Historia

Artykuły henrykowskie - szlachecka prekonstytucja

Ostatnia aktualizacja: 20.05.2023 05:42
- Są świadectwem dojrzałości politycznej szlachty, a jednocześnie, w zgodnej opinii historyków, kończą ostatecznie etap wykształcania się monarchii parlamentarnej w Rzeczypospolitej – oceniała przyjęte 20 maja 1573 na sejmie elekcyjnym Artykuły henrykowskie, prof. Jolanta Choińska-Mika.
Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja R.P. 1573 Jana Matejki
Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja R.P. 1573 Jana MatejkiFoto: Wikimedia Commons/dp

Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta 7 lipca 1572 roku szlachta znalazła się w bezprecedensowej sytuacji. Bezkrólewie groziło wojną domową, a w najczarniejszych scenariuszach - rozpadem unii. Jednocześnie wybór nowego monarchy był zagrożeniem dla wolności i przywilejów, które udało się szlachcie wynegocjować z kolejnymi władcami.

W tej sytuacji szlachta zdecydowała się opracować zbiór przepisów, które wraz z pacta conventa (prywatnymi zobowiązaniami kolejnych władców elekcyjnych), miały gwarantować nienaruszalność praw i stabilność szlacheckiego ustroju. Pierwszym królem, który podpisał artykuły był Henryk Walezy, od którego dokument bierze swoją nazwę.

Szlachta wiąże królowi ręce

Artykuły henrykowskie były podpisywane przez wszystkich królów elekcyjnych nim ci zasiadali na tronie. W dokumencie monarcha zobowiązywał się uznać wolną elekcję i zrzekał się tytułu dziedzica. Ponadto artykuły ograniczały prerogatywy króla w kwestii polityki zagranicznej: zobowiązywał się on do dopuszczenia senatu do współdecydowania o wojnie i pokoju.

Dokument ograniczał uprawnienia fiskalne monarchy - nie wolno mu było odtąd nakładać nowych podatków bez zgody sejmu. Podobnej zgody wymagało zwoływanie pospolitego ruszenia. Artykuły gwarantowały - w myśl konfederacji warszawskiej - wolność wyznania.

Prawo do buntu

- Najwięcej dyskusji wśród historyków wywołuje ostatni artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa królowi - mówiła prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska". - W przeszłości był on demonizowany.


Posłuchaj
05:36 artykuły henrykowskie___1394_01_iv_tr_0-0_112574442de7a64e[00].mp3 Audycja Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska" (02.04.2001)

 

Obecnie historycy uważają, że punkt ten gwarantował rodzaj odpowiedzialności władcy, odpowiedzialności za łamanie prawa Rzeczypospolitej. Artykuły henrykowskie są uważane przez niektórych historyków za rodzaj ówczesnej ustawy zasadniczej, stwarzały one bowiem ramy prawne normujące funkcjonowanie podstawowych instytucji politycznych państwa.

Artykułom henrykowskim sprzeciwiła się dopiero Konstytucja 3 Maja, która znosiła m.in. wolną elekcję.

bm

Zobacz więcej na temat: królowie Polski Rzeczpospolita
Czytaj także

Liberum veto. Narzędzie w rękach bezmyślnych czy przekupnych?

Ostatnia aktualizacja: 09.03.2024 05:45
- Obce dwory dość prędko zorientowały się, że przy pomocy liberum veto można unieszkodliwić i osłabić Rzeczpospolitą - mówił w radiowej audycji historyk, prof. Józef Gierowski.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Henryk Walezy. "Mieliśmy pełne prawo być na niego obrażeni"

Ostatnia aktualizacja: 19.09.2023 05:30
Na polskim tronie zasiadał zaledwie pół roku, a i tak do dziś jego krótki okres panowania wzbudza kontrowersje. Zwłaszcza jego potajemna ucieczka z Polski 18 czerwca 1574 roku. Poznaj sylwetkę króla Henryka Walezego.
rozwiń zwiń
Czytaj także

I Rzeczpospolita - państwo fantomowe?

Ostatnia aktualizacja: 07.04.2015 18:00
O książce Jana Sowy "Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą" porozmawiają prof. Stanisław Bieleń i Iwona Wyciechowska.
rozwiń zwiń