Nim zaczął swoją przygodę z morzem, musiał ryzykować życie w obronie ojczyzny. – Teść z Borchardtem mieli chyba po 16 lat, kiedy zgłosili się ochotniczo do wojska w 1920 roku – wspominała Halina Jurewicz-Olej w audycji Agnieszki Trzeciakiewicz.

Początek morskiego szlaku

W Wilnie Borchardt zdał maturę, tutaj też zaczął studia na Wydziale Prawa na Uniwersytecie Stefana Batorego. Po roku zrezygnował i rozpoczął naukę w Szkole Morskiej w Tczewie, którą ukończył w 1928 roku. Osiem lat później był już kapitanem żeglugi wielkiej. Po upływie kolejnych dwóch został zastępcą komendanta "Daru Pomorza".

– "Dar Pomorza" to był statek, który Borchardt naprawdę kochał i zrobiłby wszystko, gdyby mógł na niego wrócić – wspominała wieloletnia asystentka kapitana, Ewa Ostrowska.

Wybuch II wojny światowej zastał go na "Darze Pomorza". Borchardt przeprowadził żaglowiec do Sztokholmu. Stamtąd przedostał się do Szkocji. Został pierwszym oficerem na MS "Piłsudski" - polskim transatlantyku pasażerskim przerobionym na transportowiec wojenny. – Właściwie do niego należała nawigacja i kierowanie całym zespołem ludzkim – mówił kapitan żeglugi wielkiej Bogumił Olej.

Transatlantyk "Piłsudski" - duma żeglugi II Rzeczpospolitej

Tragedia "Piłsudskiego"

Potężny statek został storpedowany (lub wpłynął na minę) u brzegów Anglii. Podczas ewakuacji z tonącego "Piłsudskiego" Borchardta przygniotła szalupa, uszkadzając mu kręgosłup. Kontuzja spowodowała, że przyszły kapitan nie uzyskał już nigdy więc pozwolenia na wyjście w morze. W tragedii transatlantyku Karol Borchardt stracił nie tylko szansę na dowodzenie statkami, ale przede wszystkim przyjaciela i przełożonego: katastrofy nie udało się bowiem przeżyć kapitanowi Mamertowi Stankiewiczowi.

Mimo sprzeciwu lekarzy Borchardt zaciągnął się ponownie do marynarki. Podczas kampanii norweskiej służył na "Chrobrym".

Wychowawca ludzi morza

Po wojnie kapitan Borchardt zdecydował się na powrót z Anglii do kraju. Powodem był zły stan zdrowia jego matki. Przyjechał do Polski w 1949 roku.  W tym okresie brakowało specjalistów od żeglugi dalekomorskiej - większość pozostała na Zachodzie - dlatego kapitana przyjęto na posadę nauczyciela w Państwowej Szkole Morskiej i Szkole Rybołówstwa Dalekomorskiego, a następnie w kontynuującej jej tradycje Akademii Morskiej w Gdyni. – Mawiał, że kiedyś w Gdyni byli tylko tacy mężczyźni, których uczył, uczy lub będzie uczył – wspominała asystentka kapitana.

– Nigdy nie podnosił na mnie głosu – mówił kapitan żeglugi wielkiej Bogumił Olej, jeden ze studentów Borchardta. – Był zdecydowanym przeciwnikiem karania swoich uczniów, często powtarzał: "Nie dostaje się lepszych owoców, bijąc jabłonki kijem".

Autor powieści marynistycznych

W morze pozwalano mu wychodzić tylko okazjonalnie: na rejsy próbne. Do czynnej służby nie mógł już wrócić. Tęsknota za morzem (i w przypadku "Znaczy Kapitana" przysięga złożona samemu sobie) pchnęła go do pisania. Był autorem bestsellerowych powieści: "Znaczy Kapitan", "Krążownik spod Samosierry", "Szaman morski" i - wydanej już po śmierci autora - "Kolebki nawigatorów".

Kapitan był też filozofem, fascynowała go kultura orientalna. – Jak zdobyć tytuł kapitana własnej duszy? Bardzo prosto. Co dzień siąść i napisać, co ja jutro będę robił. To musi być wykonane w stu procentach. Jeśli ja nie dam rady, to muszę zaczynać od nowa, ale jeśli wytrzymam przez dwa lata, to jestem kapitanem własnej duszy – mówił.

Kapitanem własnej duszy, kierującym się zasadą "pracuj nad sobą" i "nie pomnażaj zła", był - jak mówią jego znajomi - do końca życia. Karol Borchardt zmarł 20 maja 1986 roku.

bm

26 marca 1895 roku urodził się Eugeniusz Pławski pseudonim Żańka – komandor Marynarki Wojennej II RP, dowódca m.in. ORP "Piorun", a także szef Inspektoratu Marynarki Wojennej.

Przyszły dowódca "Pioruna" przyszedł na świat w rodzinie o wojskowych tradycjach: jego ojciec był carskim generałem. Eugeniusza Pławskiego bardziej niż siły lądowe pociągało jednak morze. Karierę rozpoczął w rosyjskiej Flocie Czarnomorskiej u progu I wojny światowej.  

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został przyjęty do Marynarki Wojennej. Wraz z Batalionem Morskim brał udział w zaślubinach Polski z Bałtykiem w 1920 roku. Odtąd życie Eugeniusza Pławskiego nierozerwalnie wiązało się ze służbą we flocie.

Dowódca flotylli podwodnej

W 1932 roku Eugeniusz Pławski objął dowództwo nad nowo utworzonym Dywizjonem Okrętów Podwodnych, w skład którego wchodziły OORP "Ryś", "Wilk", "Żbik", "Orzeł" i "Sęp". Funkcję sprawował do 1936 roku, kiedy to został usunięty ze stanowiska wskutek wypadku na "Rysiu". Na okręcie eksplodowała jedna z baterii akumulatorów, raniąc 14 marynarzy.

W 1939 roku oddelegowano go do Francji. W 1940 roku objął dowództwo nad przekazanym Polakom przez Brytyjczyków francuskim statku, który w polskiej flocie służył jako OF "Ouragan".

5 listopada 1940 roku nastąpiło podniesienie polskiej bandery na ORP "Piorun" – nowoczesnym niszczycielu wydzierżawionym przez Brytyjczyków. Okręt został obsadzony przez marynarzy ocalałych z zatopionego pod Narvikiem "Groma" oraz ochotników i żołnierzy przeniesionych do marynarki z innych służb. Dowództwo nad statkiem objął "Żańka".

– Dwie trzecie marynarzy komandora Pławskiego byli to ludzie, którzy znali morze tylko z obrazka – słyszymy w audycji z archiwum Radia Wolna Europa.

Jak Dawid z Goliatem

ORP "Piorun" został skierowany do polowania na "Bismarcka", dumę floty III Rzeszy i - w chwili wejścia do służby - największy pancernik na świecie. "Bismarck" siał postrach na wodach Atlantyku: atakował konwoje, posłał na dno chlubę brytyjskiej floty HMS "Hood" i poważnie uszkodził HMS "Prince of Wales". ORP "Piorun" był pierwszym okrętem, który wypatrzył niemiecki pancernik 26 maja 1941 roku. Mimo że przy ponad dwa razy większym "Bismarcku" stumetrowy polski niszczyciel wyglądał jak łupina, komandor Pławski zdecydował się na oddanie salw do przeciwnika.

– Zaczął się nierówny pojedynek, w którym "Piorun" mógł liczyć tylko na swoją zwrotność i zasłony dymowe – wspominał Eugeniusz Pławski na antenie Radia Wolna Europa.

Wymiana ognia między okrętami trwała ponad godzinę. Później ORP "Piorun" stracił kontakt z "Bismarckiem". Zdołały go jednak znaleźć pozostałe statki z grupy wysłanej przeciw pancernikowi. Niemieckiego molocha udało się zatopić 27 maja.

Do macierzystego portu wrócił po śmierci

W latach 1941-1943 Pławski pełnił funkcję attaché wojskowego w Szwecji. W 1944 roku dowodził kolejnym wydzierżawionym Polsce okrętem ORP "Dragon". W tym samym roku został Szefem Sztabu Marynarki Wojennej, a w 1945 roku - szefem Inspektoratu Marynarki Wojennej.

Po wojnie zdecydował się na pozostanie na emigracji. Początkowo zajmował się organizacją samopomocy wśród byłych marynarzy, z których wielu zdecydowało się na pozostanie na Zachodzie. W 1948 roku przeniósł się do Kanady. Zmarł 22 maja 1972 roku w Vancouver. 16 czerwca 2004 roku prochy komandora spoczęły na Cmentarzu Marynarki Wojennej w Gdyni-Oksywiu.

bm

28 listopada 1627 roku rozegrała się bitwa pod Oliwą. Flota Rzeczpospolitej zwyciężyła hegemona Morza Bałtyckiego - szwedzką armadę.

Gdańsk był dla Rzeczpospolitej handlowym oknem na świat. Szwedzi doskonale o tym wiedzieli. Wykorzystując dominację na Morzu Bałtyckim, zarządzili blokadę portu. Liczyli na to, że doprowadzi ona przeciwnika do gospodarczej zapaści.  

- Szwedzi mieli zdecydowaną przewagę. Ich flota operująca w rejonie Bałtyku składała się z około 80 okrętów i licznych statków transportowych - mówiła prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

Przeciwko tej potędze Rzeczpospolita była w stanie wystawić siedem okrętów, w tym jednostki przerobione ze statków handlowych.  

Wykorzystana okazja

- Dowództwo polskie wykorzystało moment, kiedy to, z powodu sztormów na Bałtyku, duża część floty szwedzkiej odstąpiła od blokady Gdańska, chroniąc się w swoim porcie macierzystym - wyjaśniała historyk.

Polska flota - w tym momencie liczniejsza, ale gorzej uzbrojona - zagrodziła drogę szwedzkiej armadzie. Bitwa podzielona była na dwa starcia: flagowy okręt nieprzyjaciela "Tigern" prowadził walkę z admiralską jednostką "Święty Jerzy" i niewielką "Panną Wodną", drugi pojedynek wywiązał się między polskim "Wodnikiem" i szwedzkim galeonem "Solen".

Krew i morze

"Tigern", po ostrzelaniu przez salwy z polskich okrętów, został zdobyty abordażem. W bitwie poniósł niestety śmierć dowódca polskiej floty - Holender Arend Dickman, którego powalił pocisk z wycofującej się szwedzkiej jednostki "Pelikan".

Marynarze z "Wodnika" również chcieli zdobyć "Solena" abordażem. Gdy statki sczepiły się burtami i wywiązała się walka na szwedzkim okręcie, jeden z szyprów nieprzyjaciela zszedł pod pokład i wysadził komorę prochową. "Solen" poszedł na dno, oddając morskim odmętom życia wielu walczących. Od tego wydarzenia ukuto powiedzenie, że tego dnia słońce (szwed. Solen) zaszło nad Gdańskiem w południe.  

Bitwa była zakończona. Reszta szwedzkiej eskadry wycofała się z zatoki. Na Bałtyk mogły wypłynąć polskie statki handlowe.

bm

– Kaprowie byli ludźmi morza, często korsarzami, których zatrudniali władcy. Monarchowie wydawali im tzw. patenty, listy kaperskie, upoważniające do niszczenia i uprowadzania nieprzyjacielskich statków. Ten system był popularny w Europie od średniowiecza i utrzymał się aż do XVII wieku – wyjaśniła historyczka prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika Polska".

Zygmunt August potrzebował floty do prowadzenia wojny o dominium Maris Baltici, czyli o panowanie na obszarze Inflant, a co za tym idzie: kontrolę nad całym basenem Morza Bałtyckiego. W wojnie brały udział: państwo polsko-litewskie (przekształcone w 1569 roku w Rzeczpospolitą Obojga Narodów), Szwecja, Dania i Rosja.

– Powołana wówczas flota kaperska liczyła około 10 okrętów i bardzo szybko się rozrastała. Pod koniec wojny, w późnych latach 60. XVI wieku było już 30 jednostek. Odgrywały one niezwykle istotną rolę w działaniach wojennych, skutecznie blokując tak zwaną żeglugę narewską. To był bardzo ważny szlak handlowy, który umożliwiał Moskwie nawiązanie bezpośrednich stosunków handlowych z portami bałtyckimi – mówiła historyk.

Powołana przez króla Komisja Morska miała na celu kontrolę nad działalnością floty kaperskiej. Korsarze w służbie króla nie należeli do zdyscyplinowanych. Dali się we znaki zwłaszcza gdańszczanom, którzy utrzymywali się z handlu. Z powodu działalności królewskich piratów wybuchł konflikt pomiędzy monarchą i gdańskimi mieszczanami.

Działalność floty kaperskiej wygasła wraz z zakończeniem wojny o dominium Maris Baltici. Od początku XVII wieku zaczęto budować regularne siły morskie. Ich największym sprawdzianem była bitwa pod Oliwą stoczona 28 listopada 1627 roku.

bm

22 marca 1940 roku został zamordowany przez Niemców Tadeusz Ziółkowski, kapitan żeglugi wielkiej, komendant pierwszego statku szkoleniowego "Lwów".

Przyszły wychowawca pokoleń polskich nawigatorów młodość spędził w Bydgoszczy, lecz zawsze ciągnęło go w stronę morza i często odwiedzał Gdańsk. W 1902 roku zaciągnął się w Hamburgu na statek "Grossherzogin Elizabeth". Tak zaczęła się jego młodzieńcza, morska epopeja: odbył kilka wielomiesięcznych rejsów na żaglowcach i parowcach, stopniowo awansował też na kolejne stopnie w żeglarskiej hierarchii. W 1910 roku, po przebytym kursie i zdanych egzaminach, został kapitanem żeglugi wielkiej, co jest najwyższą rangą w marynarce handlowej.

W charakterze pierwszego oficera na statkach cywilnych Ziółkowski pływał aż do I wojny światowej. W 1914 roku został powołany do służby w niemieckiej marynarce, gdzie służył na krążowniku pomocniczym, czyli przebudowanym i uzbrojonym statku cywilnym, "Kronprinz Wilhelm". Wojna skończyła się dla niego już w 1915 roku, kiedy to został - wraz z załogą swojego statku - internowany w USA.

Na wieść o odzyskaniu przez Polskę niepodległości, powrócił do kraju. Natychmiast zgłosił się do powstającej marynarki wojennej. Kontradmirał Kazimierz Porębski powołał go do komisji, która miała na celu zakup statku szkoleniowego.

Gdy latem 1921 roku wysłużony holenderski żaglowiec "Nest" został dostosowany do celów szkoleniowych i przemianowany na "Lwów", Tadeusz Ziółkowski został jego pierwszym kapitanem. Zaczęto go nazywać "Pierwszym żeglarzem Rzeczpospolitej".

W 1924 roku został powołany do polsko-niemieckiej Rady Portu i Dróg Wodnych Gdańska, która zarządzała portem gdańskim. Awansował wówczas do rangi komandora. Rankiem 1 września 1939 został aresztowany przez Niemców. Osadzono go w obozie Stutthof, gdzie zginął z rąk okupantów.

bm

Pochód wojsk polskich stanowił realizację decyzji podjętych na konferencji paryskiej i zawartych w traktacie wersalskim. Ratyfikowany 10 stycznia 1920 roku dokument ostatecznie potwierdzał zachodnie i północne granice odrodzonej po 123 latach zaborów Polski. Zgodnie z jego zapisami, Polska miała otrzymać dostęp do Morza Bałtyckiego. Zobacz przyłączanie Pomorza do Polski dzień po dniu:

Zaślubiny z morzem - Polska wraca nad Bałtyk

Zadanie przejęcia kontroli nad ziemiami Pomorza otrzymali żołnierze gen. Józefa Hallera (Front Pomorski) i gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego (Front Wielkopolski). 18 stycznia wojska tego pierwszego zajęły Toruń. Dowódca Błękitnej Armii został przyjęty owacyjnie w grodzie Kopernika. Dwa dni później wojska Dowbora weszły do Bydgoszczy. O ile żołnierze Frontu Wielkopolskiego doszli do Chojnic, o tyle zadaniem ich kolegów z Frontu Pomorskiego było dotarcie na wybrzeża Bałtyku. 

"Król Kaszubów" częstuje Hallera tabaką

Na północ od Grudziądza aż po Tczew granicę wyznaczała wstęga Wisły - jej zachodni brzeg leżał po stronie polskiej, wschodni - niemieckich Prus Wschodnich. Dalej rozciągały się ziemie przyłączone do terytorium Wolnego Miasta Gdańska. Na wschód od Gdańska Polsce przypadły tereny kaszubskie z Kościerzyną, Kartuzami i Wejherowem, aż po Władysławowo. Rzeczpospolita otrzymała także Półwysep Helski. Niewielka wioska rybacka Gdynia już wkrótce miała rozrosnąć się do rangi najważniejszego portu Bałtyku.

Zwieńczeniem marszu hallerczyków były zaślubiny Polski z morzem. W Pucku powitał Hallera powitał Antoni Abraham, działacz na rzecz polskości Pomorza nazywany "Królem Kaszubów". Według legendy zrobił to iście po kaszubsku - częstując dowódcę tabaką. "Kiedy Pan Generał na Kaszubach, to musi z Kaszubą zażyć tabaki z tej oto tabakiery" - miał powiedzieć Abraham.

Jedyna ofiara przejmowania Pomorza

Przejmowanie Pomorza z rąk niemieckich przebiegało względnie spokojnie. Tereny były zamieszkane w dużej mierze przez polskich Kujawiaków, Kociewiaków i Kaszubów, którzy często jeszcze przed wkraczaniem wojsk Dowbora i Hallera przejmowali władzę cywilną.

Zdarzała się wymiana ognia między Polakami i Niemcami, dochodziło do antypolskich i antyniemieckich incydentów. Jedynym poległym podczas akcji przejmowania Pomorza z rąk Niemców był Gerard Pająkowski. Żołnierz, a wcześniej powstaniec wielkopolski, zginął podczas wymiany ognia z wycofującymi się żołnierzami niemieckiej armii już pierwszego dnia akcji, 17 stycznia 1920. 

Województwo ze stolicą w Toruniu

Na odzyskanych terenach powołane zostało do życia województwo pomorskie. Jego stolicą został Toruń. Największe miasto regionu - Bydgoszcz - zostało włączone do województwa wielkopolskiego. Dopiero w 1938 roku, kiedy wobec żądań Niemiec ważną kwestią stało się zatarcie granic rozbiorowych, powiat bydgoski dołączono do Pomorskiego. Ostatnim wojewodą pomorskim przed wybuchem II wojny światowej był Władysław Raczkiewicz, późniejszy prezydent RP na Uchodźstwie. 

Wczasy nad Bałtykiem? Podziękuj Hallerowi

Polacy, którzy pozostali po niemieckiej stronie granicy, jeszcze po zakończeniu operacji przejmowania Pomorza manifestowali chęć przyłączenia rodzinnych ziem do Polski. Tak było m.in. w Bytowie, który wraz z większością powiatu przypadł Niemcom. 16 maja 1920 roku kilkuset tamtejszych Kaszubów zorganizowało pokojowy "marsz na Bytów". Demonstranci przedstawili lokalnym władzom petycję, w której domagali się przyłączenia powiatu do Polski. 

Bartłomiej Makowski