ruszył z odsieczą w stronę obleganej przez Szwedów Rygi. Król szwedzki Karol IX rzucił przeciwko nadciągającym Polakom 11 tysięcy żołnierzy. Do rozstrzygającego starcia doszło pod Kircholmem.
Batalia zakończyła się całkowitym rozbiciem przeciwnika. Chodkiewicz zdołał wywabić Szwedów z zajmowanych przez nich pozycji na wzgórzach, pozorując nagły odwrót całej swojej armii. Kiedy jazda i piechota wroga ruszyła za wycofującymi się oddziałami chorągwie husarskie rozerwały pierwszy rzut sił przeciwnika i runęły w stronę sił głównych. Po trzech godzinach walki armia Karola IX została rozgromiona. Straty szwedzkie ocenia się na 6 tysięcy zabitych.

Bitwa pod Kircholmem, obraz Pietera Snayersa z 1630 roku fot. Wikimedia Commons.

- Bez wątpienia było to jedno z największych zwycięstw militarnych Rzeczpospolitej. Jest także wspaniałym przykładem dowódczych talentów hetmana Jana Karola Chodkiewicz – mówiła prof. Jolanta Choińska-Mika.
Kłuszyn – niektóre chorągwie szarżowały nawet dziesięciokrotnie
Zwycięstwo pod Kłuszynem było jednym z największych sukcesów w toczonej od 1609 roku wojny z Moskwą. W czerwcu 1610 dowodzona przez Dymitra Szujskiego armia rosyjska, wspierana posiłkami szwedzkimi, wyruszyła w stronę obleganej przez wojska Rzeczpospolitej Smoleńska.
Wojska polskie były wówczas podzielone. Część oblegała Smoleńsk, a część pod wodzą Stanisława Żółkiewskiego twierdzę Carowe Zajmiszcze. Na wieść o nadciągającej armii wroga hetman wyruszył na czele 6,5 tysięcznej armii pod Kłuszyn.
Bitwa zaczęła się 4 lipca przed świtem. Siły szwedzko-rosyjskie liczące około 30 tysięcy żołnierzy stały w dwóch odrębnych obozach. Hetman Żółkiewski wpadł na pomysł rozbicia ich kolejno. Najpierw uderzył na oddziały moskiewskie. Początkowo ataki husarii załamały się pod ogniem piechoty chronionej przez ustawione płoty. Dopiero, gdy do akcji ruszyła rajtaria przeciwnika hetman rzucił do natarcia husarię Marcina Kazanowskiego, która korzystając z okazji, że przeciwnik oddał już salwę zmiażdżyła rosyjskie szeregi. W wyniku szarży husarii lewe skrzydło Rosjan, wysunięte przed obóz, zostało rozbite, co przesądziło o wyniku bitwy.

Bitwa pod Kłuszynem, miedzioryt z XVII wieku fot. Wikimedia Commons.

Wacław Szujski widząc klęskę swoich żołnierzy uciekł pozostawiając resztę wojsk i obóz na łup zwycięzcom. Straty moskiewskie były bardzo duże – kilka tysięcy zabitych. Zwycięstwo pod Kłuszynem otworzyło Polakom drogę na Kreml.
Chocim – zwycięstwo mimo ogromnej dysproporcji
2 września 1621 roku olbrzymia armia sułtana Osmana II rozpoczęła oblężenie twierdzy w Chocim na Podolu. Wojska Rzeczpospolitej pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza w liczbie 33 tysięcy, w tym osiem tysięcy husarzy, stanęły do obrony polskich granic nad Dniestrem. Szacuje się, że tureckie szeregi liczyły nawet 150 tysięcy żołnierzy.

Na zdjęciu: Husaria fot. Wikimedia Commons.

Kluczowy dla dalszych losów Chocimia był 7 września. Turcy po znalezieniu słabego punktu w łańcuchu obrońców z całym impetem ruszyli do decydującego szturmu. Po zdobyciu obozu kozackiego zamiast iść za ciosem zajęli się rabunkiem. Wykorzystał to Chodkiewicz, rzucając do boju husarię. Rozbiła ona w pył wyborowe szeregi tureckie, a polska kawaleria w ferworze walki wbiła się w głąb obozu tureckiego.

Wiedeń – w obronie chrześcijańskiej Europy
W trakcie odsieczy wiedeńskiej z 1683 roku znów husaria odegrała kluczową rolę. Polska husaria razem z kawalerią niemiecką i austriacką w sile 20 tysięcy runęła w decydującym momencie na wojska tureckie. Uderzenie spowodowało panikę wśród Turków. Rzucili się do ucieczki, a kara Mustafa został pokonany.  Zwycięstwo oznaczało kres osmańskiej potęgi i ratunek dla chrześcijańskiej Europy.
Zmierzch
Husaria została rozwiązana ustawą sejmową w 1776 roku. Na jej miejsce powołano kawalerię narodową. Przyczyną był spadek efektywności husarii wobec zmiany taktyki wojennej w Europie. W okresie największych zwycięstw husaria była idealną formacją na skalę europejską. Historycy wojskowości mówią jednoznacznie: najlepsza jazda świata.
mjm

13 lutego 1625 zmarł Bartłomiej Nowodworski , legendarny już za życia saper, kawaler maltański, rycerz i darczyńca Akademii Krakowskiej.

Pochodzący z powiatu tucholskiego szlachcic swoją karierę wojskową rozpoczął w młodym wieku. Szybko zaskarbił sobie zaufanie króla Stefana Batorego: ten posłał go nawet na dwór turecki jako swojego posła - Nowodworski pokonał drogę miedzy Inflantami a Stambułem w zaledwie 15 dni.

W służbie królów Francji

Karierę Nowodworskiego przerwał pojedynek z dworzaninem Batorego: przyszły kawaler uśmiercił królewskiego faworyta, za co dobrowolnie udał się na wygnanie.

Tam służył królom Francji, w kraju nad Sekwaną poznał najnowsze tajniki sztuki wojennej. Z listem polecającym od Henryka IV udał się na Maltę, gdzie  przystąpił do kawalerów. Śluby zakonne złożył jednak dopiero w 1605 roku.

Saper smoleński

Po powrocie do kraju służył królowi Zygmuntowi III. Wziął udział w wyprawie smoleńskiej w roku 1609. Oblężenie Smoleńska trwało długo. Mieszkańcy nie chcieli poddać miasta-twierdzy, zaś morale wśród oblegających zaczęło słabnąć. Dowódcy tracili nadzieję na zdobycie bramy Rusi.

Oblegany Smoleńsk, źr. Wikimedia Commons/dp

Bartłomiej Nowodworski, doświadczony żołnierz Rzeczpospolitej, obmyślił fortel: ubrany w maskujący strój (biały w zimie, zielony w lecie), a nawet... psie skóry, na czworaka podczołgiwał się pod mury miasta i sukcesywnie podkładał materiały wybuchowe pod kanałem zakamuflowanym kanałem ściekowym. W sumie harcownikowi udało się podłożyć ilość wystarczającą, by 13 czerwca 1611 zrobić wyłom w murze (przydzielono mu 3 tony prochu). Dzięki temu polskie wojska zdołały zdobyć Smoleńsk.

- Jego zasługi zostały publicznie uhonorowane, Zygmunt III publicznie dziękował Nowodworskiemu - mówiła historyk w audycji "Kronika niezwykłych Polaków" .

Na tym nie kończy się lista brawurowych wyczynów kawalera maltańskiego. Osobiście dowodził oddziałem podczas szturmu na Moskwę w 1618 roku, wraz z podległymi mu ludźmi wkroczył do stolicy państwa carów jako jeden z pierwszych.

Niedoszły reformator szkolnictwa

Trzykrotnie ranny osiadł w kraju. Swoje doświadczenie wojenne wykorzystał opracowując projekt reformy polskiego szkolnictwa wojskowego opartego na kadrze doświadczonych wojskowych i systemie komandorii kawalerów maltańskich. Pomysł nie spotkał się z pozytywnym odzewem.

Darczyńca Akademii

Na zdjęciu: Jakub Sobieski (1666), ojciec przyszłego króla Jana III Sobieskiego, wieloletni przyjaciel Bartłomieja Nowodworskiego, piewca jego legendy, przemawiał na pogrzebie kawalera maltańskiego, źr. Wikimedia Commons/dp

Mimo to Nowodworski postanowił dotować polską młodzież. Stał się fundatorem krakowskiego liceum i jednym z darczyńców Akademii Krakowskiej.

- W latach 1617-1619 poczynił szereg zapisów na rzecz uczelni: przeznaczył spore fundusze na stypendia dla studentów, na działalność wydawniczą uczelni, dla profesorów - mówiła prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego . - Dlatego też, wielu przyrównywało jego zasługi dla Akademii Krakowskiej do zasług Kazimierza Wielkiego i Jagiełły i często bywa wymieniany po tych władcach, jako trzeci człowiek najbardziej zasłużony dla uczelni.

O Bartłomieju Nowodworskim posłuchaj w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego.

bm

Do bitwy doszło 11 czerwca 1694 roku. Koniec wieku XVII to czas ostatniej wojny Rzeczpospolitej z Turcją. Imperium osmańskie, choć osłabione poważnie klęską pod Wiedniem w 1683 roku jeszcze przez ponad dekadę dysponowało siłami zdolnymi do prowadzenia działań na terenie Polski i Litwy. Zwłaszcza, że miało po swojej stronie niezwykle mobilne czambuły tatarskie.

To właśnie na te oddziały natknęły się polskie roty husarskie i pancerne z Okopów Trójcy Świętej i Szańca Panny Maryi. Te dwie twierdze blokowały oddziały tureckie, w których rękach znajdował się Kamieniec Podolski.

Taktycy na miarę Leonidasa

Elearzy – bo tak nazywano jeźdźców, którzy oddelegowani byli do służby na pograniczu polsko-tureckim – pod dowództwem Konstantego Zahorowskiego i Mikołaja Tyszkowskiego zostali skierowani do przeciwstawienia się Tatarom, o których wiedziano, że od kilku dni łupią okolicę i porywają ludzi w jasyr. Przekonani o tym, że mają do czynienia z jednym czambułem (ok. 600 wojowników), Polacy zdecydowali się na atak. Wkrótce okazało się, że mają do czynienia nie z pojedynczym oddziałem, a cała armią tatarską.

Dowódcy nakazali odwrót i spieszyli swoje oddziały w pobliskiej wsi Hodów. Zahorowski musiał znać to miejsce, bo jego matka dzierżawiła tę miejscowość od Jana III Sobieskiego. Wiedział, że wieś nadaje się do obrony dzięki gęstej zabudowie oraz dzięki temu, że z jednej strony graniczyła ze stawem. Dodatkowo Polacy zabarykadowali osadę wszystkim, co się do tego nadawało – drzwiami chałup, okiennicami, stołami, wozami, koszami i beczkami. Nie bez znaczenia były też przygotowane przez chłopów kobylice – drewniane przeszkody, które zatrzymywały konie.

Innymi słowy, tak jak Leonidas wybrał wąwóz termopilski, by zniwelować atut Persów w postaci przygniatającej przewagi liczebnej,  tak polscy dowódcy znakomicie wykorzystali walory Hodowa – staw zapewniał skrócenie linii obrony, zabudowania i barykady dawały osłonę, a co najważniejsze - nie pozwalały Tatarom wykorzystać przewagi liczebnej i zmuszały ich do spieszenia.

Huk i dym nad Hodowem

Tatarzy musieli atakować pieszo, falami. Ostrzeliwali obrońców z łuków, których zaletą była duża szybkostrzelność. O zaciętości ostrzału świadczy chociażby fakt, że po bitwie zebrano kilka wozów strzał nadających się do ponownego użycia.

Polacy odpowiadali ogniem z broni palnej. Tak husarze, jak i pancerni byli dobrze uzbrojeni w broń palną (towarzysze husarscy mieli po strzelbie i dwa pistolety) z uwagi na to, że mieli być gotowi zarówno na walkę w polu, jak i ewentualną obronę twierdz pogranicza. To wyposażenie i doświadczenie bardzo się Polakom pod Hodowem przydało. Choć celność siedemnastowiecznej broni palnej pozostawia wiele do życzenia, to jej atutem w walce z Tatarami był efekt psychologiczny. Tatarzy nie mieli do czynienia z takim uzbrojeniem – dym i huk wystrzałów musiał mieć na nich duży wpływ.

"Gdy już naszym kul nie stawało do strzelania, musieli ploszczyki [groty] od strzał tatarskich miasto kul nabijać, którymi bardziej jeszcze Tatarów razili" – pisał jeden z żołnierzy, uczestników bitwy.

Tatarom nie opłacało się walczyć dalej

Po kilku godzinach przeciwnik wysłał do obrońców Lipków – polskich tatarów, którzy przeszli na stronę przeciwnika, by wynegocjować warunki poddania. Polacy odparli, że prędzej zginą, niż złożą broń. Lipkowie przekonali Tatarów – powołując się na wspólne doświadczenia z Polakami na polu bitwy – że tak zapewne się stanie.

Na wieść o tym, Tatarzy odstąpili od dalszych ataków. Bitwa po prostu przestała być dla nich opłacalna. Dla tatarskich wojowników wojna była okazją do wzbogacenia się na branych w niewolę przeciwnikach. Za martwych nikt okupu by nie zapłacił.

Polskie zwycięstwo zatrzymało dalsze wypady Tatarów. Ci wycofali się do Kamieńca Podolskiego z zaledwie trzydziestoma osobami jasyru. Wśród nich był jeden z dowódców obrony Hodowa, Mikołaj Tyszkowski, którego z niewoli wykupił sam król Jan III Sobieski. Drugi dowódca, Konstanty Zahorowski, zmarł trzy dni po bitwie od odniesionych ran.

Ostatnia taka bitwa 

Rany odnieśli niemal wszyscy obrońcy Hodowa, liczba ofiar śmiertelnych po polskiej stronie wyniosła prawdopodobnie kilkudziesięciu ludzi. Cyrulika dla nich opłacił hetman wielki koronny Stanisław Jan Jabłonowski. Tatarzy zabili strzałami większość koni obrońców, ale tę stratę wynagrodził obrońcom król Jan III Sobieski, wypłacając im nagrodę pieniężną i obdarowując nowymi rumakami.

Bitwa pod Hodowem była przede wszystkim  wielką kompromitacją tatarskiej Ordy. Polskie zwycięstwo przy tak dużej dysproporcji sił odbiło się echem w całej Europie – rozpisywała się o nim francuska "La Gazette". Już wówczas starcie porównywano do bitwy pod Termopilami, z tą jednak różnicą, że o ile Spartiaci zostali wybici do nogi, o tyle Polakom udało się odeprzeć przeciwnika.  Jan III Sobieski był pod takim wrażeniem zwycięstwa, że ufundował w Hodowie pomnik na pamiątkę wydarzenia.

Bitwa była jednocześnie jednym z ostatnich wielkich zwycięstw husarii. To, że najsłynniejsza polska kawaleria walczyła w niej pieszo i za pomocą broni palnej można poczytać jako symboliczną zapowiedź zbliżających się czasów, w których konnica będzie służyła głównie jako wsparcie piechoty.

Bartłomiej Makowski

Korzystałem z opracowań: "Hodów 11 VI 1694" oraz "Niezwykłe bitwy i szarże husarii", Warszawa 2011, Radosława Sikory.

Niepewna równowaga 

W czasach ostatnich Jagiellonów państwo polsko-litewskie utrzymywało życzliwie neutralne stosunki z imperium osmańskim. Tym samym w tej części Europy utrzymywał się stan równowagi między Rzeczpospolitą, monarchią Habsburgów i państwem sułtanów.

- Stosunki Polski z Turcją na przestrzeni poprzednich ponad stu lat układały się dość dobrze. Formalnie podstawą stosunków polsko-tureckich był układ zawarty w roku 1533 pomiędzy sułtanem Sulejmanem Wspaniałym, jednym z najwybitniejszych władców tureckich, i Zygmuntem Starym. Utrzymywał on stan dość przyjaznego sąsiedztwa - oceniał profesor Henryk Wisner w audycji Andrzeja Sowy pt. "Dwa razy Chocim". 

Było ono możliwe dzięki temu, że napór turecki szedł w kierunku basenu Morza Śródziemnego, w stronę Węgier i Austrii.

- Były jednak dwa powody, które te stosunki zakłócały. Jeden to kozackie najazdy na Turcję, aż po zniszczenie floty tureckiej i dotarcie do przedmieść Stambułu. Drugi spór dotyczył tego, które z państw powinno decydować o wydarzeniach w księstwach naddunajskich, przede wszystkim w hospodarstwie wołoskim i mołdawskim - wskazywał historyk. 

Chocimska twierdza, stan z pierwszej ćwierci XX wieku. Fot.: Zbiory Specjalne, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie/dp

Kubeł zimnej wody pod Cecorą

Te przyczyny pogorszyły stosunki polsko-tureckie i doprowadziły do zbliżenia na linii Warszawa-Wiedeń. Równowaga w regionie została zachwiana. Między państwami rozpoczęła się półotwarta wojna podjazdowa, polegająca na przyzwoleniu obu stron na wzajemną grabież dokonywaną przez Kozaków z jednej i Tatarów z drugiej strony.

Do eskalacji konfliktu doszło na początku 1620 roku, kiedy skromne wojska polskie wkroczyły – pod dowództwem sędziwego hetmana Stefana Żołkiewskiego – do Mołdawii. Siły Rzeczpospolitej zostały zmuszone do odwrotu, na polu chwały poległ dowódca wyprawy. Klęska pod Cecorą była jak kubeł zimnej wody dla społeczeństwa Rzeczpospolitej.

Klęska hetmana Żółkiewskiego pod Cecorą

- W roku następnym wyruszyła na Polskę wyprawa turecka dowodzona przez samego sułtana Osmana II. Rzeczpospolita, na szczęście, spodziewając się tej akcji, poczyniła stosowne działania – wskazywała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska". 

Całością wojsk polsko-litewskich dowodził hetman Jan Karol Chodkiewicz i był to jedyny przypadek w dziejach Rzeczpospolitej, że na czele wyprawy składającej się z wojsk koronnych i litewskich stanął hetman wielki litewski. Chodkiewicz, opromieniony już wówczas zwycięstwem pod Kircholmem, dał się poznać jako jeden z najwybitniejszych wodzów Rzeczpospolitej w XVII wieku.

Długotrwałe oblężenie 

Na punkt zborny wybrano przygraniczną twierdzę Chocim. Zgromadziło się tam około 50 tys. żołnierzy, w tym znaczący oddział kozacki pod dowództwem hetmana Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego. Turcy nadciągnęli z armią posiadającą dwukrotną, a być może nawet trzykrotną, przewagę liczebną.

2 września 1621 roku rozpoczęło się długotrwałe oblężenie. Wróg, mimo przewagi liczebnej, nie był w stanie zdobyć dobrze przygotowanej do obrony twierdzy. Największy szturm turecki miał miejsce 15 września, ale został odparty. Poległ wówczas jeden z najbardziej doświadczonych wodzów osmańskich, Mehmed Karakasz. To znacząco wpłynęło na morale muzułmanów. Ale w obozie polsko-litewskim sytuacja wcale nie wyglądała lepiej. Choroby i głód dręczyły obrońców. Gorączka zmogła nawet królewicza Władysława. Na domiar złego 24 września zmarł hetman Chodkiewicz.

Umierający Chodkiewicz miał przekazać buławę hetmańską Lubomirskiemu. Fot.: Muzeum Narodowe w Krakowie/dp

- Doszło do sporu dotyczącego tego, kto powinien dowodzić. Oddziały litewskie domagały się, żeby dowództwo przejął obecny w obozie królewicz Władysław. Ten po pierwsze nie był do tego zdolny z powodu choroby, nie miał też doświadczenia. W rezultacie dowództwo przejął podczaszy koronny Stanisław Lubomirski – mówił prof. Henryk Wisner. 

Śmierć Chodkiewicza była poważnym ciosem dla morale obrońców, jednak mimo to obrona pozostawała skuteczna.

Jesień ratuje Rzeczpospolitą 

- Wobec pogarszającej się sytuacji aprowizacyjnej, ale także zdrowotnej, bowiem jesienne mołdawskie chłody bardzo mocno dawały się we znaki nieprzywykłym do tego rodzaju klimatu żołnierzom tureckim, sułtan zdecydował się podjąć rokowania pokojowe. Prawdę mówiąc, przyszedł on w samą porę: w obozie polskim nie było już żywności i prochu. Ponoć w tym momencie ocalała tylko jedna beczka prochu – dodawała prof. Jolanta Choińska-Mika. 

Rozmowy prowadzili ze strony polskiej Jakub Sobieski, ojciec późniejszego króla Polski, i Stanisław Żórawiński, kasztelan bełski, a ze strony tureckiej - wielki wezyr Dilaver Pasza. Rzeczpospolita uznała zwierzchność imperium osmańskiego nad Mołdawią i zobowiązała się wycofać wojska. Obie strony deklarowały też uspokojenie pogranicza. Rzeczpospolita miała powstrzymać Kozaków od wypraw łupieżczych na terytorium państwa osmańskiego, Turcja wziąć w ryzy Tatarów gnębiących Kresy. Granicę między państwami wyznaczać miał Dniestr.

bm