Nie ma chyba człowieka, który będąc w Krakowie, nie zajrzałby do wnętrza kościoła Mariackiego i nie zachwyciłby się dziełem Wita Stwosza. W głębi absydy na tle wspaniałych, prześlicznych w kolorze witraży średniowiecznych wzrok przyciąga monumentalna struktura ołtarza, błyszcząca kolorami i złotem. Całość tworzy szafiasty tryptyk o wysokości 13 m i szerokości 11 m.

Zaproszenie do Krakowa

Budowę ołtarza Wit Stwosz rozpoczął 25 maja 1477. Historię arcydzieła mistrza z Norymbergi przypomniał wybitny historyk sztuki, prof. Karol Estreicher w audycji "Odzyskany skarb - ołtarz Wita Stwosza", nadanej w 1981 roku.

Stwosz przybył do Krakowa wezwany przez tutejsze mieszczaństwo w 1477 roku. Nad ołtarzem pracował 12 lat. Postęp prac musiał satysfakcjonować fundatorów, gdyż Rada Miejska w 1483 roku wyraziła zadowolenie z dokonań artysty i zwolniła go z płacenia podatków. Pnie, z których Stwosz ciosał największe figury, musiały pochodzić ze starych ok. 500-letnich drzew, a więc dzisiaj drewno to ma około 1000 lat.

Mistrz dłuta

– Kiedy wpatrzymy się w dzieło Stwosza, od razu spostrzeżemy jego olbrzymie wartości artystyczne – stwierdził prof. Estreicher. – Dramatyzm i niepokój to najbardziej charakterystyczne cechy dzieła mistrza. Twarze są traktowane przez artystę realistycznie, a szaty dają mu wielkie pole do rozwinięcia kunsztownej techniki. Draperie bowiem układają się u Stwosza w fałdy układane nie formami ciała, ale zawsze są przestylizowane, służą do wypełnienia przestrzeni, do wywołania efektu ruchu i niepokoju.

Wojenne losy

Prof. Karol Estreicher był zaangażowany w rewindykację polskich dzieł sztuki zagrabionych w czasie II wojny światowej. Mówił w audycji o wojennych losach ołtarza mariackiego.

Wszystko zaczęło się jeszcze przed wybuchem wojny, w sierpniu 1939 r. Z obawy przed mogącym w każdej chwili rozpocząć się konfliktem, ołtarz Wita Stwosza postanowiono rozebrać na części.

– Rozmontowano i wyjęto z ołtarza mariackiego najważniejsze rzeźby i płaskorzeźby – wspominał historyk. – Przetransportowano je Wisłą do Sandomierza, w drewnianych pakach. Były bardzo starannie owinięte i zabezpieczone. Złożono je w tamtejszym seminarium duchownym i w katedrze.
Natomiast pusta szafa ołtarza została przykryta dywanami i stała tak do marca 1940 roku, do czasu, kiedy niemieckie władze okupacyjne postanowiły wywieźć ją do Norymbergi.

Poszukiwania

A co stało się z figurami wywiezionym wcześniej do Sandomierza? Także trafiły do Niemiec. Znalazły się początkowo w  skarbcu III Rzeszy. – Ale tam te ogromne paki przeszkadzały – powiedział prof. Estreicher. – W końcu burmistrz Norymbergi uzyskał od samego Hitlera zgodę na zgromadzenie wszystkich części ołtarza w Norymberdze. Miały być ustawione w miejskim muzeum lub w jednym z kościołów.

13 kwietnia 1967 roku kościołowi Mariackiemu w Krakowie, po 10-letniej konserwacji, przekazano rewindykowany z Niemiec ołtarz Wita Stwosza.

- To było wzruszające, kiedy po tylu latach szukania tego ołtarza, lęków o niego, nagle zobaczyłem przed sobą te wspaniałe rzeźby - wspominał moment odnalezienia ołtarza Wita Stwosza prof. Karol Estreicher.

Co działo się z nimi później? Posłuchaj opowieści prof. Karola Estreichera.

bs

Pomnik wysadzono 31 maja 1940 roku. 16-tonowa rzeźba została pocięta palnikami na mniejsze części i wywieziona do Rzeszy. Większość fragmentów pomnika przetopiono i wykorzystano do produkcji amunicji.

Niezwykłą historię pomnika Chopina usytuowanego w warszawskich Łazienkach opowiedział Maciej Michalski z Muzeum Historycznego. Reportaż Justyny Piernik został nadany na antenie Polskiego Radia w grudniu 2006 roku.

Powołanie komitetu

Historia pomnika zaczyna się w sierpniu 1901 r. To wtedy kancelaria Generalnego Gubernatora w Warszawie wydała pozwolenie hrabiemu Aleksandrowi Brochockiemu na powołanie komitetu budowy pomnika Fryderyka Chopina.

- Hrabia Brochocki i jego żona Adelajda byli polskimi patriotami - mówił Maciej Michalski. - Oboje uważali, że w okresie zaborów trzeba ze szczególna siłą podejmować takie inicjatywy, które będą promować wielkich Polaków.

Rosjanie piętrzą trudności

Władze carskie co prawda wydały zgodę na powołanie komitetu, ale bardzo ograniczyły możliwości jego działania. Komitet nie mógł zamieszczać żadnych ogłoszeń prasowych, a zbiórka pieniędzy na budowę pomnika mogła być prowadzona jedynie wśród miłośników muzyki Fryderyka Chopina.

Urzędnicy carscy straszyli też darczyńców, że zarekwirują ich pieniądze. Tak było między innymi z Ignacym Janem Paderewskim, który wpłacił pokaźną sumę na budowę pomnika Chopina.

Kłopot z konkursem

Komitet nie miał nawet prawa dać ogłoszenia o konkursie na projekt pomnika.  Zwracano się więc bezpośrednio do artystów. Jednym z artystów, który zaczął pracę nad rzeźbą upamiętniającą wielkiego polskiego kompozytora był Wacław Szymanowski.

- Umiłowanie muzyki Chopina i świadomość podobnych losów powodowały, że Szymanowski uważał ten pomnik za cel szczególny w swej twórczości – powiedział gość audycji.

Wacław Szymanowski w pracowni podczas pracy nad pomnikiem Chopina. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Czasopismo "Sztuka" art. Tryumf sztuki polskiej", 1911

Zwycięski projekt

Do konkursu zgłoszono 66 prac. Zwyciężyła koncepcja Wacława Szymanowskiego. Maciej Michalski opowiadał o wielkich bojach, jakie stoczył komitet i sam Szymanowski z władzami carskimi, by ustawić pomnik Chopina w warszawskich Łazienkach. Szukano błędów, zasłaniano się procedurą.  
- Jakiś krytyk odkrył na przykład, że Chopin siedzi, ale zarzucił Szymanowskiemu, że nie wyrzeźbił wyraźnie pianistycznego taboretu - opowiadał gość audycji.

Chopin w Łazienkach

Nie udało się uczcić 100. rocznicy urodzin kompozytora. Pomnik nie stanął. Potem przyszła I wojna światowa. A po niej trzeba było od początku zacząć zbiórkę pieniędzy. Zaangażował się w nią sam Wacław Szymanowski. Ostatecznie w 1926 r. zgodnie z życzeniem projektodawcy odlano formę w Paryżu i 14 listopada 1926 pomnik odsłonięto. - Feta trwała 3 dni – opowiadał Maciej Michałowski. - Przyjechali najlepsi pianiści z Europy

-Niestety ten pomnik przetrwał tylko do roku 1940 – dodał gość. - Przetrwał bez żadnych ubytków kampanię wrześniową. Później Łazienki znalazły się w obrębie dzielnicy niemieckiej.

Zarządzenie Hansa Franka

W kwietniu 1940 r. gubernator Warszawy, Hans Frank opublikował odezwę wzywającą do zbiórki metali na potrzeby zbrojeniowe armii niemieckiej. Zaczęła się akcja wysadzania pomników.  
- W przypadku pomnika Chopina to było 16 ton brązu - mówił Michałowski. - Z drugiej strony to była realizacja celu nadrzędnego, stawianego w czasie okupacji przez Niemców - wykorzenienia kultury polskiej.

Zniszczony przez Niemców pomnik Fryderyka Chopina z Łazienek Królewskich w Warszawie. 1940 r. Wikimedia Commons/cc. Źr.: Adolf Ciborowski (1964). Warszawa: o zniszczeniu i odbudowie miasta. Polonia.

Bezpowrotnie zniszczony

Pocięty na kawałki pomnik transportem kolejowym ruszył do Rzeszy, gdzie miał być przetopiony na amunicję.

- Z tego wydarzenia zachowało się jedno zdjęcie, które wykonał przypadkowy świadek tej sytuacji w Łowiczu - słyszymy w reportażu. Tu zatrzymał się pociąg i w jednym z wagonów dostrzeżono fragmenty pomnika, w tym  głowę Chopina.

Fotografia obiegła cały świat. Niemcy zniszczyli wszystkie kopie pomnika przechowywane w polskich muzeach. Jak zatem udało się odtworzyć rzeźbę Wacława Szymanowskiego? Kiedy pomnik Chopina powrócił na swoje miejsce?

Posłuchaj reportażu Justyny Piernik.

bs

W 1939 roku w obliczu nieuchronnej inwazji niemieckiej, podjęto decyzję o ewakuacji z kraju najstarszych i najcenniejszych pamiątek historycznych przechowywanych na Wawelu. Po pełnej niebezpieczeństw podróży, której trasa wiodła przez Rumunię, Francję i Anglię, królewskie skarby dotarły bezpiecznie do Kanady, gdzie miały pozostać do końca wojny.

W tym momencie rozpoczyna się ich tajemnicza historia. Koniec wojny oznaczał bowiem początek rywalizacji pomiędzy polskim rządem emigracyjnym - rezydującym w Londynie, a rządem komunistycznym w Warszawie. Kiedy obie strony walczyły o uzyskanie kontroli nad skarbami, kustosze, którzy opiekowali się kolekcją postanowili ją ukryć.

Przez następne lata w batalię o polskie skarby narodowe włączył się Kościół katolicki, Kanadyjska Królewska Policja Konna, rząd federalny Kanady oraz rząd prowincji Quebec. Równocześnie odzywały się głosy samych Polaków, którzy uważali, że ich skarby narodowe zostały skradzione przez obce państwo. W końcu wynegocjowano zwrot pamiątek historycznych ich prawowitym właścicielom.

3 lutego 1959 roku z Kanady przywieziono m.in. miecz koronacyjny królów Polski – Szczerbiec, insygnia koronacyjne i "Kronikę polską" Galla Anonima.

Przez następne siedem miesięcy trwały gruntowne zabiegi konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie tych zabytków przed niszczeniem, a zarazem przywrócenie im dawnego blasku świetności.

Na zdjeciu: Rękojeść Szczerbca fot. Wikimedia Commons

- Uwagę wszystkich przykuwają bezcenne insygnia koronacyjne, a wśród nich połyskujący bladym blaskiem Szczerbiec. Obok chorągiew Zygmunta Augusta. W sąsiedniej sali Władysława Jagiełły eksponowane są skarby rewindykowane ostatnio z Kanady – donosił sprawozdawca radia krakowskiego.

20 września 1959 roku na uroczystości z okazji otwarcia wystawy skarbów wawelskich przemawiał prof. Jerzy Szablowski, ówczesny dyrektor państwowych zbiorów sztuki na Wawelu:

"Oto na pierwotnym miejscu wskrzeszony zostaje skarbiec koronny, a raczej stworzona wizja dawnego skarbca koronnego, który stanowił niegdyś tak ważny składnik Wawelu. W gorących dniach września 1939 roku skarbiec wawelski wraz z innymi najcenniejszymi zabytkami ewakuowany został z kraju i złożony na przechowanie w Kanadzie".

Walka Niemców z polskim dziedzictwem narodowym

Oczywiście niemożliwym było uratowanie wszystkich polskich dóbr kultury. W czasie okupacji niemieckiej wiele z nich uległo zniszczeniu, inne zostały zrabowane i wywiezione na terytorium Rzeszy. Niemcy niemal od razu po wkroczeniu na ziemie Polski rozpoczęli akcję niszczenia polskiego dorobku kulturalnego. W zamyśle nazistów Polacy mieli stać się "narodem parobków" pozbawionym własnej kultury i sztuki. Należało więc ogołocić z wszelkich śladów dziedzictwa narodowego tereny zamieszkane przez polską ludność.

Niemcy robili to na dwa sposoby. Pierwszy polegał na fizycznym unicestwieniu dóbr kultury. Wyburzano zabytkowe budynki, obalano pomniki, niszczono płyty z polską muzyką, przemieniano na miał książki, a także palono zbiory biblioteczne, archiwalne i muzealne.

Inną formą barbarzyńskiej polityki Niemców wobec polskiej kultury była grabież, przez samych sprawców określana mianem "zabezpieczania". Konfiskaty obejmowały całe kolekcje, ale także pojedyncze dzieła sztuki, numizmaty, starodruki, przedmioty kultu religijnego.

Za grabież odpowiedzialne były dwie organizacje: Einsatzkommando, na czele którego stał berliński archeolog Peter Poulsen oraz specjalna komisja pod przewodnictwem Kajetana Mühlmanna, historyka sztuki z Salzburga, Specjalnego Komisarza ds. Zabezpieczenia Dzieł Sztuki na Wschodnich Terenach Okupowanych.

Do pierwszych oficjalnych łupieżczych akcji na terenie Generalnego Gubernatorstwa doszło w Krakowie w październiku 1939 roku. W kolejnych miesiącach nazistowskie władzy wydały rozporządzenia, dotyczące konfiskaty dóbr kultury na ziemiach Polski. Rozszerzały one zakres dokonywania łupiestw o własność prywatną i kościelną.

Należy pamiętać, że Niemcy dokonywali zniszczeń i grabieży bezprawnie. Zgodnie z postanowieniami konwencji haskiej z 1907 roku okupant nie mógł ani zajmować, ani niszczyć zabytków i dzieł sztuki. Dla nazistów jednak walka z polskim dziedzictwem narodowym była częścią chorej ideologii, którą wyznawali. Rabunek i barbarzyństwo, którego Niemcy dokonywali w Polsce, jest nieporównywalny z ich postępowaniem w żadnym innym okupowanym kraju.

***

Trudno jest dziś dokonać precyzyjnej wyceny strat, jakich w czasie II wojny światowej doznał naród polski na polu kultury i sztuki. Niemcy częstokroć niszczyli katalogi ograbianych placówek, a cena rynkowa konkretnych dzieł sztuki ulega ciągłym zmianom. Co więcej, wielu mieszkańców II Rzeczypospolitej ograbionych przez Niemców, nigdy nie sporządziło spisu i wyceny straconych przedmiotów. Inni nie mogli tego zrobić, ponieważ zostali zabici. Problem ten tyczy się również strat materialnych poniesionych przez kościoły, którymi opiekowali się zamordowani księża, i synagog.

Wysiłku obliczenia szacunkowej wartości tych strat podjęli się autorzy "Raportu o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945". Zgodnie z wyliczeniami dokonanymi przez ekspertów "straty w dobrach kultury i sztuki poniesione w wyniku działań wojennych i okupacji niemieckiej w granicach Rzeczypospolitej z 1939 roku, bez ziem włączonych po II wojnie światowej przez ZSRR, wyniosły 1,254 mld zł". W przeliczeniu na dzisiejszą wartość złotego, odpowiada to kwocie 19,31 mld zł.

Część ze skradzionych dzieł trafiła z powrotem na ziemie polskie nie w wyniku zwrotu, ale dzięki zabiegom przedstawicieli polskich władz, którzy je kupili na europejskich rynkach antykwarycznych. Jednak zdecydowana większość zrabowanych zabytków nigdy nie wróciła do pierwotnych właścicieli. 

mjm/th

Podstęp znanej śpiewaczki

Zagmatwana historia pomnika Fryderyka Chopina sięga początku XX wieku. W 1901 roku śpiewaczka operowa Adelajda Brocholska wystąpiła w Teatrze Dworskim w Petersburgu. Wzruszony jej ariami car Rosji Mikołaj II, zapytał artystkę, jak mógłby zrewanżować się za wzruszenia doznane podczas koncertu. Adelajda, przy poparciu męża, poprosiła wtedy o możliwość postawienia pomnika Fryderyka Chopina w Warszawie. Zaskoczony życzeniem car, wyraził zgodę.

Adelajda Brocholska i jej mąż hrabia Aleksander Brocholski, jako gorący patrioci uważali, że w rzeczywistości zaborowej szczególnie należy podejmować inicjatywy mające na celu upamiętnianie ważnych postaci dla polskiej kultury.

Piętrzące się problemy

26 sierpnia 1901 roku Kancelaria Generalnego Gubernatora w Warszawie wydała pozwolenie hrabiemu Aleksandrowi Brochockiemu na powołanie Komitetu Budowy Pomnika Fryderyka Chopina. Udzielające się w środowiskach artystycznych małżeństwo, prawie natychmiast rozpoczęło działania mające na celu zbiórkę funduszy.

- Kancelaria Gubernatora wydała zgodę na budowę pomnika, ale zastrzegła, że komitet nie może wydawać odezw w prasie. Komitet mógł prowadzić zbiórkę pieniędzy tylko wśród miłośników muzyki kompozytora. Te ograniczenia sprowadzały całe przedsięwzięcie do kwestowania po koncertach i spotkaniach artystycznych – mówił Maciej Michalski z Muzeum Historycznego w Warszawie w audycji "Pomnik Chopina" z 2006 roku.

Jakie jeszcze problemy spotkały członków Komitetu i jaki znany muzyk przekazał znaczną kwotę na budowę pomnika? Dowiesz się tego z audycji "Pomnik Chopina".

Władze carskie podkopywały przekonanie o słuszności tej inicjatywy. Zakaz publikowania w prasie utrudniał zbiórki i praktycznie uniemożliwiał rozpisanie konkursu. W związku z tym Komitet sam zgłosił się do wybranych przez siebie rzeźbiarzy z prośbą o zaprojektowanie pomnika. Jednym z takich rzeźbiarzy był Wacław Szymanowski, który wcześniej stworzył pomnik Juliusza Słowackiego.

Po siedmiu latach władze carskie złagodziły obostrzenia w sprawie budowy pomnika. Dopiero wtedy Komitet mógł ogłosić konkurs w prasie. Dla samego Szymanowskiego, jako artysty i męża pianistki, pobierającej lekcje u uczennicy samego Chopina, budowa pomnika stała się celem jego życia.

Trudna sytuacja

Kiedy artysta zakończył projekt, był przekonany, że lada chwila nastąpi monumentalnych rozmiarów odlew. Tymczasem Komitet rozpisał konkurs, nawet nie zapraszając do niego Szymanowskiego. W takiej sytuacji, rzeźbiarz postanowił nie nadsyłać pracy na konkurs.

– Nadszedł taki moment, kiedy wydawało się, że ta konkretna forma nie zostanie zrealizowana. Pozostałe prace, które napłynęły na konkurs, nie były tak inspirujące. Wiele wskazuje, że Komitet zdawał sobie z tego sprawę, dlatego jego przedstawiciele pojechali do Krakowa, by przekonać Szymanowskiego do wzięcia w nim udziału – dodał Maciej Michalski w audycji Polskiego Radia z 2006 roku.

Ostatecznie praca artysty została nagrodzona spośród 66 innych propozycji. Po finale konkursu na łamach prasy rozlała się fala krytyki projektu pomnika. Znalazł się nawet dendrolog, który udowodnił, że nie istnieje drzewo o takim kształcie i fakturze, jak na pomniku. Inny artysta zarzucał, że taboret, na którym siedzi Chopin został źle wyrzeźbiony.

Walka o pomnik

Zarzuty stawiane Szymanowskiemu zablokowały budowę monumentu. Istniejąca na początku XX wieku procedura budowy jakiegokolwiek pomnika w Warszawie zakładała opiniowanie projektu przez Cesarską Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu. Profesorowie tej uczelni, po obejrzeniu makiety, powtórzyli argumenty pojawiające się w warszawskich gazetach, które często były wręcz śmieszne. Ostatecznie wydano negatywna opinię. W 1910 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie, powołując się na tę decyzję, odmówiło postawienia pomnika. Inicjatywa znalazła się w martwym punkcie.

Wacław Szymanowski budowę pomnika postawił sobie za punkt honoru. Postanowił skorygować projekt. Poprawiona makietę wysłał ponownie do Akademii. Tym razem profesorowie uznali, że mają problem z oceną rzeźby. Postanowili pozostawić sprawę otwartą do decyzji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie, jednak resort stwierdził, że poczeka na ocenę akademii.

Zdeterminowany artysta pojechał do Petersburga. Spotkał się tam z Marią Pawłowną – prezesem Carskiej Akademii Sztuk Pięknych, a prywatnie ciotką cara Mikołaja II. Udało mu się ją przekonać do postawienia monumentu. Maria za jego namową wstawiła się u samego cara. Mikołaj II przychylnie podszedł do tego pomysłu i rozkazał wydać polecenie rozpoczęcia budowy.

Nieprzejednana postawa

Pomny doświadczeń z carskimi urzędnikami, Szymanowski zażądał przewiezienia makiety do Francji. Forma dojechała do Paryża 1 sierpnia 1914, tuż po wybuchu I wojny światowej. Okazało się, że zająca zrealizować projekt odlewania musiała przestawić swą produkcję na cele wojenne. Ponadto w pierwszych dniach wojny gwałtownie wzrosła inflacja, w wyniku czego komitet stał się niewypłacalny.

– Szymanowski nie poddał się. Sprzedał swoją pracownię w Krakowie i wyjechał z kraju. Agitował po świecie w środowiskach artystycznych za budową pomnika. Po wojnie zaczął pracować nad pomnikiem od zera. Jednak tym razem jego wysiłki spotkały się z przychylnością władz – powiedział Maciej Michalski w audycji Polskiego Radia z 2006 roku.

Odsłonięcie pomnika

Sprawy przyspieszyły dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Ministerstwo Kultury i Sztuki powołało w 1923 roku nowy komitet. Dało także gwarancję wsparcia rządu dla tej inicjatywy. Ponownie rozpoczęły się zbiórki pieniężne. W końcu, zgodnie z życzeniem rzeźbiarza, formę odlano w Paryżu. 14 listopada 1926 roku nastąpiło uroczyste odsłonięcie.

– Nie słyszałem, żeby wcześniej jakikolwiek pomnik w Warszawie odsłaniano z taką fetą. Uroczystości trwały trzy dni. Pomnik odsłonięto w niedzielę, ale już w piątek rozpoczęły się jubileuszowe koncerty – wyjaśnił Maciej Michalski.

Jak wyglądało odsłonięcie pomnika? Możesz posłuchać o tym w audycji "Pomnik Chopina".

Wojenne losy monumentu

Pomnik bez żadnych ubytków przetrwał kampanię wrześniową. W 1940 roku znalazł się w obrębie dzielnicy niemieckiej. W tym samym roku gubernator Warszawy Hans Frank wydał odezwę wzywającą do zbiórki metali na potrzeby wojska. Istotnym elementem tej akcji było wysadzanie pomników. Choć oficjalnie mówiono, że części monumentów trafią na potrzeby wojska, to głównym celem akcji było niszczenie polskiej kultury i obiektów z nią związanych. Pomnik Chopina został wysadzony jako pierwszy w kwietniu 1940 roku.

Po II wojnie światowej

Po wojnie zawiązało się Biuro Odbudowy Stolicy, w którym ścierały się dwie koncepcje odbudowy Warszawy. Między sobą spierali się architekci sowieccy, zamierzający zbudować miasto od nowa według zasad socrealizmu oraz polscy architekci wykształceni w okresie międzywojennym, którzy chcieli zachować historyczną tkankę miasta.

Początkowo uznano, że należy odejść od formy przedwojennej i w 1951 roku rozpisano konkurs na nowy pomnik. Jednak dwie edycje konkursu nie wyłoniły zwycięzcy. Wkrótce okazało się, że oprócz gotowego projektu, Wacław Szymanowski wyrzeźbił mały szkic, który we Francji przetrwał II wojnę światową. Po wojnie został wykorzystany w warsztatach Politechniki Warszawskiej do odtworzenia formy monumentalnej.

Ostatecznie Chopin wrócił do Łazienek 11 maja 1958 roku. Prace nad odtworzeniem pomnika trwały blisko 2 lata.

seb/im

40 lat temu, 1 października 1983 roku, w Warszawie przy ul. Podwale odsłonięto pomnik Małego Powstańca.
 

- Pomysł na rzeźbę Małego Powstańca narodził się prozaicznie. Oddarłem kawałek marginesu jakiejś gazety, na której wcześniej naszkicowałem wzór pomnika - mówił Jerzy Jarnuszkiewicz w audycji Marii Jęczmyk z cyklu "Witryna sztuk wszelkich".

Dwa dzieła, dwie narracje

Po latach artysta napisał, że inspiracją dla powstałego już w 1946 roku pomysłu były gruzy zniszczonej stolicy. "Przede wszystkim trzeba pamiętać, że nie ma kawałka ziemi polskiej, który nie był grobem, nie był godny upamiętnienia" - podkreślał.

Rzeźba Małego Powstańca nie od razu trafiła na pomnikowy cokół. Na to trzeba było czekać do 1983 roku, kiedy dzięki staraniom harcerzy z Chorągwi Stołecznej ZHP doszło do odsłonięcia pomnika. Być może nie powiodłoby się to, gdyby nie fakt, że reżim komunistyczny próbował wciągnąć mit Powstania do swojej narracji.

Początkowo Mały Powstaniec, czy też "Dziecko-bohater", jak go wtedy nazywano, był produkowany w formie małych figurek, sprzedawanych przez Wandę Kromkowską w sklepiku na ul. Hożej. Statuetki szybko zdobyły popularność wśród warszawiaków.

Jednak o pomniku Powstańców w latach powojennych nie mogło być jeszcze mowy. Co innego dotyczyło żołnierzy Armii Czerwonej. W Warszawie przygotowywano monumentalne mauzoleum radzieckich sołdatów przy ul. Żwirki i Wigury. Architekt Bohdan Lachert zaproponował Jarnuszkiewiczowi, wówczas jeszcze studentowi, stworzenie rzeźby na potrzeby cmentarza. Artysta zaproponował "Pietę", ukazującą umierającego żołnierza, podtrzymywanego przez jego towarzysza.

W ten sposób Jarnuszkiewicz stał się w pewnym sensie narzędziem dwóch narracji o schyłkowych dniach II wojny światowej.

Niespotykany talent 

Jerzy Jarnuszkiewicz przyszedł na świat w Kaliszu w rodzinie mistrza blacharskiego - Mieczysława. Rodzina była wielodzietna. Jerzy był drugim pod względem starszeństwa dzieckiem pośród ośmiorga rodzeństwa. Rodzinny interes, prowadzony od pokoleń, przynosił dobre dochody - do czasu Wielkiego Kryzysu. Rodzina straciła niemal wszystko i musiała przenieść się najpierw na Śląsk, a później do Warszawy. 

- Jerzy Jarnuszkiewicz wywodził się z rzemieślniczej rodziny, która miała tradycje pracy z metalem - podkreślał prof. Grzegorz Kowalski, rzeźbiarz i  uczeń artysty, w audycji Marii Jęczmyk z cyklu "Szic do portretu".

Te tradycje bardzo szybko dały o sobie znać. Podobno już w wieku dziesięciu lat mały Jurek stwierdził, że zostanie rzeźbiarzem po tym, jak zobaczył pracujących kamieniarzy. Nic dziwnego, że w 1936 roku wstąpił do Szkoły Sztuk Zdobniczych i Rzemiosła Artystycznego w Krakowie. Pobierał nauki u prof. Franciszka Kalfasa i prof. Karola Homolacsa.

Opuścił Kraków i wrócił do rodziny w Warszawie, gdzie w 1939 roku zdobył dyplom Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych. Dalszą edukację przerwała mu wojna. W czasie okupacji tworzył medaliony, niewielkie rzeźby i ekslibrisy.

Po wojnie poznał Jadwigę Gołaszewską, która wkrótce została jego żoną. Naprawdę nazywała się Zuzanna Rozenfeld, była Żydówką i dzięki aryjskim papierom przetrwała okupację. Jej rodzice nie mieli tyle szczęścia – zginęli w getcie warszawskim. Dla Jerzego otwierał się również nowy czas - edukacja na Wydziale Rzeźby warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.

- Pobierał nauki u prof. Tadeusza Breyera, który był wielkim przeciwnikiem innowacyjności. Jerzy Jarnuszkiewicz chciał podążać własną drogą. Jarnuszkiewicz w pewnym sensie ufundował własną szkołę artystyczną w Warszawie - dodawał prof. Grzegorz Kowalski.

Uczeń szybko przerósł swoich mistrzów. Był nagradzany w rozpisywanych przez władze konkursach, w których jeszcze jako student wygrywał z własnymi nauczycielami. Stąd zaangażowanie artysty do stworzenia rzeźb, które miały zdobić trasę W-Z i MDM. Po wojnie również ojciec Jerzego, Mieczysław, otrzymał ważne, państwowe zlecenie. Miał wykonać trzy potężne, blaszane kandelabry dominujące nad Placem Konstytucji.

"Nadświadomy" artysta

Na początku lat 60. odszedł od figuratywności. Zachwyciły go możliwości ekspresji w postaci abstrakcyjnych form geometrycznych, które tworzył z różnego rodzaju złomu: rurek, haków i łańcuchów. 

- Cechował go pewien rodzaj "nadświadomości" geometrycznej, matematycznej. Człowiek o niesamowitej umiejętności operowania przestrzenią – oceniał prof. Grzegorz Kowalski.

Już pod koniec tej samej dekady Jarnuszkiewicz wrócił do figuratywności. W tym czasie władze nie zamawiały już tego typu pomników. Głównym zleceniodawcą stał się Kościół. W panteonie najsłynniejszych dzieł artysty znajduje się m.in. rzeźba Jana Pawła II i prymasa Stefana Wyszyńskiego na terenie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Najważniejszym – w opinii samego autora – dziełem Jarnuszkiewicza było ostatnie z nich - Pietà. Rzeźba była dla niego osobistym hołdem dla rodziców, a jej przeznaczeniem było spocząć na rodzinnym grobie Jarnuszkiewiczów na warszawskich Powązkach. Artysta, który  był zdolny do stworzenia rzeźby w ciągu jednego dnia, tę kompozycję kończył siedem lat.

Artysta zmarł 14 lipca 2005 roku. Pozostawił po sobie liczne grono uczniów - z jego szkoły wywodzą się najważniejsi współcześni polscy rzeźbiarze - oraz pomnik, który stał się symbolem nie tylko stolicy. 

bm