Pacyfikacje lubelskich wsi

Wiosną 1944 Niemcy przystąpili do wzmożonego pacyfikowania wiosek zachodniej Lubelszczyzny, które posądzali o współpracę z rosnącymi w siłę partyzantami. Lubleszczyzna była bastionem sił podziemia, funkcjonowały tutaj oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Akcję przeciw ludności cywilnej okupanci oparli na sieci małych garnizonów. Jeden z nich, obsadzony przez żołnierzy Wehrmachtu i złożonego z sowieckich jeńców pochodzących z Azjii Środkowej Legionu Turkiestańskiego, miał do dyspozycji parowiec "Tannenberg".

Zagrały CKMy

Dowódca pobliskiego oddziału Batalionów Chłopskich, Jan Jabłoński ps. "Drzazga", dowiedział się o planowanej pacyfikacji wsi Zastów Polanowski. Sam posiadał jednak zbyt małe siły, by skutecznie przeciwstawić się Niemcom – jego oddział liczył 47 ludzi. Wezwał na pomoc oddział AK dowodzony przez Bolesława Frańczaka. Obaj dowódcy widząc, że dysponują za małą siłą, by zapobiec pacyfikacji i wydać bitwę w otwartym polu, postanowili zaatakować Niemców podczas ich powrotu do garnizonu.
- Rano była mgła, zaczęliśmy się okopywać tam, gdzie nurt był blisko brzegu – wspominał Jan Jabłoński w audycji "Partyzanci polscy" z 1975 roku. - Zagrały RKMy i CKMy.

Przybycie AK

Na miejsce bitwy dotarł ponad stuosobowy oddział AK. Wymiana ognia trwała ponad godzinę. Partyzanci pociskami karabinów maszynowych podziurawili burty statku i "Tannenberg" zaczął się przechylać, a na pokład wdarła się woda. Niemieccy i turkiestańscy żołnierze zaczęli uciekać wpław. Oddziały BCh i AK wycofały się pod naporem ostrzału artyleryjskiego prowadzonego z pobliskich Chałupek, skąd na odsiecz Wehrmachtowi wyruszyło już ok. 400 żołnierzy.

Bilans bitwy

Akcja zakończyła się spektakularnym sukcesem partyzantów: 60 żołnierzy niemieckich i turkmeńskich zginęło, 50 zostało rannych. Parowiec trzeba było zezłomować. Po stronie polskiej straty były nieporównywalnie mniejsze: zginął jeden partyzant z AK, 7 żołnierzy zostało rannych.

Posłuchaj wspomnień Jana Jabłońskiego, dowódcy operacji zatopienia statku "Tannenberg".

bm

Mieszkańcy byli rozstrzeliwani i paleni żywcem w zamkniętych budynkach. Do pacyfikacji miejscowości zostali skierowani niemieccy policjanci i żandarmi z obszaru całej Kielecczyzny.

- Stodoła zaczęła płonąć. Krzyk był okropny. Konanie istot ludzkich - wspominał świadek zbrodni, który wówczas miał 12 lat. - Gdyby ktoś zapytał mnie, co pamiętam najbardziej z tamtego dnia, to odpowiedziałbym, że okropny swąd ludzkich ciał i jęki konających w męczarniach.

Pacyfikacja była odwetem za to, że ludność wsi wspomagała partyzantów z oddziału Jana Piwnika "Ponurego". Jeszcze tej samej nocy jego żołnierze w odwecie zaatakowali pociąg relacji Kraków-Warszawa, raniąc i zabijając kilkunastu Niemców.

Okupanci powrócili do wsi następnego dnia. Wtedy zabili też tych mieszkańców, którzy nie uciekli po pierwszym dniu mordu.

- Ta wieś była przeznaczona na zagładę - mówił Longin Kaczanowski, dziennikarz zajmujący się sprawą mordu w Michniowie w audycji z cyklu "Krajobrazy historyczne".

Wieś została zrównana z ziemią, okupant zakazał osiedlania się w miejscu, w którym stała. - Jest takie zdjęcie w Michniowie przedstawiające dzieci z przedszkola. Z tych dzieci przeżyłem tylko ja i moja siostra - mówił świadek zbrodni Tadeusz Obara.

Po wojnie Michniów stał się symbolem 817 wsi, które zostały w podobnie brutalny sposób spacyfikowane przez Niemców w czasie okupacji.

bm

"Adria" przed wybuchem II wojny światowej była restauracją, w której bywała śmietanka towarzyska Warszawy. To podobno właśnie do niej na koniu wjechał Bolesław Wieniawa-Długoszewski. W trakcie okupacji niemieckiej została zamieniona na lokal "Nur für Deutsche". Polskie elity zostały zastąpione przedstawicielami niemieckiego najeźdźcy.

Brawurowy zamach

Jan Kryst przyszedł do "Adrii" wieczorem i udał się do znajdującej się w piwnicy sali dancingowej. Oparty o jeden ze słupów na sali poczekał aż zgasną wszystkie światła, poza reflektorami, które oświetlały scenę.

Otworzył ogień do zajmujących lożę gestapowców, kiedy uwaga gości była skupiona na spektaklu. Niemieccy funkcjonariusze byli w szoku. Jan Kryst skorzystał z tego i próbował wycofać się z lokalu.

Sala rozjaśniła się, gdy Niemcy otrząsnęli się z zaskoczenia i zapalili światło. "Alan" ostrzeliwał wrogów i niemal zdołał dotrzeć do wyjściowych drzwi. Tuż przed nimi jeden z Niemców uderzył go krzesłem. Szybko dołączyli do niego pozostali goście "Adrii", którzy zaczęli okładać Jana Krysta butelkami, krzesłami i wszystkim, co znajdowało się pod ręką.

Jan Kryst w swoim samobójczym zamachu zdołał zastrzelić trzech funkcjonariuszy Gestapo. W kieszeni miał kartkę, na której znajdowało się wyjaśnienie powodów ataku. Armia Krajowa ostrzegała w nim, że jego przyczyną jest torturowanie więźniów oraz groziła przeprowadzeniem zamachów bombowych, jeżeli Niemcy nie zmienią metod prowadzenia śledztw.

Tego samego dnia nad ranem zginął jeden z oprawców Jana Bytnara "Rudego", gestapowiec Ewald Lange, na którego Armia Krajowa wydała wyrok śmierci.

Zamachowiec z wyrokiem śmierci

Żołnierz, który dokonał zamachu na "Adrię" nie był przypadkową osobą. Miał wówczas 21 lat, we wrześniu 1939 roku walczył w obronie Warszawy. Nie pogodził się z porażką i dołączył do konspiracji. W okupowanej Warszawie pracował jako ślusarz.

Jan Kryst "Alan" chorował na gruźlicę. Niedługo przed zamachem dowiedział się od lekarza, że wkrótce umrze. Postanowił, że zrobi to z bronią w ręku. Zgłosił się do swojego dowódcy, któremu wytłumaczył własną sytuację. Był gotowy na udział w każdej akcji bojowej, nawet samobójczej. Dowództwo Kedywu Armii Krajowej zdecydowało się przychylić do jego prośby.

– To była zupełnie wyjątkowa sytuacja, bo dowództwo Armii Krajowej absolutnie odżegnywało się od zamachów typu terrorystycznego. W odróżnieniu od komunistycznego podziemia nie napadano na ludzi bez wyroku sądu podziemnego. Tu jednak jakimś cudem dano szansę zrobienia czegoś dla Polski chłopakowi, który nie miał szans przeżyć – mówił historyk varsavianista Jarosław Zieliński w audycji Ewy Stockiej-Kalinowskiej z cyklu "Spotkania po zmroku".

sa