Samuel Zborowski był postacią niemal jak z powieści Sienkiewicza: jak w soczewce skupiają się w nim wszystkie cechy szlacheckiej Polski. Magnat, banita, hulaka, najemnik – mimo tak barwnego życiorysu historia zapamiętała nie życie, a śmierć Zborowskiego. 26 maja 1584 został ścięty w Krakowie na rozkaz króla Stefana Batorego.

- Wyrok był bardziej decyzją polityczną, a nie prawną – mówił prof. Jan Dzięgielewski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Brzemienny w skutkach błąd

Sprawa rozpoczęła się dekadę wcześniej. Na scenę dziejów wszedł, popełniając zbrodnię. Podczas uroczystości koronacyjnych Henryka Walezego w 1574 roku, Zborowski pokłócił się z innym szlachcicem. W ruch poszła broń. Mężczyzn usiłował rozdzielić kasztelan przemyski. Zborowski ugodził rozjemcę czekanem i zabił go. Sprawa nieumyślnego zabójstwa wśród najmożniejszych była bezprecedensowa.

- Zborowski skazany został na banicję, majątek przeszedł na skarb państwa – mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel, która w audycji wcielała się w rolę oskarżyciela.

Zborowski na wygnaniu odnajdywał się świetnie: Kozacy zaporoscy mieli go obrać swoim hetmanem, walczył i prawdopodobnie szpiegował dla Stefana Batorego.

- Banicja była rzeczą dość częstą w dawnej Polsce. Można było skutecznie znieść tę karę: mianowicie, należało przysłużyć się Rzeczpospolitej zbrojnie. Co też ten uczynił. Zborowscy pomogli Batoremu uzyskać koronę w Polsce. Jednym z warunków, jakie postawił ten ród, było zniesienie banicji. Król początkowo robił, co mógł, żeby wypełnić warunki umowy ze Zborowskimi - wyjaśniał prof. Jan Dzięgielewski.

Zamoyski kontra Zborowski

Jednak po przyjeździe do Polski Batory zorientował się, że będzie miał do czynienia z postacią o wielkich wpływach i równie wielkich ambicjach – Janem Zamoyskim. Król widział w nim lepszego zausznika, niż w poszerzających władzę i konszachtujących z Habsburgami (których Batory nienawidził) Zborowskich.

Batory potrzebował pieniędzy na wojny z Moskwą. Zborowscy torpedowali plany nakładania nowych podatków. W tej sytuacji oficjalnie pozostający nadal na banicji, choć faktycznie swobodnie poruszający się po Rzeczpospolitej Zborowski właściwie sam dał argument do ręki królowi i Zamoyskiemu: wyprawił się zbrojnie na Mołdawię. Kraj ten był wówczas zależny od Turcji i wyprawa Zborowskiego spowodowała napięcie na linii Kraków - Istambuł. Zborowski uznany został za zdrajcę i na rozkaz Zamoyskiego wtrącony do wieży.

Nic nie dały protesty szlachty. Monarcha i jego prawa ręka podjęli decyzję: Zborowski został skazany na ścięcie. - Odmówiono wówczas prośbie kalwińskiego banity o ostatnią posługę – mówiła prof. Teresa Chynczewska-Hennel.

- To był element gry politycznej. Chodziło o to, żeby pogrążyć jednym ścięciem całe stronnictwo opozycyjne - stwierdził prof. Jan Dzięgielewski.

Posłuchaj audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

bm

30 stycznia 1716 roku zmarła Maria Kazimiera de Grange d'Arquien, francuska arystokratka i żona króla Polski Jana III Sobieskiego.

On, chorąży koronny, o burzliwej, wojennej przeszłości, ona - dama dworu Marii Ludwiki Gonzagi obiecana innemu. Poznali się podczas jednej z zabaw dworskich w 1655 roku. Prawdopodobnie już wtedy narodziło się między nimi uczucie.

Maria Ludwika, królowa i żona Jana Kazimierza Wazy, z Marysieńką wiązała jednak inne plany. Królowa postanowiła wydać swoją podopieczną za zamożniejszego od Sobieskiego Jana Sobiepana Zamoyskiego. Ponadto ten drugi bliższy był dworowi królewskiemu, popierał Jana Kazimierza nawet w czasie potopu szwedzkiego, podczas gdy skazą na życiorysie Jana Sobieskiego była jego kapitulacja, wraz z resztą szlachty, pod Ujściem.

- Ludwika Maria chciała stworzyć zastępy "zięciów dworu": wielmożów ożenionych z Francuzkami, którzy pod wpływem swoich żon powiązanych z królową, będą realizować założenia polityczne dworu – mówił prof. Janusz Tazbir w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Anegdoty i fakty".

Słynne listy

Miłości Jana i Marii nie zniszczył nawet węzeł małżeński, który połączył ją z Zamoyskim. Para korespondowała ze sobą. Zamoyski zmarł 7 kwietnia 1665 roku, już miesiąc i tydzień późnej Sobieski wziął potajemny ślub z ukochaną. Oficjalna uroczystość odbyła się 5 lipca tego roku. Ślubu udzielił nuncjusz apostolski w Polsce, późniejszy papież Innocenty XII.

Ślub, choć w niektórych kręgach wzbudził zgorszenie ze względu na krótką żałobę panny młodej po pierwszym mężu, był na rękę stronnictwu dworskiemu, które szukało sojuszników w trudnej dobie rokoszu Lubomirskiego.

- Królowa Maria Ludwika ręką owdowiałej w porę Marysieńki kupiła udział Sobieskiego, długo wzdragającego się przed buławą hetmańską w przededniu wojny domowej – słyszymy w audycji z cyklu "Sławne romanse".

Parę łączyło silne uczucie. Świadectwem miłości są listy, jakie słali do siebie małżonkowie. Ona z Warszawy, on z obozów i pól bitewnych, również z tego najsłynniejszego: spod Wiednia. Przez lata nie straciły one ze swojego pełnego wzajemnego zauroczenia i tęsknoty tonu. Posłuchaj audycji zawierających cytaty z korespondencji króla i jego żony.

Ciemna strona Marysieńki?

Przeciwnicy Marysieńki zarzucali królowej, że przyprawiała rogi swojemu wojowniczemu mężowi. Wedle dworskich plotek miały ją łączyć romanse z kilkoma mężczyznami. Krytyka spadła na nią też za wpływanie na męża i dążenie do wzmocnienia władzy królewskiej w Polsce.

- W gruncie rzeczy jej marzeniem było otrzymanie odpowiedniego miejsca na dworze francuskim, interesy Polski mało ją obchodziły - twierdził prof. Janusz Tazbir.

Nie zmienia to faktu, że Maria Kazimiera po śmierci męża 17 czerwca 1696 nigdy już nie wyszła za mąż. W 1699 roku udała się do Rzymu, gdzie żyła przez kilka lat. Pod koniec życia przeprowadziła się do Francji, gdzie zmarła 30 stycznia 1716. Dziś jej szczątki spoczywają obok prochów Jana w katedrze na Wawelu.

bm