Polska poetka romskiego pochodzenia była pierwszą cygańską poetką, która zapisała swoje wiersze i jedną z nielicznych Cyganek, które same nauczyły się czytać i pisać. Za odejście od schematów zapłaciła bardzo wysoką cenę.

– Jestem dumna, że oprócz hieromancji mogę pracować umysłowo w poetyzmie – mówiła Bronisława Wajs-Papusza. 

Została odkryta przez Jerzego Ficowskiego, który przetłumaczył jej wiersze i sprawił, że zostały wydane. Napisał też książkę "Cyganie polscy", w której znalazł się słownik cygański jak i opis wierzeń, czy zwyczajów. Za ujawnienie plemiennych tajemnic zarówno Ficowski, jak i Papusza stali się w oczach Cyganów zdrajcami i wrogami.

Była jedną z niewielu kobiet romskich, które samodzielnie nauczyły się pisać i czytać, a za lekcje czytania płaciła kradzionymi kurami. Śpiewała swoje pieśni nie nazywając ich nawet wierszami. Dopiero Jerzy Ficowski przetłumaczył jej teksty z romskiego i doprowadził do ich wydania w formie tomików.

- Gdyby Jerzy Ficowski nie trafił do taboru uciekając w 1949 roku przed ubekami, gdyby nie spotkał Papuszy, gdyby nie namówił jej do pisania, nie znalibyśmy jej. A on ją później za to przepraszał - mówi reporterka Angelika Kuźniak, autorka książki "Papusza".

Papuszę bardzo cenił Julian Tuwim. Zaś ona sama uważała się za poetkę z przypadku. Mówiła, że tworzy piosenki, a wiersze to coś bardziej skomplikowanego. Swoją niezależność i wyłamanie się z patriarchalnej kultury przypłaciła odtrąceniem i chorobą psychiczną.

- To była pierwsza na świecie cygańska poetka, która zapisała swoje wiersze. Zapłaciła za to olbrzymią cenę, jak każdy kto wyprzedza swój naród. Cyganie nie są narodem księgi, nie mają zapisanej swojej historii. Dar pisania nie był dla nich zaletą, wręcz odwrotnie. Zawsze groziło, że wyuczony Cygan zostanie sędzią i będzie własnych braci sądził – mówił na antenie Polskiego Radia Krzysztof Krauze, reżyser filmu o Papuszy.

15 marca 1903 urodził się Józef Czechowicz, poeta, przedstawiciel nurtu II Awangardy, jeden z założycieli grupy poetyckiej "Reflektor".

Urodził się 15 marca 1903 w Lublinie. Jako 17-letni chłopak walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1921 roku ukończył seminarium nauczycielskie i podjął się pracy pedagoga. Pracował też w Instytucie dla Głuchoniemych i Ociemniałych.

W 1923 roku współtworzył czasopismo literackie "Reflektor". W 1927 roku ukazał się drukiem pierwszy tomik utworów poety – "Kamień", który został wysoko oceniony przez krytyków. Trzy lata później otrzymał z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego stypendium na wyjazd do Francji. Niestety choroba oczu zmusiła go do wczesniejszego powrotu do kraju.

Twórczość Czechowicza

– Czechowicz jest naszym najlepszym pejzażystą, ale nie w tym sensie, że opisuje lasy, góry, rzeki – tłumaczył krytyk literacki, Artur Sandauer. – Czechowicz potrafi oddać krajobraz małego miasteczka w jego jedności. Nawet, gdyby taki wiersz nie miał nazwy i tak byśmy rozpoznali o jakiej miejscowości on mówi.

W maju 1932 roku wraz z Franciszką Arnsztajnową założył Lubelski Związek Literatów. Miał skupiać wszystkich pisarzy z tego regionu, niezależnie od formy twórczości.

– Był to człowiek o dość wyrazistej indywidualności – mówił krytyk Ryszard Matuszewski. – Skupiał wokół siebie ludzi, człowiek promieniujący swoją osobowością. Wniósł nowy ton do tego, co dziś określamy mianem awangardy.

Śmierć zapisana w wierszu

Od 1939 roku pracował w dziale literackim Polskiego Radia, dla którego napisał wiele słuchowisk. Wybuch wojny zmusił go do wyjazdu do Lublina. Tam też zginął w czasie bombardowania miasta, zaledwie kilkaset metrów od domu rodzinnego. Okoliczności jego śmierci łudząco przypominały śmierć podmiotu lirycznego w wierszu "Żal" ("ja bombą trafiony w stallach").

Niewątpliwie twórczość Józefa Czechowicza miała w sobie coś proroczego. Według Artura Sandauera w jego poezji spotyka się wielki lęk i szczęście.

– Twórczość tego poety całkowicie pokrywała się z życiem – komentował Artur Sandauer. – Cała jego twórczość była niczym innym, jak oczekiwaniem rychłej śmierci.

mb