17 maja 1924 roku urodził się Kazimierz Dejmek, wybitny reżyser teatralny, reżyser słynnej inscenizacji "Dziadów" Mickiewicza, która została zdjęta z afisza na polecenie władzy ludowej. Spektakl o podtekście politycznym był przyczynkiem do wybuchu fali strajków studenckich w marcu 1968 roku.

Spotkanie z teatrem

W czasie II wojny światowej był partyzantem w oddziałach związanych z ruchem ludowym. W 1943 roku  wstąpił do Armii Krajowej. Egzamin aktorski zdał w 1946 roku, wtedy też rozpoczął pracę w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi.

Jak oceniał swoje wcielenie aktorskie, dojrzały już reżyser Kazimierz Dejmek? – Myślę, że sprawiedliwie i dość obiektywnie, ponieważ to było tak dawno i właściwie nie wiadomo, o kogo chodzi, tyle, że to miał samo imię i nazwisko, ale to zupełnie ktoś inny – mówił. – Wydaje mi się, że ów młody człowiek miał sporo teatralnego temperamentu i tego, co się potocznie zwie zdolnościami aktorskimi.

Porzucenie fachu aktorskiego nie mogło się jednak wiązać z całkowitym porzuceniem teatru, który pozostał w życiu Dejmka już na zawsze.

Kariera reżysera

W 1949 roku Kazimierz Dejmek wraz z kolegami powołał Teatr Nowy w Łodzi, którego wkrótce został dyrektorem i kierownikiem. Teatr miał w nowoczesny sposób realizować ideę realizmu socjalistycznego. Cieszący się poparciem władz teatr reprezentował mimo wszystko wysoki poziom artystyczny. Czas odwilży dotknął również teatr Dejmka i stopniowo zaczął tracić swój socrealistyczny charakter.

Kazimierz Dejmek tworzył wśród zespołu, z którym pracował niezwykłą atmosferę. – Miałem taki okres, kiedy nie miałem specjalnej styczności z dyrektorem Dejmkiem, kiedy atmosfera teatru przez niego wytworzona i teatr przez niego prowadzony śniły mi się po nocach – wspominał Zdzisław Mrożewski w aud. Anny Retmaniak w 1978 roku. – Myśmy przychodzili do tego teatru i niechętnie z niego wychodziliśmy. Nawet jak się nie grało, to w teatrze przebywał się z wielką przyjemnością.

"Dziady"

W 1962 objął funkcję dyrektora naczelnego i artystycznego Teatru Narodowego w Warszawie. W stolicy, podobnie jak w Łodzi, wystawiał głównie klasykę polskiego dramatu. Najbardziej znanym przedstawieniem Dejmka są "Działy" Mickiewicza, które ze względu na podtekst polityczny były czymś więcej niż zwykłym spektaklem.

– Wszelkie jego inscenizacje są służebne w stosunku do dzieła – mówił aktor Jan Kobuszewski. – Nigdy inscenizacja nie przerasta dzieła, a jeśli przerasta to nie jest to chęć popisu, tylko chęć usłużenia dziełu.

Premiera "Dziadów" odbyła się 25 listopada 1967 roku i miała uświetnić obchody rocznicy rewolucji październikowej. Spektakl został uznany przez władze PRL jako antyrosyjski i 30 stycznia 1968 został zdjęty z afisza. Wówczas rozpoczęła się fala protestów studenckich, które poprzedziły wydarzenia Marca 68. Dejmka usunięto z PZPR i pozbawiono posady w Teatrze Narodowym.

Kazimierz Dejmek nigdy nie zabiegał o popularność. Starał się po prostu robić swoje. – On był nieufny w pewnym sensie wobec tzw. sławie – podkreślał aktor Andrzej Szczepkowski. – Uważał, że to jest po prostu jego praca.

Obsesje Dejmka

Słynął z ogromnej pracowitości. Praktycznie całymi dniami przesiadywał w teatrze, do domu chodził tylko spać. Bardzo nie lubił nieporządku, nie tylko na samej sali prób, ale i choćby na przylegającej do niej stołówki. Mówił, że przygotowując spektakl trzeba zachować porządek nie tylko wewnętrzny, duchowy, ale i w przestrzeni wokół siebie. Reżyser nie tolerował również spóźnień.

– Spóźnić się do dyrektora Dejmka to była sprawa wręcz tragiczna, nawet 2 minuty – podkreślał Jan Kobuszewski. – Można się było wyłgać wyłącznie jakimś żartem, ale nie daj Boże, jeśli się nie trafiło na odpowiedni moment. Był taki czerwony notes, gdzie on zapisywał spóźnionych nawet po pół minuty.

– Jest coraz mniej osób, które chciałyby tego samego, co ja – mówił Kazimierz Dejmek w 1978 roku. – Tu pewnie się jakoś tragicznie rozmijam, ja przedstawiciel swojej generacji z generacjami innymi.

Posłuchaj, co o Kazimierzu Dejmku mówią jego aktorzy i jednocześnie przyjaciele.

mb

26 maja 1956 roku w Krakowie został założony kabaret Piwnica pod Baranami.

Pierwotnie podziemia pałacu Potockich, zwanych później Piwnicą pod Baranami, miały zostać przeznaczone na miejsce spotkań studentów różnych krakowskich uczelni. Jednak jeden z nich - student historii sztuki Piotr Skrzynecki - postanowił zorganizować w tym miejscu kabaret. Posiadał już w tym zakresie pewne doświadczenie - przez pewien czas pracował jako instruktor prowadzący zajęcia kulturalne dla robotników z podkrakowskiej Nowej Huty. Charyzma Skrzyneckiego sprawiła, że w krótkim czasie udało się skompletować zespół złożony z utalentowanych artystów.

Piwnica pod Baranami pierwotnie miała być tylko studenckim kabaretem. Nikt, łącznie z twórcą, nie spodziewał się tego, że scena odniesie spory sukces. W latach 60. i 70. kabaret był jednak wyjątkowy w skali kraju.

- Oszalałem, kiedy po raz pierwszy zobaczyłem Piwnicę pod Baranami. Zdała mi się nieprawdopodobną feerią rozmaitych stylów artystycznych. To był bardzo kolorowy świat niesamowitej estetyki, która bombardowała oczy i porywała duszę – mówił wieloletni współpracownik kabaretu, reżyser Janusz Kowalczyk.

Program, niekiedy przypominający rewię, składał się z krótkich musicali i utworów muzycznych przeplatanych tekstem. Niepowtarzalny styl wykonywanych przez artystów piosenek stworzył kompozytor Zbigniew Konieczny. Skrzynecki, przygotowując ich teksty, sięgał po dotyczące rozmaitych tematów literackie dokonania polskich i zagranicznych twórców. Z czasem Piwnica pod Baranami stała się miejscem, w którym rozkwitał polski jazz.

- O Piotrze Skrzyneckim mówiono, że jest ostatnim Cyganem, ostatnim przedstawicielem bohemy. Chciał uciec od rzeczywistości - wspominał kompozytor Zbigniew Raj. - Zawsze mówił, że nigdy nie chciał mieć żadnych poglądów, nie chciał mieć niczego na własność, nie chciał być związany z niczym w sposób formalny. Piwnica miała być jego azylem od rzeczywistości.

Nieodzownym elementem stały się zabawne monologi, które przed każdym z występów wygłaszał przed publicznością Skrzynecki. Obdarzony oryginalnym poczuciem humoru, potrafił błyskawicznie ułożyć celną ripostę. Przez dekady ze sceną związały się wybitne osobistości m.in. Ewa Demarczyk, Wiesław Dymny, Marek Grechuta, Anna Szałapak, Grzegorz Turnau czy kompozytorzy: Krzysztof Penderecki, Zbigniew Preisner, Zbigniew Raj i Jan Kanty Pawluśkiewicz.

- Piwnica uczyła podstawowych cnót estradowych, przede wszystkim umiejętności oceny własnych możliwości i znalezienia własnego miejsca w zespole. Spędzałem całe wieczory i noce w towarzystwie nierzadko kontrowersyjnych kolegów – wspominał Grzegorz Turnau.

 

Działalność niezależnej grupy nie spodobała się władzom. Urzędnicy na polecenie władz kilka razy zamykali kabaret. Scena najdłuższą przerwę w funkcjonowaniu odnotowała w czasie stanu wojennego.

- To była enklawa nie tylko wolności artystycznej, ale też politycznej i wolności sumienia. Tam mówiło się rzeczy i dotykało spraw, o których nikt inny nie mówił i nie dało się gdzie indziej przeczytać, wysłuchać ani zobaczyć - dodał Janusz Kowalczyk.

W latach 90. Piotr Skrzynecki zniknął z artystycznego krajobrazu Krakowa. Zmarł 27 kwietnia 1997 roku. Po jego śmierci artyści zdecydowali o kontynuowaniu działalności kabaretu.

seb

"Czarny anioł" Reportaż o Ewie Demarczyk

Zygmunt i Ewa

Obok Piotra Skrzyneckiego i Wiesława Dymnego był sprawcą artystycznego sukcesu Piwnicy pod Baranami. To m.in. dzięki niemu kabaret stał się legendą, to on odkrył talent Ewy Demarczyk i wspólnie z nią stworzył zupełnie nową wartość w polskiej piosence. Współpracowali od 1962 roku.

Wszystko zaczęło się, gdy kompozytor szukał ekspresyjnie śpiewającej artystki. Brakowało takiej w Piwnicy pod Baranami. – Kiedy zobaczyłem Ewę Demarczyk, wiedziałem, że to jest to – wspominał Zygmunt Konieczny w 2015 roku w rozmowie z Piotrem Metzem. – Pierwszym występem zrobiła wielką furorę, ale potem się wahała, czy przyjść do Piwnicy, bo twierdziła, że każemy jej mocno krzyczeć, a ona nie bardzo miała na to ochotę. Wreszcie przekonaliśmy ją z Piotrem Skrzyneckim i została w Piwnicy pod Baranami – opowiadał.

Piwnica pod Baranami. "Enklawa wolności, kuźnia estradowych cnót"

Na scenie, na ekranie, na antenie

Urodził się 3 stycznia 1937 roku w Krakowie. W latach 1956-1962 uczył się kompozycji u Stanisława Wiechowicza w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie. Debiutował jeszcze w czasie studiów - w 1959 roku w Piwnicy pod Baranami, gdzie trafił za pośrednictwem kolegi z uczelni Mieczysława Święcickiego. W tym samym roku zaczął pisać muzykę dla teatru. W 1963 roku związał się ze Starym Teatrem w Krakowie, dla którego stworzył wiele partytur, m.in. do "Nocy listopadowej" w reżyserii Andrzeja Wajdy (1977).

W Piwnicy pod Baranami największą sławę zyskały śpiewane przez Ewę Demarczyk piosenki z tekstami wybitnych poetów, takie jak "Czarne anioły" (sł. Wiesław Dymny), "Grande valse brillant" i "Tomaszów" (sł. Julian Tuwim), "Groszki i róże" (sł. Julian Kacper i Henryk Rostworowski), "Karuzela z madonnami" (sł. Miron Białoszewski) czy "Wiersze wojenne" (sł. Krzysztof Kamil Baczyński).

"Szepty i krzyki". Słuchowisko na podstawie Bergmana

Zygmunt Konieczny skomponował także muzykę do ponad stu filmów fabularnych, telewizyjnych i krótkometrażowych. Współpracował z Wojciechem Marczewskim, któremu napisał ścieżkę dźwiękową m.in. do "Ucieczki z kina Wolność", z Andrzejem Wajdą ("Biesy"), Tadeuszem Konwickim (m.in. "Dolina Issy", "Lawa"), Stanisławem Różewiczem ("Opadły liście z drzew", "Śmieszny staruszek") i Janem Jakubem Kolskim (m.in. "Historia kina w Popielawach", "Pornografia", "Jasminum").

Kompozytor pisze również dla Teatru Polskiego Radia. W 2016 roku miała miejsce premiera słuchowiska według scenariusza Ingmara Bergmana "Szepty i krzyki", w którym możemy usłyszeć muzykę stworzoną przez Zygmunta Koniecznego.

Był przede wszystkim tzw. aktorem charakterystycznym. Publiczność zapamiętała go przede wszystkim dzięki wybitnym kreacjom epizodycznym. Przeszkodą na drodze do dużych ról były warunki fizyczne aktora. Jerzy Nowak był osobą niewielkiego wzrostu o bardzo charakterystycznej, na pierwszy rzut oka "niesympatycznej" twarzy.

Jako aktor Teatru Starego miał okazję współtworzyć spektakle tak wybitnych reżyserów jak Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski, Lidia Zamkow, Andrzej Wajda, Jerzy Jarocki czy Konrad Swinarski. 

Żydowska nisza

Ponieważ jego rysy budziły skojarzenia z semickimi, bardzo często wcielał się w postaci Żydów. Najbardziej znane jego kreacje tego rodzaju to Zucker w "Ziemi obiecanej" (1974) Andrzeja Wajdy czy inwestor Fischel Friehof w "Liście Schindlera" (1993) Stevena Spielberga.

Najważniejszą jego rolą teatralną i zarazem wielkim sukcesem była kreacja Hirsza Singera w spektaklu "Ja jestem Żyd z Wesela", w którym Nowak przedstawia autentyczne losy człowieka, który był pierwowzorem dla postaci Żyda w najważniejszym dramacie Stanisława Wyspiańskiego. Spektakl grano nieprzerwanie od 1994 do 2007 roku w Teatrze Starym, a także w wielu innych miejscach w Polsce i na świecie. Sztukę wystawiono ponad 600 razy.

Powodów sukcesów aktora w graniu semickich postaci należy szukać w jego przedwojennej młodości. Nowak wychowywał się bowiem w galicyjskim miasteczku, w którym żyła bardzo liczna społeczność żydowska. Dzięki swojemu fenomenalnemu słuchowi językowemu od dziecka mówił równie dobrze w kilku językach.

Gwara góralska

Jerzy Nowak od wczesnych lat razem z rodzicami odwiedzał Podhale, gdzie miał okazję zapoznać się z gwarą góralską. To doświadczenie umożliwiło mu później realizację swojego wielkiego marzenia - występowania w realizacjach ukochanych przez niego tekstów Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W przedstawieniach tych Nowak z wielką wprawą posługiwał się gwarą góralską. Jednak nie wszystko, co z góralszczyzną związane fascynowało aktora w równym stopniu.

– Ja nie lubię wędrować po górach, bo ja mam za sobą prawie 5 lat wędrówki w lesie, w AK – mówił Jerzy Nowak w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 2004 roku.

Wedle słów jego młodszego kuzyna, aktora Jana Guntera, do zadań Nowaka w podziemiu niepodległościowym należało wykonywanie wyroków śmierci. Zapewne między innymi w związku z tym Jerzy Nowak po wojnie nie ujawnił się.

Pedagog

W 1948 roku ukończył Państwową Szkołę Dramatyczną w Krakowie, a po latach, już jako aktor krakowskiego Teatru Starego, został jej wykładowcą. O istocie swojego zawodu wypowiadał się następująco:

– Aktorstwo to jest rzemiosło, mimo że wielu mówi, że to jest jakieś posłannictwo. Nie. Ja się szczycę tym, że jestem rzemieślnikiem – mówił Jerzy Nowak w audycji Polskiego Radia. Dodał do tego jednak pewne zastrzeżenie: – Do aktorstwa potrzebne są pudy szczęścia, a jak ktoś jeszcze ma talent i do tego jeszcze pracuje, to absolutnie nie zaszkodzi – dodawał aktor.

Film o umieraniu

Pod koniec życia Jerzy Nowak wystąpił jako główny bohater filmu dokumentalnego Marcina Koszałki pt. "Istnienie" (2007). Tematem filmu była śmierć i sposób godzenia się z nią. Aktor, rzekomo dowiedziawszy się o swojej poważnej chorobie, postanowił zapisać w testamencie swoje ciało na użytek Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie miało zostać spreparowane w formalinie. Film wzbudził znaczne zainteresowanie, natomiast plotki o chorobie aktora zostały zdementowane.

Jesienią 2009 roku ukazała się biografia Jerzego Nowaka pt. "Książka o miłości", którą napisał wspólnie z żoną, Marią Andruszkiewicz-Nowak. Rok później małżonka aktora zmarła. Jerzy Nowak odszedł natomiast 26 marca 2013 roku w Warszawie, pozostawiając po sobie kilkaset ról teatralnych i filmowych. 

az