5 września 1812 roku pod Borodino Wielka Armia Napoleona starła się z rosyjską, dowodzoną przez gen. Michaiła Kutuzowa. Zwycięstwo otworzyło francuskiemu cesarzowi drogę do Moskwy, ale jednocześnie stało się przyczyną późniejszej klęski.

Wojna z Rosją

Napoleon przystąpił do wojny z Rosją dopiero w momencie, kiedy dowiedział się, że istnieje rosyjski plan uderzenia na Europę Zachodnią, m.in. na Księstwo Warszawskie. "Jestem tu, aby raz na zawsze skończyć z tym barbarzyńskim kolosem Północy. Szpada została już dobyta. Trzeba ich zapędzić jak najdalej w ich lody, aby przez najbliższe 25 lat nie byli w stanie mieszać się w sprawy cywilizowanej Europy" - tak Napoleon argumentował swój atak na Rosję.

24 czerwca 1812 roku cesarz przekroczył Niemen i rozpoczął marsz na wschód; od Moskwy dzieliło go około 1000 km. Napoleon chciał jak najszybciej, jeszcze na terytorium Litwy, stoczyć walną bitwę z Rosjanami. Plany pokrzyżował mu dowódca armii rosyjskiej, feldmarszałek Michaił Kutuzow. Uznał on, że najlepszym sposobem pokonania armii Napoleona będzie tzw. "zasada spalonej ziemi" - polegała ona na nieustannym odwrocie i skutecznym unikaniu rozstrzygnięć wojennych.

Podobną taktykę w walce z Francuzami stosowali również dowódcy innych państw - Austrii i Prus. Nie mieli oni jednak w Europie takiej możliwości odwrotu co Kutuzow w Rosji, który mógł się cofać nawet do Uralu.

Borodino

Do walnego starcia doszło na przedpolach Moskwy, pod Borodino. Rosjanie byli do bitwy dobrze przygotowani. Głównodowodzący gen. Kutuzow wybrał dobre miejsce, podjął szereg dobrych decyzji, ale w samej walce nie miał szans. Mimo dużych strat, sięgających 60 tysięcy ludzi, udało mu się wycofać i uniknąć rozbicia wojsk. W starciu z Wielką Armią Napoleona był to sukces.

- Napoleonowi zabrakło konsekwencji, by armię rosyjską zniszczyć - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. - Zniszczenie armii rosyjskiej oznaczało koniec wojny. Pozostawienie niedobitków spowodowało, że uzupełnione rezerwami wojska zaczęły potem ścigać Francuzów podczas heroicznego, ale tragicznego odwrotu z Rosji.

Napoleon w Moskwie

14 września 1812, po prawie trzech miesiącach wyniszczającego marszu ku stolicy Rosji armia Bonapartego bez walki wkroczyła do Moskwy. Wkrótce po tym, w mieście wybuchły pożary; podpalacze działali z rozkazu moskiewskiego generała, gubernatora Fiodora Roztopczyna.

Mimo zajęcia Moskwy Napoleon zdawał sobie sprawę, że nie pokonał Rosji. Wielu historyków uważa, że to był olbrzymi błąd militarny cesarza. Spędził on ponad miesiąc w Moskwie, oczekując na reakcję cara Aleksandra I, na ofertę negocjacji pokojowych. Car znajdował się tymczasem w Sankt Petersburgu i nie miał zamiaru podejmować jakichkolwiek rozmów. To Rosjanie znaleźli się w lepszej sytuacji, ponieważ mimo dużych strat mieli lepsze szlaki zaopatrzeniowe.

Kiedy Bonaparte zorientował się, że jego plany nie mają szans na realizację, zadecydował o odwrocie. 19 października 1812 roku rozpoczął wycofywanie Wielkiej Armii trasą, którą wcześniej przeszła armia rosyjska - miejscowości były spalone i ogołocone z żywności. Tragiczne żniwo w czasie odwrotu zbierał mróz oraz wyniszczające choroby, które trapiły, nieprzygotowanych na tak surowe warunki klimatyczne, żołnierzy. Momentem zamykającym przegraną kampanię była zwycięska bitwa pod Berezyną. Francuzom udało się wymknąć Rosjanom.

Wyprawa Napoleona na Moskwę była początkiem końca jego dominacji w Europie. Z kampanii, która rozpoczęła się 24 czerwca 1812 roku, wróciło zaledwie 10 proc. żołnierzy Wielkiej Armii. Było to starcie o niesłychanej wadze, które na długo utrwaliło się w pamięci wielu pokoleń.

mk

Niestety wojna między dwoma krajami odsunęła realizację tego planu na wiele lat.
Do pomysłu powrócono w sierpniu 1961 roku, kiedy to francuska rada ministrów nawiązała rozmowy z rządem brytyjskim na temat stałego połączenia, mostu lub tunelu, przez Kanał La Manche. W ówczesnych realiach tunel miał być tańszy, ale podróż mostem trwałaby o godzinę krócej.
Za najlepszy wariant uznano jednak wydrążenie tunelu kolejowego. W 1973 roku inżynierowie złożyli cztery projekty. Wygrał ten autorstwa brytyjsko-francuskiego konsorcjum Eurotunnel.
29 lipca 1987 premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher i prezydent Francji, François Mitterrand podpisali umowę o budowie tunelu pod Kanałem La Manche. Ruszyła ona 1 grudnia tego roku po stronie angielskiej. Trzy lata później, 1 grudnia 1990, budowniczowie przebili ostatnią warstwę skały. Pierwsza regularna komunikacja rozpoczęła się 13 listopada w 1994 roku.

Tunel kolejowy pod kanałem La Manche ma długość 50 kilometrów i łączy Calais we Francji z Folkestone w Wielkiej Brytanii. Ruch samochodowy i osobowy odbywa się za pomocą wahadłowych pociągów Eurostar oraz Channel Tunnel Rail Link, kursujących z Londynu do Paryża i Brukseli.

mk

224 lata temu, 9 listopada 1799 roku, Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu - obalił Dyrektoriat oraz zlikwidował Radę Starszych i Radę Pięciuset. Objął władzę we Francji jako pierwszy konsul.

Potęga Francji

W wyniku podbojów i aneksji, Francja w roku 1812 powiększyła swe terytorium do 750 tys. km kw., mając 44 mln mieszkańców. Przyłączone do niej zostały Belgia oraz Holandia, prowincje niemieckie nad Morzem Północnym, prowincja Ilirijska na Bałkanach, a także znaczna część terenów włoskich wzdłuż zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, z Rzymem włącznie. W bezpośredniej zależności od Francji znajdowały się królestwa Hiszpanii i Włoch, niemiecki Związek Reński, szwajcarska Republika Helwecka i Księstwo Warszawskie.

Chłopiec z Korsyki

Tę potęgę Francja zbudowała pod rządami jednego człowieka, którego żołnierze nazywali "małym kapralem".

Chłopiec z Korsyki, zapalony matematyk, oficer artylerii, najmłodszy generał francuskiej armii, twórca znakomitego kodeksu, niezłomny wódz, architekt Europy, niespełniony mąż stanu, a wreszcie cesarz. Jaka była prawdziwa natura tego skrytego człowieka i co pozwoliło mu osiągnąć tak wiele w tak młodym wieku? – pytała Hanna Maria Giza.

Geniusz militarny

- Dla wielu był geniuszem, ojcem narodu, dla innych synonimem despoty i agresora – mówił gość programu, prof. Jarosław Czubaty z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. - Dysponował ogromną potęgą, zapleczem w postaci Francji i armii. W dużym stopniu kreował własną legendę.

Począwszy od 1798 roku, błyskotliwie wygrywał kolejne kampanie militarne. – Trzeba pamiętać o tym, jak to robił – komentował gość audycji. – On miał zupełnie inną filozofię toczenia wojny. Uważał, że przeciwnika należy zniszczyć i nałożyć mu swoje warunki. Wyznawał zasadę, że pokonany nic nie zbiera ze stołu i to robiło wrażenie.

Wyprawa do Egiptu

W wyprawie egipskiej, która doszła do skutku w maju 1798 roku, wzięło udział ok. 38 tys. marynarzy i żołnierzy oraz 175 uczonych i artystów, którzy mieli badać historię i kulturę Egiptu. Czy to było na porządku dziennym? – pytała autorka programu. - Zdecydowanie nie – słyszymy w komentarzu. – Trzeba pamiętać o tym, że Napoleon Bonaparte to nie jest typowy wojskowy, to jest bardziej intelektualista w mundurze. Człowiek, który jest dobrze wykształcony, przejawia pewne zainteresowania kulturalne, słucha opery, czytuje powieści. Oprócz zadania politycznego, militarnego chciał realizować też pewną misję cywilizacyjną.

Kampania 1812 roku

Słuchacze "Klubu Ludzi Ciekawych Wszystkiego" prosili prof. Jarosława Czubatego, by wyjaśnił, co miał na celu Napoleon, decydując się na tak trudną kampanię, jaką była wyprawa na Rosję.

- To rzeczywiście było nieprawdopodobne przedsięwzięcie – odpowiadał gość audycji. – Przedsięwzięcie niesłychanie skomplikowane przede wszystkim ze względów logistycznych i to była jedna z przyczyn klęski Napoleona.

Nadzieja dla Polski

Historyk sporo miejsca poświęcił też kwestii stosunku francuskiego wodza do Polski i Polaków. Czy oszukał Polaków? - Nigdy oficjalnie nie przyrzekał i nie zobowiązywał się na piśmie, że odbuduje Polskę – komentował prof. Jarosław Czubaty. – On oczywiście w poufnych rozmowach obiecywał, że zrobi, co się da, zachęcał Polaków do wysiłku, natomiast nigdy nie podpisał dokumentu w tej sprawie. To byłby fatalny błąd polityczny z jego strony.

Za co zatem tak kochamy Napoleona? – Każdy go kocha za coś innego – komentował gość. – To Napoleon w XIX w. był tym politykiem, który dla Polaków zrobił najwięcej, mimo że ostatecznie Księstwo Warszawskie nie przekształciło się w Królestwo Polskie.

Początek końca

Po klęsce Francuzów w kampanii moskiewskiej wojna rozgorzała ponownie w 1813 roku na terytoriach niemieckich. Napoleonowi udało się sprowadzić z Francji nową 150-tysięczną armię i początkowo odniósł zwycięstwa w bitwach pod Lützen, Dreznem i Budziszynem. Poniósł jednak klęskę w wielkiej Bitwie Narodów pod Lipskiem, rozegranej w dniach 16-19 października 1813. Bitwa pod Lipskiem była największą bitwą w historii wojen napoleońskich. Poległ w niej m.in. Józef Poniatowski, który był jedynym marszałkiem polskiej narodowości.

Abdykacja Napoleona

31 marca 1814 rozpoczęła się rosyjska okupacja Paryża. Pod wpływem nalegań marszałków Napoleon abdykował 6 kwietnia, zrzekając się władzy na rzecz syna. Przeciwnicy cesarza zażądali  jednak bezwarunkowej kapitulacji. Napoleon abdykował 11 kwietnia 1814. Zesłano go na wyspę Elbę, położoną na Morzu Śródziemnym, 20 km od wybrzeża Włoch.

Ucieczka z Elby

Napoleon uciekł z Elby w niecały rok później, 26 lutego 1815 roku. Powrócił do Francji 1 marca 1815. Tak rozpoczęło się słynne 100 dni Napoleona. Poprowadził armię do ostatniej bitwy – bitwy pod Waterloo. Walka zakończyła się sromotną przegraną 18 czerwca 1815.  Zawiódł geniusz militarny cesarza. Francja podpisała kapitulację, a Napoleon został zesłany na wyspę św. Heleny. Przebywał tu 6 lat. Zmarł 5 maja 1821 roku, miał 51 lat. W 1840 roku jego zwłoki przewieziono do Paryża i złożono w sarkofagu, w kościele Inwalidów.

Posłuchaj historii człowieka, który zwykł mawiać: "Tam, gdzie nie ma wolności, nie ma ani praw, ani obowiązków".

bs

11 grudnia 1817 roku w Paryżu zmarła Maria z Łączyńskich Walewska, kochanka Napoleona Bonaparte i matka jego syna.

– Postać na początku XIX wieku jakże głośna w całej Polsce i Europie dziś jest już nieco zapomniana – mówił w aud. "Kronika niezwykłych Polaków" prof. Andrzej Notkowski. – Jest rzeczą charakterystyczną, że Maria Walewska, jedna z kobiet wielkiego Napoleona Bonaparte nie występuje w żadnych XIX-wiecznych polskich encyklopediach.

Politycznie pożądany romans

Urodziła się 7 grudnia 1786 w pałacu w Kiernozi niedaleko Łowicza. Maria Łączyńska jako 18-letnia panienka została wydana za 70-letniego starca Anastazego Walewskiego. Przez 3 lata była przykładną żoną, jednak w 1807 roku na balu w Zamku Królewskim w Warszawie spotkała Napoleona Bonaparte.

Jak podaje w swoich pamiętnikach sama Maria Walewska, podobno podczas pierwszego spotkania z Cesarzem Francuzów doszło do gwałtu. Istnieją też teorie, że związek z Napoleonem był tylko grą polityczną. Polska szlachta liczyła nawet po ich rozstaniu, że życzliwa pamięć o Walewskiej skłoni Napoleona do połączenia Księstwa Warszawskiego z Litwą w 1812 roku. Wątek ewentualnych korzyści dla Polski z tego związku bardzo często powraca w historii Marii i Napoleona.

– Niektóre środowiska polityków tamtych czasów ze związkiem Marii Walewskiej z Napoleonem wiązały pewne nadzieje polityczne – mówił prof. Notkowski.

Nie tylko Maria

Krótko po pierwszym spotkaniu Bonaparte sprowadził Walewską na trzy tygodnie do swej kwatery w pałacu w Finckenstein w Prusach Wschodnich. W 1809 roku Maria Walewska mieszkała z kolei przez kilka miesięcy w Wiedniu, oczywiście ze względu na Napoleona.

– Według tego, co powiedział sam Napoleon na wyspie św. Heleny, tak naprawdę nie kochał on nikogo, ewentualnie tylko Józefinę i tylko dlatego, że był bardzo młody – mówił Annie Bernhardt prof. Krzysztof Żaboklicki. – Za to kochanek miał przynajmniej sześćdziesiąt!

Napoleon znany był ze swojego temperamentu i wielu kochanek. Romans z Marią nawiązał jeszcze kiedy był mężem Józefiny. Ze związku Napoleona z Marią Walewską 4 maja 1810 roku urodził się syn Aleksander Florian Józef. Dziecko, które Cesarzowi Francuzów urodziła polska hrabianka, utwierdziło go w przekonaniu, że nie jest on bezpłodny. Fakt ten skłonił go do rozwodu z cesarzową i poślubienia Marii Ludwiki, która dała mu w końcu legalnego potomka.

Romans Walewskiej i Bonaparte trwał 3 lata. Mimo to Cesarz zadbał o przyszłość matki swojego dziecka i samego Aleksandra. Obdarował ich pałacykiem pod Paryżem, a synowi nadał tytuł hrabiego. Już po rozstaniu we wrześniu 1814 roku Maria wraz z synem odwiedziła Napoleona na Elbie, a ostatni raz spotkała się z nim w 1815 roku przed zesłaniem na wyspę św. Heleny.

– Bycie kochanką wówczas najważniejszego na świecie człowieka musiało imponować każdej kobiecie – mówił prof. Żaboklicki. – Sądzę, że bez żadnych wątpliwości można przyjąć, że zgodziła się na to dosyć chętnie.

mb

1 marca 1815 roku Napoleon Bonaparte powrócił z wygnania na Elbie do Francji. 

Napoleon Bonaparte z 1200 żołnierzami wylądował na południu Francji. Po desancie wydał proklamację do armii: "Będąc na wygnaniu usłyszałem wasz głos i oto przybyłem pomimo przeszkód i niebezpieczeństw. Wasz generał, wyniesiony na tron z woli ludu i przez was ogłoszony cesarzem, znowu jest z wami. Przybywajcie pod jego rozkazy. Zedrzyjcie te przez naród wyklęte barwy, które od 25 lat łączyły wrogów Francji. Przypnijcie kolorową kokardę, wszak nosiliście ją w dniach wiekopomnej chwały".

Drogę do Paryża zagrodził Napoleonowi bohater wojny moskiewskiej i wierny sługa króla Ludwika XVIII - marszałek Michel Ney. Po nocnych rozmyślaniach i przy ogromnym entuzjazmie żołnierzy miał powiedzieć: "sprawa Burbonów stracona na zawsze" i natychmiast oddał się pod rozkazy Napoleona.

Ciekawą pamiątką panujących w tym czasie we Francji nastrojów są zachowane nagłówki prasowe, które brzmiały kolejno tak: "Potwór korsykański wylądował w zatoce Juan"; "Ludożerca idzie na Grenoble"; "Jego cesarska mość jest oczekiwany jutro w swym wiernym Paryżu".

Kiedy 20 marca 1815 Napoleon wkroczył do Paryża, przez 20 dni witano go jako zbawcę Francji. Jednak entuzjazm dla powracającego zbawcy okazał się słomianym zapałem. Rojaliści wygrywali, wykorzystywali niechęć mas do poboru i podatków oraz straszyli obcą inwazją. Zwolennikom cesarza z trudem udało się zebrać 130 tys. żołnierzy.

Waterloo - koniec Napoleona

18 czerwca 1815 pod Waterloo, niedaleko Brukseli, naprzeciw Francuzom stanęły wojska koalicji antynapoleońskiej (pruskie pod dowództwem feldmarszałka Gebharda von Blüchera i angielskie pod dowództwem księcia Arthura Wellingtona).

Prof. Jan Baszkiewicz w swojej historii Francji tak opisywał to, co nastąpiło później: "Atak na Wellingtona pod Waterloo był przeprowadzony fatalnie. W dodatku Blücherowi udało się zmylić Francuzów i dotrzeć na pole bitwy. Pod Waterloo zakończyła się ostatecznie kariera Napoleona".

Bitwa trwała od godzin przedpołudniowych do późnego wieczora. Siły militarne były wyrównane. Po stronie Cesarstwa Francuskiego walczyło 49 tysięcy piechoty i ponad 15 tysięcy kawalerii. Po stronie koalicji  antynapoleońskiej (Wielka Brytania, Królestwo Prus, Królestwo Zjednoczonych Niderlandów, Królestwo Hanoweru, Nassau i Królestwo Brunszwiku) – 50 tysięcy piechoty, ponad 12 tysięcy kawalerii.

Po całym dniu morderczych walk, kiedy zwycięstwo Francuzów było bliskie,  feldmarszałkowi Blücherowi udało się w decydującym momencie bitwy wesprzeć potężnymi siłami pruskimi Wellingtona. To przesądziło o ostatecznej klęsce Napoleona.
Po każdej stronie straty były tak samo wysokie – ponad 20 tysięcy zabitych i rannych.

– Wielka batalia pod Waterloo była ostatnią fazą napoleońskiego imperium. Napoleon swą ostatnią szansę przegrał jednak znacznie wcześniej, w bitwie narodów pod Lipskiem. Wtedy to wszystkie podbite narody wystąpiły przeciw cesarzowi – mówił historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Po klęsce pod Waterloo Napoleon bezskutecznie próbował wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Znalazł się wreszcie na pokładzie fregaty HMS "Bellerophon", która zawiozła go do Anglii. Tam jednak został aresztowany i wywieziony na wyspę Św. Heleny, gdzie przebywał do śmierci (5 maja 1821).

Kongres Wiedeński

O wiele mniej korzystny niż pierwszy okazał się dla Francji II pokój paryski podpisany po ostatecznej klęsce Napoleona. Francja straciła niektóre tereny, musiała zapłacić olbrzymią kontrybucję i zgodzić się na okupację swych głównych twierdz.

We wrześniu 1815 roku rozpoczął obrady Kongres Wiedeński, który miał uporządkować skomplikowane problemy dynastyczne, ustrojowe i graniczne w ponapoleońskiej Europie. Jego organizatorzy mieli nadzieję, że podjęte w Wiedniu decyzję stworzą podstawy trwałego pokoju na kontynencie.

– Za zasłoną pięknych deklaracji o sprawiedliwości i pokoju toczyła się jednak bezwzględna gra dyplomatyczna, w której stawką był układ sił w Europie – mówił na antenie Polskiego Radia historyk prof. Jarosław Czubaty.

Kongres był wydarzeniem nie tylko politycznym, ale także towarzyskim i kulturalnym. Do stolicy Austrii przybyli władcy z całej Europy bądź ich reprezentanci. W Wiedniu w tym czasie przebywało około 100 tys. cudzoziemców. Obrady toczyły się w atmosferze świątecznego festynu. Wśród nieustannych balów, zabaw i przedstawień teatralnych. "Kongres nie posuwa się, kongres tańczy" – głosił popularny bon mot.

Co by było gdyby...

Jak wyglądałaby Europa, gdyby to Napoleon odniósł zwycięstwo? To pytanie zadał swoim gościom dr Januszowi Osicy i prof. Pawłowi Wieczorkiewiczowi w audycji o tytule "Cała Europa napoleońska" redaktor Andrzej Sowa.

– Zwycięstwo pod Waterloo, a nawet pod Lipskiem byłoby zbyt późne, ale już zwycięstwo w Rosji zmieniłoby bieg historii – powiedział prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Czy zwycięstwo Napoleona było możliwe? Czy możliwe byłoby powstanie wielkiego państwa polskiego i zjednoczonej Europy?

Posłuchaj dyskusji historyków o przyczynach klęski Napoleona i możliwych scenariuszach w razie innego przebiegu wydarzeń w XIX wiecznej Europie.

mjm

Laki. Islandzki wulkan, który zmienił historię Europy

W teorii chaosu istnieje zjawisko zwane efektem motyla, opisujące wysoką wrażliwość rezultatu jakiegoś procesu na najdrobniejsze zmiany warunków początkowych. Popularną ilustracją tego zjawiska jest metaforyczna opowieść o motylu, który poruszył powietrze trzepotem skrzydeł, uruchamiając tym samym ciąg zdarzeń skutkujących tornadem, jakie rozpętało się kilka tygodni później po drugiej stronie kuli ziemskiej.

Jednym z motyli, które stały się przeznaczeniem Napoleona, był indonezyjski wulkan. Nazywał się Tambora i od 1812 roku powoli budził się ze snu. W początku kwietnia 1815 roku eksplodował. Była to największa erupcja wulkanu w czasach historycznych, a z jej skutkami musiał się zmierzyć cały świat. W 2018 roku dr Matthew J. Genge, naukowiec z Imperial College London, postawił na łamach czasopisma "Geology" tezę, że kwietniowy wybuch mógł także zmienić losy bitwy pod Waterloo.

Burze, armaty, fatalne decyzje

Zwycięstwo pod Waterloo nic by Napoleonowi nie dało

"Gdyby w nocy z 17 na 18 czerwca 1815 roku nie spadł deszcz, przyszłość Europy wyglądałaby inaczej. Parę kropli dżdżu zaważyło na losach Napoleona. Opatrzność potrzebowała trochę deszczu, by Waterloo stało się epilogiem Austerlitz; wystarczyło jednej chmury przeciągającej po niebie wbrew zwyczajom tej pory roku, by runął świat" – pisał Victor Hugo w "Nędznikach".

Historycy od dawna wiedzieli, jak ważną rolę odegrała pogoda w dniach poprzedzających bitwę. Hugo z pewnością wyolbrzymił wpływ deszczu, ale nie był on całkiem bez znaczenia. Padało zarówno 16, jak i 17 czerwca, a następnie przez całą noc. Rankiem 18 czerwca deszczu już nie było, ziemia była jednak tak nasiąknięta wodą, że Napoleon wolał wstrzymać atak na wojska Wellingtona do czasu, aż grunt nieco wyschnie, "by artyleria mogła się swobodnie poruszać" (Hugo).

Właśnie ta zwłoka miała doprowadzić do jego klęski. Zbyt późno rozpoczęta bitwa pozwoliła sprzymierzonym z Anglikami wojskom pruskim dotrzeć pod Waterloo i rozgromić Francuzów. Spekuluje się, że gdyby Napoleon dał sygnał do ataku o poranku (jak zresztą wcześniej planował), losy starcia, a po nim losy Europy mogłyby wyglądać zupełnie inaczej. Przecież na chwilę przed przybyciem Prusaków cesarz już zwyciężał. Zabrakło niewiele czasu.

Na podstawie licznych dokumentów z epoki można dość dokładnie odtworzyć pogodę z tamtych dni. Takiego deszczu "najstarsi żołnierze nie widzieli". Pomimo strug wody i porywów wiatru panował nieznośny upał, nawet w nocy. Wilgoć w powietrzu utrudniała oddychanie. W zapisach pojawia się także wspomnienie gwałtownych burz. Dwa dni przed Waterloo, w zwycięskiej dla Napoleona bitwie pod Ligny, potężne grzmoty mieszały się z hukiem armat, co zapamiętało wielu świadków.

Elektryczne chmury nad Europą

Dr Matthew J. Genge ocenił, że na te wszystkie zjawiska pogodowe znaczący wpływ mogła mieć chmura wulkanicznego pyłu. Analizując dane i świadectwa dotyczące erupcji dwóch innych wulkanów - indonezyjskiego Krakatau w 1883 roku oraz filipińskiego Pinatubo w 1991 roku - naukowiec doszedł do wniosku, że pył wyrzucany przez krater podczas wybuchu dociera do znacznie wyższych warstw atmosfery, niż wcześniej sądzono.

Napoleon Bonaparte – wielki mały człowiek

Jak pokazały doświadczenia zespołu dra Genge'a, pył z Tambory mógł unieść się nawet na wysokość 100 kilometrów, docierając do jonosfery. Znalazłszy się tam, naładowane elektrycznie cząsteczki wulkanicznych gazów mogły wpływać na formowanie się chmur, również burzowych. Potężna erupcja Tambory wyniosła w atmosferę mnóstwo pyłu, który w kolejnych miesiącach powoli rozprzestrzeniał się po całej Ziemi. Latem 1815 roku wulkaniczna chmura znalazła się nad Europą. I to ona mogła spowodować ulewę nad Waterloo i pośrednio wpłynąć na porażkę Napoleona.

Kwestia politycznych skutków katastrof naturalnych jest dyskusyjna, zwłaszcza wtedy, gdy mowa o tak odległych w czasie wydarzeniach przy jednoczesnym braku naukowo przeprowadzonych pomiarów. Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić, czy w istocie deszcz stał się jedną z sił na polu bitwy, tym trudniej orzec, że deszcz ten narodził się wskutek erupcji odległego wulkanu. Nie można przecież wykluczyć, że to zupełnie inny motyl zatrzepotał skrzydełkami. Ale akurat nikt go nie zauważył.

***

mc

Bonaparte miał za sobą dobry rok i powody do świętowania. Pod koniec ubiegłego, 1799 roku, Korsykanin przeprowadził zamach stanu przeciwko rządzącemu we Francji Dyrektoriatowi, który przeszedł do historii jako zamachu 18 brumaire’a. Przewrót przyniósł mu władzę pierwszego konsula. Co prawda oficjalnie musiał ją dzielić z pozostałymi dwoma urzędnikami dorównującymi mu teoretycznie rangą, ale tak naprawdę żadna decyzja na szczeblu państwowym nie mogła zapaść bez jego zgody. Wojna z II koalicją antyfrancuską też toczyła się po jego myśli. Udana kampania, rozpoczęta przeprawą przez Przełęcz św. Bernarda, a zakończona niedawno bitwą pod Hohenlinden, zmusiła Austrię do podpisania rozejmu.

Napoleon Bonaparte – wielki mały człowiek

Sprawy wewnątrzpaństwowe także układały się pomyślnie. Ustawa o papierach wartościowych zaowocowała przychylnością burżuazji i wzmocnieniem waluty. Powołana w sierpniu komisja pracowała nad najambitniejszym administracyjnym projektem Napoleona – kodyfikacją prawa.

Wóz-pułapka

Konsul miał zamiar uczcić sukcesy razem z żoną Józefiną i najbliższymi współpracownikami w operze, podczas odbywającej się w Wigilię francuskiej premiery oratorium "Stworzenie świata" Franciszka Józefa Haydna. Dwa powozy – jeden z Napoleonem i jego świtą, drugi z Józefiną i siostrą Bonapartego, Karoliną – około godz. 19 ruszyły z posiadłości Tuileries w kierunku opery.

Na trasie przejazdu konsula, na ulicy Saint-Nicaise, stał niepozorny, zaprzęgnięty w jednego konia wóz pilnowany przez dziewczynkę. Dziecko nie mogło wiedzieć, że mężczyzna, który zapłacił za trzymanie uzdy, był spiskowcem, a na wozie znajdowała się beczka napełniona prochem i metalowymi odłamkami - tzw. "piekielna machina". Nieopodal ukryli się zamachowcy, gotowi do odpalenia lontu i spowodowania eksplozji. Celem był znienawidzony Bonaparte.

Napoleona uratował jego woźnica, Cesar. Mężczyzna był tego wieczoru pijany i prowadził powóz konsula szybciej i agresywniej niż zwykle. Dziwne zachowanie kierowcy spowodowało panikę zamachowców. Czy Napoleon jakimś cudem wiedział o zamachu? Czy towarzysząca mu obstawa zaraz rozsiecze szablami spiskowców? Chwila zawahania wystarczyła. Lont bomby został podpalony za późno. Powozy Napoleona i Józefiny zdążyły minąć śmiertelną pułapkę, nim beczka z prochem eksplodowała, zabijając być może nawet stu mieszkańców dzielnicy.

Trasa przejazdu Napoleona z zaznaczonym miejscem zamachu. Źr.: Wikimedia Commons/dp

Rok spisków

Zamachowcy od wybuchowej pułapki nie byli pierwszymi, którzy wykorzystali częste wizyty Napoleona w operze. Dwa miesiące wcześniej, 10 października, grupa jakobinów, radykalnych rewolucjonistów, którzy w Napoleonie widzieli nową twarz znienawidzonej monarchii, planowała podobny zamach. Na Bonapartego mieli pod operą czekać czterej sztyletnicy. Przyszłego cesarza Francuzów uratowała tajna policja Josepha Fouchégo. Dzięki jej informatorom spisek został wykryty, a organizatorzy aresztowani.

Fouché był prawdziwym aniołem stróżem Napoleona. W mijającym roku udaremnił nie tylko spisek sztyletników, ale też zakrojony na szerszą skalę plan zamachu stanu rojalistów (zwolenników obalonej przez rewolucję monarchii). Pucz był przygotowany przez hrabiego d’Artois, brata Ludwika XVIII, we współpracy z Brytyjczykami. W sumie przez kolejną dekadę Fouché musiał zajmować się ponad trzydziestoma sprawami spisków na życie i władzę Bonapartego.

Prakryminalistyka

Niewykryty spisek był nie tylko plamą na honorze ministra policji. Fouché był weteranem rewolucji i widział, jak ludzie tracili nie tylko posady, ale i życie, za mniejszą niekompetencję. Wyjaśnienie zagadki nieudanego zamachu potraktował z najwyższą sumiennością, korzystając z metod rodzącej się wówczas kryminalistyki - wydział kryminalistyki paryskiej policji powstał z inicjatywy Napoleona w 1812 roku, jego szefem został były przestępca Eugene-François Vidocq. 

"Wraz ze swym kolegą [Pierrem-Françoisem – przyp. red.] Réalem przeprowadził kryminologiczne dochodzenie na miejscu wypadku i zbadał szczątki konia, który był zaprzężony do »piekielnej machiny«. Réal zauważył, że jedna z jego nóg została niedawno podkuta. Pokazywano ją wszystkim paryskim kowalom, aż wreszcie jeden z nich ją rozpoznał i podał rysopisy ludzi, którzy tego konia przyprowadzili. Potem obnosili głowę chabety po paryskich handlarzach koni i tą drogą dotarli do człowieka, który ją kupił. Niebawem nastąpiły aresztowania" pisał historyk Adam Zamoyski w swojej książce "Napoleon. Człowiek i mit".

Śledztwo doprowadziło policję do ujęcia czterech zamachowców: Édouarda de La Haye-Saint-Hilaire'a, André Joyaux d’Assasa, Pierre'a Robinault de Saint-Régeanta oraz Françoisa-Josepha Carbona. Piąty, Joseph Picot de Limoëlan, zdołał zbiec do Stanów Zjednoczonych.

Wandea – ludobójstwo francusko-francuskie

Wszyscy spiskowcy, poza Carbonem, weteranem powstania w Wandei, związani byli ze środowiskiem rojalistów z Bretanii, tzw. szuanów. Faktycznym inspiratorem spisku był Georges Cadoudal, rojalista, któremu jeszcze w latach rządów Dyrektoriatu udawało się utrzymywać względną niezależność Bretanii od Paryża. Spiskowiec musiał salwować się ucieczką za kanał La Manche.

Georges Cadoudal, człowiek, który stał za zamachem na Napoleona. Źr.: Wikimedia Commons/dp

Fala aresztowań

O ile informacje o większości zamachów na życie Napoleona były na jego polecenie wyciszane (Bonaparte uważał, że spiski godzą w jego wizerunek popularnego polityka), o tyle eksplozji na ulicach Paryża nie sposób było zatuszować.

Pewny swojej pozycji konsul postanowił wykorzystać sytuację na swoją korzyść. Rozkazał Fouchému przygotować listy przeciwników obecnego reżimu. Choć za organizacją spisku stali rojaliści, Napoleon polecił uwzględnić też jakobinów. "[Rojalistyczni rebelianci] i emigranci są chorobą skóry, natomiast [jakobini] są chorobą narządów wewnętrznych", miał powiedzieć do szefa policji kilka dni po zamachu.

Przez kraj przetoczyła się fala aresztowań i rozstrzeliwań. Niebezpieczni dla reżimu ludzie, jeśli nie mieli odpowiednio wysoko postawionych protektorów, zsyłani byli zamorskich kolonii karnych. Napoleon wykorzystał wigilijny zamach na swoją korzyść. W kraju nie pozostało wielu ludzi zdolnych do przeciwstawienia się przyszłemu cesarzowi Francuzów.

- Dla wielu był geniuszem, ojcem narodu, dla innych synonimem despoty i agresora – mówił gość Hanny Marii Gizy, prof. Jarosław Czubaty z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, w audycji z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". - Dysponował ogromną potęgą, zapleczem w postaci Francji i armii. W dużym stopniu kreował własną legendę.

bm