Klausa Fuchsa wymienia się jako jedną z najważniejszych postaci przy projekcie budowy radzieckiej bomby atomowej.
Urodzony 29 grudnia 1911 niemiecki fizyk i matematyk, absolwent uniwersytetów w Lipsku i Kilonii od młodości interesował się polityką, co było kluczowe dla jego dalszych losów i decyzji. Należał do Komunistycznej Partii Niemiec.

Po dojściu Hitlera do władzy wyjechał do Wielkiej Brytanii, skąd został internowany do obozu na wyspie Man po wybuchu II wojny światowej. W 1941 roku powrócił na Wyspy, gdzie włączono go do projektu Tube Alloys (brytyjska bomba atomowa). Eksperci twierdzą, że w tym momencie rozpoczął współpracę z wywiadem sowieckim (GRU).

Nz: Klaus Fuchs fot. Wikimedia Commons

Następnie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, by pracować przy osławionym Projekcie Manhattan . W ośrodku Los Alamos przyczynił się do stworzenia pierwszej amerykańskiej bomby atomowej.

Po wojnie wrócił do Wielkiej Brytanii. Gdy świat dowiedział się o pierwszej sowieckiej eksplozji atomowej 29 sierpnia 1949, będącej wielkim zaskoczeniem dla Zachodu, od razu pojawiło się pytanie, czy Związek Sowiecki osiągnął ten sukces o własnych siłach. Pojawił się cały szereg materiałów sugerujących, że od początku do samego końca konstrukcja radziecka była wierną kopią bomby amerykańskiej. Fizycy byli tylko wykonawcami tego, co dostarczył wywiad.

– Wiemy na pewno że Klaus Fuchs przekazał bardzo dużą ilość dokumentacji Sowietom – powiedział w audycji na temat tajemnic sowieckiej bomby atomowej dr Stanisław Mrówczyński – dzięki temu z pewnością zaoszczędzili kilka lat pracy i ogromne środki.
Niecały rok później wywiad brytyjski zatrzymał szpiega. Po procesie 1 marca 1950 skazano go na 42 lata więzienia.

– Sędzia powiedział, że został przekonany, że Fuchs szpiegował dla idei, z przekonania, a nie dla zysku – tłumaczył prof. Eryk Infeld – dlatego skazano go "tylko" na 42 lata więzienia.

Fuchsa z więzienia zwolniono po 14 latach. Po odzyskaniu wolności wyjechał do NRD, gdzie osiadł w Dreźnie. Kontynuował tam działalność naukową, zyskując niemały rozgłos.

Zmarł 28 stycznia 1988.

Posłuchaj audycji o tajemnicach sowieckiej bomby atomowej.

mjm

29 sierpnia 1949 roku na poligonie w Semipałatyńsku przeprowadzono pierwszą udaną próbę sowieckiej bomby atomowej. Amerykańscy wojskowi byli zaskoczeni. Stany Zjednoczone dysponowały bronią jądrową jako jedyne na świecie tylko przez cztery lata - od sierpnia 1945, gdy nad Hiroszimą i Nagasaki wybuchły amerykańskie bomby atomowe.

Sowiecki program atomowy

Badania nad sowiecką bombą atomową ruszyły już w końcu lat 30. XX wieku, jednak wybuch wojny z Niemcami w 1941 roku skłonił kierownictwo polityczne do realizacji projektu atomowego w dalszej kolejności. Nie był to główny priorytet strategiczny. Nie do końca zdawano sobie wtedy sprawę, jakie możliwości dałaby nowa broń.  

Posłuchaj audycji "Rywalizacja atomowa z Ameryką"

Wybuch amerykańskiej bomby atomowej był szokiem dla Stalina. Na rozwój sowieckiego programu atomowego przyznano nieograniczone środki, a nadzór nad nim zlecono wszechpotężnemu Ławrientijowi Berii.

- Oznaczało to, że projekt atomowy otrzymuje absolutny priorytet w stosunku do wszystkich innych działań państwa sowieckiego oraz że wspomagać go będą tajne służby – mówił na antenie Polskiego Radia historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Dla dobra ludzkości

Sowiecka bomba atomowa powstała z pomocą trzech czynników. Starannie wykorzystano przejęte od Niemców badania. Sowieckim uczonym przyznano nieograniczone środki finansowe, ludzkie i techniczne. Jednak kluczowe znaczenie miało szpiegostwo. U progu zimnej wojny głośna stała się sprawa małżeństwa Rosenbergów, oskarżonych i skazanych za przekazanie tajemnic atomowych Związkowi Sowieckiemu. Zresztą nie byli oni wyjątkiem. Najwięksi fizycy atomowi ówczesnego świata, zgromadzeni w amerykańskim ośrodku Los Alamos uznali, że dla dobra ludzkości należy zadbać, aby Stany Zjednoczone nie dysponowały monopolem atomowym.

Stalin i III wojna światowa

W dobie narastającego wyścigu zbrojeń bomba atomowa nie wystarczała. Związek Sowiecki musiał mieć bombę wodorową, nad którą Amerykanie także już pracowali. Po kolejnych czterech latach odniesiono sukces, szczęśliwie już po śmierci Stalina.

- Było to bardzo istotne, gdyż Sowieci w 1951-1952 roku w sposób oczywisty szykowali się do wojny. Do wielkiej wojny atomowej – mówił gość audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej". - Miała zakończyć się zajęciem Europy Zachodniej.

Tak wyglądały wszystkie sowieckie plany wojenne także w późniejszych latach. Zakładano, że Związek Sowiecki, jako stosunkowo mało zurbanizowany w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi, był o wiele mniej czuły na uderzenie atomowe. Przy zastosowaniu uderzenia prewencyjnego, a nawet odwetowego w symulacji konfliktu atomowego, straty amerykańskie byłyby znacznie większe. Ponadto Sowieci za czasów Stalina utrzymywali gigantyczną, 5-milionową armię. Swoją liczebnością i ilością sprzętu była w stanie zmieść wszystkie stojące naprzeciw niej siły aż do wybrzeży Atlantyku.

- Groźba czerwonego sztandaru powiewającego na wieży Eiffla była w latach 50. aż do śmierci Stalina jak najbardziej realna – zakończył prof. Paweł Wieczorkiewicz.

mjm

Robert Oppenheimer, dyrektor naukowy Projektu Manhattan, którego celem było stworzenie bomby atomowej, zmarł 18 lutego 1967 roku. Kim był człowiek, który stworzył najbardziej śmiercionośną broń w historii konfliktów?

Robert Oppenheimer - potencjalny szpieg ZSRR

Oppenheimer został zaproszony do udziału w programie przez szefa projektu generała Leslie Grovesa. Błyskotliwy naukowiec, syn niemieckich Żydów, zainteresowany fizyką jądrową, wydawał się idealnym kandydatem, gdyby nie poglądy jego najbliższych.

- Oppenheimer był w młodości związany z lewicą. Cała rodzina, poza nim, była komunistami - mówił prof. Eryk Infeld, syn Leopolda Infelda, fizyka pracującego z Albertem Einsteinem, gość audycji Hanny Marii Gizy.

Do Partii Komunistycznej Stanów Zjednoczonych należał brat i bratowa Oppenheimera i jego żona Katherine. Zaangażowaną komunistką była też Jean Tatlock, kochanka Oppenheimera. Jego romans z Tatlock trwał prawdopodobnie jeszcze w czasach pracy fizyka nad bronią jądrową w Los Alamos. 

Robert Oppenheimer - dlaczego został dyrektorem Projektu Manhattan? 

Dlaczego do kluczowego i utrzymywanego w najściślejszej tajemnicy projektu zaangażowano potencjalnego szpiega i - co więcej - uczyniono z niego kierownika całego przedsięwzięcia? Generał Groves, razem z FBI, wprowadzał w Los Alamos atmosferę rodem z "Roku 1984" Orwella: ośrodek był zapełniony przez agentów pilnujących naukowców.

- Być może Groves chciał mieć na niego haka. Generałowi bardzo zależało na tym, żeby główny naukowiec projektu zaaprobował zrzucenie bomby na Japonię, bo część naukowców biorących udział w projekcie była przeciwna - spekulował prof. Infeld.

Albert Einstein i Robert Oppenheimer, źr. Wkimedia Commons/dp

Dokładniej rzecz ujmując, przeciwko wykorzystaniu broni jądrowej przeciwko japońskim miastom było ponad 150 naukowców pracujących w zespole Oppenheimera. Za było tylko dwóch. 

Ostatecznie sam kierownik laboratorium w Los Alamos poparł decyzję o zrzuceniu bomb na Hiroszimę i Nagasaki.

- Oppenheimer potem w bezpośrednim spotkaniu z Trumanem zgłaszał swoje wątpliwości. Zarzucał prezydentowi, że przez jego decyzję, to on ma krew na rękach - mówił politolog i amerykanista Bartosz Wiśniewski w audycji z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

Robert Oppenheimer - ofiara polowania na komunistyczne czarownice

Po wojnie Oppenheimer został przewodniczącym komitetu doradczego Komisji Energii Atomowej USA. W 1947 roku został dyrektorem Institute for Advanced Study w Princeton, którą to funkcję sprawował aż do roku 1966.

Jego działalność skupiona na apelowaniu o zaprzestanie rozprzestrzeniania broni atomowej spotkała się ze sprzeciwem jego bezpośredniego przełożonego, dyrektora Komisji Energii Atomowej, Lewisa Straussa. To on był inicjatorem postawienia w 1954 roku Oppenheimera przed specjalną komisją, która miała zadecydować o odebraniu naukowcowi poświadczeń bezpieczeństwa zezwalających na pracę przy programie jądrowym. Pretekstem do postawienia Oppenheimerowi zarzutów były jego wcześniejsze kontakty ze środowiskami komunistycznymi. 

Ostatecznie Oppenheimer utracił uprawnienia bezpieczeństwa. Wzmocniło to i tak postępującą depresję. Mimo to fizyk nadal wykładał i spisywał wspomnienia. Jednocześnie popadał w coraz głębszy alkoholizm. Wykończyły go jednak papierosy, które namiętnie palił. Zmarł 18 lutego 1967 roku na raka gardła. Przed śmiercią doczekał rehabilitacji ze strony prezydenta Johna F. Kennedy'ego. 

Posłuchaj audycji z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego" o projekcie "Manhattan".

bm