"Istniały dla mnie tylko dwa tematy. Po pierwsze, kiedy i w jaki sposób rzeczywistość staje się opowiadaniem, a opowiadanie rzeczywistością. Po drugie, do jakiego stopnia można stworzyć własne przeznaczenie niezawisłe od opatrzności i historii" - pisał.

- Mało kto uświadamia sobie ten fakt, ale to właśnie Brandys opisał Polskę od kapitalizmu do kapitalizmu, z komunistyczną nierzeczywistością po drodze - wspominał przyjaciel pisarza Jacek Bocheński.

Rzeczywistość i nierzeczywistość

Kazimierz Brandys urodził się w Łodzi 27 października 1916 w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Debiutował na łamach międzyszkolnego pisma literackiego "Kuźnia Młodych". W okresie studiów, zniechęcony polityką sanacji i Piłsudskiego, wstąpił do przedwojennego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej.

Do przemyśleń z tego okresu powraca później w "Miesiącach" wydanych w Instytucie Literackim Jerzego Giedroycia. Dla Brandysa, lewicującego prawnika z żydowskimi korzeniami, lata 30. w Polsce to czas "umysłowej i społecznej ciemności". To okres daleko idących podziałów politycznych, bojówek Falangi, getta ławkowego, sympatii części intelektualistów do rozwijającego się faszyzmu. Było to też widoczne na uniwersytecie, gdzie kształtowała się postawa sprzeciwu Brandysa.

Okupację przeżył w Warszawie, poza murami getta. Losu zgładzonych uniknął przez "niebudzący podejrzeń" wygląd. Do tematu ukrywania się, poczucia winy i buntu w obliczu upokorzeń i prześladowania nawiązuje w wydanych tuż po wojnie "Drewnianym koniu" i "Samsonie". W powieści "Miasto niepokonane" opisał stolicę z czasów II wojny światowej.

- Często zajmowałem się konfrontacją człowieka z historią. Historia jest tą wielką siłą nadrzędną kształtującą ludzkie życie. Uważam, że postawa etyczna jest koniecznym odporem, który człowiek musi stawiać okrutnej, ślepej i niesprawiedliwej historii - stwierdził Brandys po latach.

Spór o realizm

Po wojnie był redaktorem tygodnika "Kuźnica". Uczestniczył w  tzw. sporze o realizm, czyli dyskusji o oglądzie powojennej rzeczywistości. Pozorność kreowania opisu codzienności, która zderzała się z imperatywem poruszania ważnych w tym czasie problemów (chociażby Jałta) widać w "Między wojnami" Brandysa.

Konflikt z Miłoszem

W 1955 roku Brandys opublikował  w "Nowej Kulturze" opowiadanie pt. "Nim będzie zapomniany", będący paszkwilem na Czesława Miłosza. Długoletni konflikt z poetą był nie tylko obrazem osobistych animozji obu twórców, ale szerszym przykładem konfrontacji poglądów polskiej inteligencji po obu stronach żelaznej kurtyny, dotyczących postaw wobec socjalistycznej utopii. Należący do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Brandys, wraz z Gałczyńskim czy Iwaszkiewiczem, w tym czasie jeszcze uparcie wierzył w sens komunistycznej doktryny.

Nowa droga

- Jest dość istotna różnica między człowiekiem, który zmienił przekonania, a człowiekiem, który zmienia orientacje - napisał Brandys w książce "Zapamiętane" - Nie ma wątpliwości, że zmieniłem przekonania.

Powieść "Matka Królów", wydana w latach odwilży popaździernikowej, ukazuje ewolucję i rozczarowanie systemem, w który wierzył.

Następne lata to już kolejny etap twórczości Kazimierza Brandysa. "Dżoker" i "Rynek" pisane w konwencji łączącej elementy dziennika, eseju i prozy fabularnej wyznaczały nowe kierunki zainteresowań.

- Doszedłem do wniosku, że człowiek jest w stanie kształtować swój los. Jest odpowiedzialny za swoje postępowanie i myśli, mimo że często skutki działań odbiegają od jego intencji - mówił pisarz na antenie Polskiego Radia.

W 1966 roku Brandys po oddaniu legitymacji partyjnej na znak protestu wobec usunięcia prof. Leszka Kołakowskiego staje się obiektem prześladowań i zaczyna mieć kłopoty wydawnicze. W latach 70. wyjeżdża do Paryża, gdzie wykłada literaturę słowiańską na Sorbonie.

"Drugi obieg"

W drugiej połowie lat 70. Brandys związał się z ruchem opozycyjnym. Podpisał "Memoriał 101" przeciwko zmianie konstytucji PRL. Wraz z powstaniem KOR-u powstał tzw. drugi obieg wydawniczy.

W 1977 roku ukazał się pierwszy numer podziemnego pisma literackiego "Zapis", w którym drukowano utwory zakazane przez cenzurę.

- Nie wiedzieliśmy czym będzie, ile numerów się ukaże. Wiedzieliśmy tylko, czym nie będzie. Powstał z kilku przyczyn. Zapewne z potrzeby wolności, ale i wstydu, że nie zostanie po nas nic oprócz wydrukowanych wierszy i powieści - mówił Kazimierz Brandys po latach w audycji Joanny Szwedowskiej.

Pisarz był też związany z Towarzystwem Kursów Naukowych, stworzonym w celu szerzenia nieocenzurowanej wiedzy z zakresu historii, nauk społecznych, literaturoznawstwa.

Emigracja

Od 1981 roku przebywał na stałe na Zachodzie. Osiedlił się w Paryżu, mieszkał tam do swej śmierci. Współpracował w tym czasie z redagowanymi przez Barbarę Toruńczyk "Zeszytami Literackimi" i publikował kolejne książki.

mjm

28 listopada 1889, urodził się Antoni Jan Bogusławski. Poeta i tłumacz, który pasje pisarskie łączył ze służbą zawodowego oficera. – Czarujący człowiek o wielkiej umysłowej kulturze, świetnym dowcipie i piórze. W duchu naraz żołnierz i literat, a najbardziej zaś poeta – wspominał podwładnego gen. Marian Kukiel.

Po ukończeniu studiów prawniczych w 1914 roku został wcielony do rosyjskiego wojska i wysłany na front Wielkiej Wojny. Po czterech latach brał udział w formowaniu polskiego szwadronu kawalerii w Rosji. Walczył w pierwszym pułku Ułanów Krechowieckich, którego barwom pozostał wierny przez całe życie.
W niepodległej Polsce ukończył Wyższą Szkołę Wojenną i pełnił służbę na froncie wojny polsko-bolszewickiej. Brał też udział w walkach na froncie zachodnim w czasie II wojny światowej. Kapitulacja Niemiec zastała go w randzie pułkownika w Londynie, gdzie mieszkał do śmierci w 1956 roku.

Jednak nad służbę miłował poezję. Jego wiersze zawarte w zbiorach ”Honor i ojczyzna”, ”Dwór”, czy ”Struny na drzewach”, choć proste, pełne były polotu, dowcipu i radości z żołnierskiej służby. Na emigracji w Londynie sięgnął również do większych form powieści.

Spełniał się też w dziennikarstwie, jako redaktor Kuriera Warszawskiego i jeden z pierwszych sprawozdawców sportowych w Polskim Radiu. W latach 1949-1950 Antoni Bogusławski pełnił funkcję prezesa Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.

Posłuchaj sylwetki Antoniego Bogusławskiego we wspomnieniach gen. Marka Kukiela na antenie Radia Wolna Europa.

mjm

13 marca 1899 roku urodził się Jan Lechoń, poeta, pisarz, współtwórca grupy Skamander.

Na świat przyszedł jako Leszek Józef Serafinowicz. Wbrew rozpowiadanym w czasach dwudziestolecia międzywojennego plotkom, które sprowadzały na niego nienawiść antysemitów, Lechoń nie miał żydowskich korzeni, wywodził się z rodziny o szlacheckim rodowodzie, pochodzenia tatarskiego.

Poezja: walka z demonem grafomanii

Przygodę z poezją rozpoczął jeszcze przed maturą, wydał w tych latach dwa tomiki wierszy: "Na złotym polu" (1912) i "Po różnych ścieżkach" (1914). W 1916 rozpoczął naukę na Uniwersytecie Warszawskim. Wkrótce, wraz ze współredaktorami "Pro Arte et Studio" założył grupę "Skamander". Więcej o grupie poetów-witalistów czytaj tutaj.

Poważnym debiutem Lechonia był zbiór "Karmazynowy poemat" (1920). Choć poeta został pozytywnie przyjęty przez krytyków, to, jak sam wspominał, praca nad tomikiem była dla niego uciążliwa.

- Mój wysiłek, nie powiedziałbym świadomy, ale podświadomy, aż do wydania "Karmazynowego poematu" polegał na pokonaniu banalności (…). To mnie skłoniło do tego, żeby starać się być jak najmniej grafomanem, to znaczy pisać jak najmniej. Wierzę w tego demona i doświadczyłem w bardzo przykry sposób jego na mnie wpływu (…). Sprowadzał na mnie stan pewnej choroby psychicznej, czy nerwowej. W tym stanie napisałem moje dwa pierwsze tomy - wspominał na antenie Radia Wolna Europa okoliczności powstania "Karmazynowego poematu" i "Srebrne i czarne". Fragmenty wypowiedzi wykorzystano w audycji Grażyny Gronczewskiej z cyklu "Finezje literackie. Poeci polscy".

Przyjaźń, którą rozbiła historia

W Skamandrze rozpoczęła się przyjaźń Lechonia z Julianem Tuwimem trwająca ćwierć wieku. Przyjaźń przetrwała odmienność poglądów obu poetów: pierwszy sympatyzował z sanacją, drugi skłaniał się coraz bardziej w stronę lewicy. Lechoń w chwili wybuchu II wojny światowej pełnił funkcję attaché kulturalnego w Paryżu, Tuwim przedostał się do Francji przez Rumunię. W obliczu klęski Francji razem uszli do Hiszpanii, później do Brazylii, by ostatecznie znaleźć się w Nowym Jorku. Poetów poróżniła ideologia: Lechoń był krytyczny wobec współpracy zachodnich aliantów z ZSRR, a po wojnie nie chciał wracać do rządzonej przez komunistów ojczyzny, Tuwim wybrał zgoła odmienną drogę.

- Ostatnia rozmowa Lechonia z Tuwimem odbyła się 22 maja 1942, niespełna miesiąc później Lechoń napisał dramatyczny list do swojego przyjaciela, w którym zerwał swoją przyjaźń - wyjaśniała dr Małgorzata Ptasińska-Wójcik w audycji Ewy Stockiej-Kalinowskiej.

Tragiczny los za oceanem

- Lechoń źle się czuł w Nowym Jorku, o tym pisał w swoich dziennikach (…) on się cały czas czuł tam obco - mówiła gość audycji.

Mimo to Lechoń na emigracji prowadził bardzo aktywne życie: współpracował z "Wiadomościami" Grydzewskiego i z Radiem Wolna Europa.

Posłuchaj dźwięków z archiwum Radia Wolna Europa związanych z Janem Lechoniem.

Oderwanie od polskiej kultury, nowa okupacja, pod którą znalazł się kraj, utrata dobytku i pamiątek po ucieczce z Francji, wreszcie krytyka środowiska polonijnego ze względu na homoseksualizm wpędziły poetę w bardzo ciężki stan psychiczny.

- W Warszawie stały rozmaite pomniki, dzisiaj zapomniane (…) był pomnik Paskiewicza przed późniejszym pałacem Rady Ministrów. Dane mi było widzieć, kiedy te pomniki zostały zburzone i dzisiaj myślę, że nadejdzie chwila, kiedy te pomniki, te gmachy, które są poświęcone władztwu przemocy w Polsce, tak samo zostaną zburzone i że w Warszawie wszystko będzie jak dawniej: polskie i boże - mówił poeta na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w 1952 roku. Tego momentu nie doczekał, popełnił samobójstwo 8 czerwca 1956 roku.

bm