W powszechnym odbiorze Józef Piłsudski to przede wszystkim twórca Legionów, architekt niepodległości i zwycięski wódz wojny polsko-bolszewickiej. Dziś już niewielu pamięta, że Marszałek nazywany był przez większość obywateli II Rzeczypospolitej Dziadkiem.

Może warto spojrzeć na tę postać inaczej, bez patosu i wielkich słów. To był też zwykły człowiek z wadami i słabostkami, z poczuciem humoru i atakami złości. Jak każdy był też kiedyś dzieckiem, a później młodzieńcem.

Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Lata szkolne

Urodził się 5 grudnia 1867 w Zułowie pod Wilnem. Do 10. roku życia uczył się w domu, dzięki czemu opanował podstawy języka niemieckiego i francuskiego. Kolejne 8 lat spędził w rosyjskim gimnazjum w Wilnie. Była to, jak wspominał po latach, "swego rodzaju katorga, (...) w każdym przykrym śnie odgrywa taką lub inną rolę którykolwiek z moich miłych pedagogów wileńskich".

Obiecał sobie wtedy, że wieku 15 lat, co według jego samego stanowiło szczyt dorosłości, zorganizuje powstanie i wypędzi Moskali.
Patriotyczne wychowanie w domu zderzało się z rzeczywistością rosyjskiej szkoły. Trzy razy w ciągu nauki karany był aresztem szkolnym za rozmowę po polsku i nieoddanie honorów na ulicy generałowi gubernatorowi i dyrektorowi gimnazjum. Kiedy skończył 16 lat zaczął palić. Niestety, tego zgubnego nałogu, podobnie jak picia dużej ilości mocnej herbaty, nie pozbył się do końca życia. W tym czasie do jego ulubionych lektur należała "Trylogia" Henryka Sienkiewicza.

W roku 1885 ukończył gimnazjum, na świadectwie końcowym można było przeczytać, że "sprawowanie jego było na ogół celujące, sprawność w uczęszczaniu na lekcje i ich przygotowaniu, a także wypełnianiu prac pisemnych dostateczna, pilność dostateczna i zainteresowanie we wszystkich przedmiotach dostateczne".

Jesienią tego samego roku młody Piłsudski rozpoczął studia medyczne w Charkowie. Po roku nauki w szarym i prowincjonalnym mieście postanowił przenieść się do Dorpatu. Niestety, sprawa się przedłużała i po wakacjach pozostał jednak w Wilnie. W tym czasie dużo czytał, między innymi I tom "Kapitału" Karola Marksa. "Abstrakcyjna logika Marksa oraz panowanie towaru nad człowiekiem – wspominał – nie pasowało do mego mózgu".

Na zesłaniu

Wszystkie plany życiowe młodego Piłsudskiego wzięły w łeb w 1887 roku. 20-latek został aresztowany przez carską policję. Chociaż jego udział w spisku na życie cara Aleksandra III był znikomy, kary nie uniknął. Wyrok brzmiał – 5 lat, miejsce zesłania – Kireńsk nad Leną. Podróż tam trwała ponad 4 miesiące. Najpierw na wschód, do Irkucka. Tu w miejscowym więzieniu, zamieszany w bunt, stracił dwa przednie zęby, które kolbą karabinu wybił mu strażnik. Z Irkucka czekała go jeszcze blisko tysiąckilometrowa podróż na północ w towarzystwie kryminalistów, z których żaden nie mówił po polsku. W liście do ojca i swoich rówieśników pisał: "Niech, więc mój przykład, me złamane życie, mój los – niech zbudzi w nich to przekonanie, że nic nie zrobim, gdy działając skrycie, zechcemy myśl swą rzucić w wykonanie".

Skromnie, ale z humorem

Po powrocie z zesłania do końca życia starał się swoje idee zamieniać w czyny. Nigdy przy tym nie myślał o sobie. Żył bardziej niż skromnie, nie dbając nawet o garderobę. Stefan Żeromski spotkał go w 1909 roku w Zakopanem. Piłsudski przy stole układał pasjansa. Siedział w samych kalesonach, bo jedyną parę spodni, jaką miał, oddał do krawca. "Założyłem sobie – rzucił w kierunku pisarza – że jeśli pasjans mi wyjdzie, zostanę dyktatorem Polski…".

Został, ale nawet wtedy nie myślał o sobie. "W Polsce żyję i sam własnej d… upilnować potrafię" – odpowiadał ochronie, która ubolewała nad niechęcią Marszałka do jej ciągłej obecności. I jeszcze jedna opinia znakomicie oddająca stosunek Piłsudskiego do dóbr materialnych. Ambasador USA Hugh Simons Gibson pisał: "Jestem przekonany (…), że nigdy nie przeniesie prywatnego interesu nad sprawy państwa (…). Pozostaje biednym człowiekiem, choć miał wiele sposobności, by się wzbogacić". Biednym, ale za to dowcipnym – można dodać.

Niekiedy okoliczności sprawiały, że humor Marszałka mógł wydać się makabryczny. Na przykład wtedy, gdy na krzyki legionisty rannego w nogę miał odpowiedzieć: "Czego krzyczysz, tylko noga? A tamtemu głowę urwało i nie krzyczy, a ty o takie głupstwo". Z kolei Aleksandra Piłsudska wspominała, że przed wyjazdem na urlop zdrowotny na Maderę w 1931 roku przygotowała mężowi, zgodnie z poleceniem lekarzy, całą walizę dietetycznych specyfików. Kiedy pociąg ruszył, Marszałek pomachał żonie… długą wędzoną polędwicą, za którą przepadał i której odpowiednie zapasy poczynił.

Piłsudski nie lubił wyjeżdżać na dłużej za granicę. Kiedy w 1932 roku przebywał na urlopie zdrowotnym w Egipcie, właściwie nie zmienił żadnych swoich nawyków, nawet wstawał o tych samych godzinach co w Polsce. Książki, prasa, mocna herbata i ulubione wedlowskie krakersy – tak mijała większość dni. Mieczysław Lepecki wspominał, że kiedy pokazywał Piłsudskiemu jakieś kolejne ruiny, ten tylko się skrzywił i odrzekł spod wąsa "Znowu te czterdzieści wieków…".

Złote myśli Marszałka

Był bez wątpienia człowiekiem wielkiego formatu, pozostając przy tym normalnym i ludzkim. Pozostawił po sobie ogromną liczbę przemówień i powiedzeń. Niektóre zdają się nie tracić na aktualności. "W Polsce wszyscy krzyczą, iż mają rację", "Parę pokoleń minąć musi, zanim stworzy się znowu państwowa kultura polska", "Złe zwyczaje sejmowe są gorsze od złej konstytucji", "Słabość ma zawsze jedną konsekwencję – zamiłowanie do wielkich słów bez treści".

pd/mk

– 10 maja 1926 Józef Piłsudski udzielił wywiadu "Kurierowi Porannemu", w którym powiedział, że staje do walki ze złem, tzn. sejmokracją. Zapowiedział również sanację życia politycznego – tłumaczyła w swojej audycji Hanna Maria Giza.

W nocy z 11 na 12 maja w warszawskim garnizonie ogłoszono alarm. Część oddziałów udała się do Rembertowa i poddała się pod dowództwo Piłsudskiego. 12 maja wojska zajęły warszawskie mosty, a rząd ogłosił stan wyjątkowy. Około godziny 17 doszło do spotkania Józefa Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. O czym rozmawiali – tego nikt postronny nie słyszał. Wiadomo jednak, że żaden z nich nie zmienił swojego stanowiska.

Prezydent Stanisław Wojciechowski tak relacjonował to spotkanie: Nadjechało auto z Piłsudskim i paroma oficerami. Zbliżył się on do mnie sam. Powitałem go słowami: "Stoję na straży honoru Wojska Polskiego", co widocznie wzburzyło go, gdyż uchwycił mnie za rękę i zduszonym głosem powiedział: "No, no, tylko nie w ten sposób". Strząsnąłem jego rękę, nie dopuszczając do dyskusji: "Reprezentuję tutaj Polskę, żądam dochodzenia swych pretensji na drodze legalnej. "Dla mnie droga legalna zamknięta"– wyminął mnie i skierował się do stojącego kilka kroków za mną szeregu żołnierzy".

Marszałek Józef Piłsudski (środek) i generał Gustaw Orlicz-Dreszer (po prawej) na Moście Poniatowskiego w Warszawie, przed rozmową z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim, podczas przewrotu majowego (12 maja 1926), źr. z kolekcji dra Marka Tuszyńskiego, Wikipedia/dp

Trudna niepodległość

Polska, która przez ponad 120 lat była pod zaborami, nie potrafiła do końca odnaleźć się w świecie demokracji i rządów własnych reprezentantów. Chaos, który panował podczas kolejnych rządów II RP, powodował pogłębiającą się anarchizację kraju.

– Nie można im odmówić dobrych chęci, problem polegał na tym, że nie mieli gdzie nauczyć się, jak ucierać poglądy i dochodzić do konsensusu – tłumaczył prof. Janusz Odziemkowski. – Każdy uważał, że ma jedyną receptę na zbawienie państwa i bezwzględnie starał się to przeprowadzić. Nie umiano się porozumiewać.

Od początku II Rzeczpospolitej do zamachu majowego 16-krotnie zmieniały się rządy. Na czele ostatniego, wybranego 10 maja 1926, stał Wincenty Witos.

– Piłsudski był człowiekiem pewnego idealizmu politycznego – mówił prof. Janusz Odziemkowski. – Mówił jeszcze przed 1914 rokiem: "Kiedy Polska powstanie niepodległa, będzie tak wielkim dobrem dla Polaków, że w jednej chwili wyciszą się wszystkie spory partyjne i wszyscy będą zgodnie pracować dla państwa".

Józef Piłsudski nie mógł znieść ciągłych kłótni i politycznych przepychanek, które destabilizowały państwo, o które tak długo Polacy walczyli. Marszałek rozczarowany niszczeniem demokracji sam jednak podniósł na nią rękę 12 maja, dokonując zamachu.

Zobacz serwis specjalny o Józefie Piłsudskim.

Sanacja, czyli uzdrowienie

– Spór między Piłsudskim a Sejmem, który wybuchł w 1919 roku, zakończył się strzałami w maju 1926 roku - wyjaśniał ostatni ambasador II RP w Paryżu Kajetan Morawski na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w audycji z 12 maja 1962 roku.

Lewica wiązała z powrotem Marszałka na drogę polityki wielkie nadzieje. Prawica z kolei na tyle obawiała się nagłego objęcia władzy przez Piłsudskiego, że niektórzy politycy uciekali z Warszawy. Również wojsko było podzielone na oddziały stojące za Marszałkiem, jak i przeciw niemu. Dla wielu oficerów był to dramat moralny. Generał Kazimierz Sosnkowski stojąc przed wyborem: posłuszeństwo legalnemu rządowi czy Naczelnemu Wodzowi dokonał, na szczęście nieudanej, próby samobójczej.

Most Kierbedzia obsadzany przez 10. pułk piechoty podczas zamachu majowego 1926 roku, "Światowid", nr 21, Wikipedia/domena publiczna

O krok od wojny domowej

Pierwsze strzały padły o godzinie 17:41. O godzinie 19 oddziały Piłsudskiego rozpoczęły atak na most Kierbedzia. Po obu stronach zginęło 215 żołnierzy i 164 cywilów. O godz. 20 do komendy miasta przybył Piłsudski, godzinę później zdecydował się na rozpoczęcie mediacji. Mediatorem pomiędzy siłami rządowymi a wojskami spiskowców był Maciej Rataj, umiarkowany zwolennik Piłsudskiego.  

14 maja wojska Piłsudskiego w Warszawie liczyły już ok. 8500 żołnierzy (oraz dodatkowo ok. 800 członków Związku Strzeleckiego) przy ok. 2200 żołnierzy po stronie rządowej. Oddziały Marszałka ponadto posiadały czołgi i samochody pancerne, a wobec braku artylerii po stronie rządowej, szybko zaczęły uzyskiwać przewagę. Tego dnia do dymisji podał się rząd Wincentego Witosa, a obowiązki prezydenta Stanisława Wojciechowskiego przejął Marszałek Sejmu, Maciej Rataj.

Po zamachu

31 maja 1926 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało Józefa Piłsudskiego na prezydenta kraju. Marszałek jednak odmówił pełnienia tej funkcji. – Piłsudski uważał, że zostając prezydentem, będzie miał związane ręce – mówił prof. Odziemkowski. – Prezydent, według niego miał za małe prerogatywy, żeby odgrywać jakąś istotną rolę w kraju. Całe kolejne 10-lecie, aż do śmierci, jednym z działań Piłsudskiego będzie dążenie do zdecydowanego umocnienia pozycji prezydenta.

Mimo wszystko faktycznie najwyższą władzę w państwie posiadł Marszałek Polski Józef Piłsudski, który piastował urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Premierem został lojalny Marszałkowi Kazimierz Bartel.

Przewrót majowy odcisnął ogromne piętno na dalszych losach wolnej Polski. Oceny tego wydarzenia są skrajne. – Jeżeli ktoś uważa II Rzeczpospolitą za państwo suwerenne, które realizowało swoją politykę, niezależną od polityki wielkich mocarstw, które miało sukcesy, będzie i przewrót majowy oceniał pozytywnie – komentował prof. Janusz Odziemkowski. – A kto tego nie widzi, również i przewrót majowy oceni źle.

mb/im

- Można z całą pewnością stwierdzić, że Zagórski został po zwolnieniu z więzienia uprowadzony i zamordowany, zamordowany przez osoby z bliskiego kręgu Józefa Piłsudskiego - twierdził prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Czym generał miał zasłużyć sobie na taki koniec? Czy chodziło o zemstę za opowiedzenie się za prezydentem i rządem podczas zamachu majowego, czy może Zagórski był niebezpieczny dla samego Marszałka? A może generałowi udało się jednak uciec?

Po stronie rządu

Urodzony 21 stycznia 1882 roku generał Włodzimierz Ostoja-Zagórski podczas przewrotu majowego pełnił funkcję dowódcy sił powietrznych. Poparł legalne władze i został po zwycięstwie obozu piłsudczykowskiego wtrącony do więzienia pod zarzutem osobistego udziału w bombardowaniu kolumny wojsk wiernych Marszałkowi. Po zwolnieniu z internowania generał zaginął w tajemniczych okolicznościach...

Tajemnicze zniknięcie

W więzieniu na Antokolu spędził 15 miesięcy. Zwolniono go 6 sierpnia 1927 roku. Miał wówczas stawić się do raportu przed Marszałkiem. Z Wilna do Warszawy eskortował go adiutant Piłsudskiego, kapitan Lucjan Miładowski. Po przyjeździe pociągiem do stolicy Zagórski został przejęty przez grupę oficerów w cywilnych ubraniach, którzy wprowadzili go do samochodu na rządowych rejestracjach. Auto miało zatrzymać się przed warszawską łaźnią miejską. To ostatnia potwierdzona informacja o generale.

Zbieg czy ofiara?

Oficjalnie ogłoszono zaginięcie Zagórskiego. Obóz piłsudczykowski utrzymywał, że generał zbiegł. Rozpoczęło się śledztwo, które zostało jednak zagmatwane przez władze: pojawiali się coraz mniej wiarygodni świadkowie i coraz bardziej niedorzeczne dowody. Sprawie wkrótce ukręcono łeb. Kraj obiegły plotki o zamordowaniu dowódcy. Ciała jednak nigdy nie znaleziono.

Afera "Francopolu"

Dla zwolenników tezy o ucieczce generała argumentem jest jego rzekomy udział w przedmajowej aferze związanej z przemysłem lotniczym. Firma "Francopol", w której Zagórski miał udziały, pobrała zaliczki na poczet realizacji rządowego zamówienia na zakup i produkcję samolotów dla rodzącego się polskiego lotnictwa wojskowego i nie wywiązała się ze zobowiązania. Ostoja-Zagórski nigdy nie usłyszał oficjalnych oskarżeń, nie znaleziono dowodów świadczących przeciw niemu. Zdaniem zwolenników tezy o ucieczce generała miał on wyreżyserować własne zniknięcie. Pomóc w ujściu miało mu wywiadowcze doświadczenie. To doświadczenie mogło sprowadzić na niego gniew rodzącej się sanacji.

Komenda Legionów grudzień 1916. Od lewej August Krasicki, chor. Łepkowski, Bertold Merwin, por. Jan Skorobohaty-Jakubowski, Włodzimierz Zagórski, źr. Legiony Polskie - Michał Klimecki i Władysław Klinczak, Bellona 1990, Wikimedia Commons/dp

Agent Józef P.?

Czym mógłby zagrażać Piłsudskiemu Zagórski? By rozwiązać tę zagadkę trzeba cofnąć się do czasów I wojny światowej. Zagórski pełnił wówczas obowiązki oficera wywiadu austriackiego.

- Był depozytariuszem największej tajemnicy Marszałka, przyjmował jego zgłoszenie do współpracy wywiadowczej, a potem prowadził go jako agenta wywiadu austriackiego - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski". - Ujawnienie tych materiałów mogło być politycznym dynamitem. Piłsudski bowiem nigdy się do tego wprost nie przyznał. Zagórski miał te materiały oddać. Skoro nie chciał, to musiał zginąć.

Czy teza postawiona przez prof. Pawła Wieczorkiewicza jest zasadna? Co spotkało Zagórskiego? Trudno wyrokować. Los generała do dziś pozostaje tajemnicą.

Posłuchaj o pozostałych generałach uwięzionych po przewrocie majowym przez sanację.

bm