6 kwietnia 1915 roku urodził się Tadeusz Kantor, wybitny artysta, człowiek renesansu: reżyser, malarz, scenograf, grafik, autor manifestów artystycznych, animator życia kulturalnego, założyciel Teatru Cricot 2 w Krakowie.

– Sztuka to dla mnie pewien sposób życia – zaznaczał Tadeusz Kantor w rozmowie z Ewą Skudro w 1980 roku. – Jeżeli ktoś zajmuje się sztuką, to jest to jego całe życie.

Kształtowanie osobowości

I rzeczywiście całe życie Tadeusza Kantora obracało się wokół sztuki. Najpierw studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jeszcze przed końcem wojny z innymi studentami założył podziemny Teatr Niezależny.

– Myśmy byli sami, to znaczy byliśmy w takim stanie w jakim powinien być artysta – wspominał Tadeusz Kantor w 1980 roku w rozmowie z Bogusławem Sobczukiem. – Ja ten okres uważam za mój "złoty okres" teatru, ponieważ wtedy wszystko właściwie wymyśliłem.

W 1945 roku podjął pracę kierownika malarni w krakowskim Starym Teatrze oraz zapisał się na kurs scenografii w Studio Teatralnym prowadzonym przez Andrzeja Pronaszkę. Ten stał się dla Kantora guru.

Przeciwko realnemu socjalizmowi

W 1955 roku zbuntował się przeciw realizmowi socjalistycznemu i wraz z innymi polskimi artystami zorganizował wystawę "9 Malarzy" w Domu Plastyków. Twórcy ci zniknęli z rynku na lata i zmuszeni byli malować i wystawiać we własnych domach. – Gdybyśmy my wtedy nie zaprotestowali, nie dałoby się tak łatwo malarstwa tego podnieść – zaznaczał Tadeusz Kantor w 1980 roku. – Ja twierdzę, z całą odpowiedzialnością, że tych dziewięciu malarzy, którzy zaprotestowali, dali pomost ponad tą próżnią.

Jako pierwszy prezes Grupy Krakowskiej, Kantor stał się jednocześnie organizatorem życia artystycznego w Polsce. – Robił rzeczy, które trafiały w takie sytuacje, w które nikt inny nie trafiał – powiedział Marek Roztworowski, historyk sztuki.

Perfekcjonista i prześmiewca

– Ja nie jestem żadnym sędzią, tylko mówię aktorom otwarcie: "Wszystkie swoje grzechy, jakie się posiada, należy przekształcić w dzieło sztuki" – stwierdził Tadeusz Kantor w maju 1990 roku. – Przeważnie to raczej grzech staje się materią przy tworzeniu dzieła sztuki niż cnota.

Jak przyznawał sam reżyser, w jego charakterze leżało dążenie do pewnego rodzaju świętokradztwa w tworzeniu. Zawsze szukał odwrotności, przełamania schematów i wytyczania nowych dróg.

Praca z aktorem

– Kiedy go poznałam, wiedziałam jakie on ma osiągnięcia i że jest to osobowość niezwykła, silna, mocna – wspominała aktorka Teresa Wełmińska. – Ale nie przypuszczałam, że on potrafi tak wciągnąć. To jest człowiek, któremu ja zawdzięczam bardzo dużo.

Ogromny autorytet Tadeusza Kantora wielokrotnie kształtował osobowości młodych aktorów.
– Nie wiem na czym polegała ta jego umiejętność wydobywania z człowieka tych warstw – mówiła aktorka Mira Rychlicka. – Tadeusz zadawał różne zadania, ćwiczenia i człowiek się "zapamiętywał" i potem nagle stwierdzał, że to tak ma być. Jak by mi kazał, to bym wszystko zrobiła.

Poszukiwanie dobra i prawdy

– Kantor mówił zawsze prawdę – podkreślała dziennikarka Teresa Krzemień. – Tę prawdę zawsze brał z siebie i uważał, że wszystko, co jest szczere, autentyczne, co z autentycznych przeżyć człowieka-artysty wynika, jest w efekcie dobre.

Sztuka towarzyszyła mu do końca. Zmarł nagle po skończeniu próby spektaklu "Dzisiaj są moje urodziny" 8 grudnia 1990 w Krakowie. Premiera przedstawienia była hołdem złożonym Tadeuszowi Kantorowi przez przyjaciół i współpracowników.

Posłuchaj, jak Tadeusz Kantor formował swoich aktorów, czym była dla niego sztuka i co sądził o sobie.

mb

17 maja 1924 roku urodził się Kazimierz Dejmek, wybitny reżyser teatralny, reżyser słynnej inscenizacji "Dziadów" Mickiewicza, która została zdjęta z afisza na polecenie władzy ludowej. Spektakl o podtekście politycznym był przyczynkiem do wybuchu fali strajków studenckich w marcu 1968 roku.

Spotkanie z teatrem

W czasie II wojny światowej był partyzantem w oddziałach związanych z ruchem ludowym. W 1943 roku  wstąpił do Armii Krajowej. Egzamin aktorski zdał w 1946 roku, wtedy też rozpoczął pracę w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi.

Jak oceniał swoje wcielenie aktorskie, dojrzały już reżyser Kazimierz Dejmek? – Myślę, że sprawiedliwie i dość obiektywnie, ponieważ to było tak dawno i właściwie nie wiadomo, o kogo chodzi, tyle, że to miał samo imię i nazwisko, ale to zupełnie ktoś inny – mówił. – Wydaje mi się, że ów młody człowiek miał sporo teatralnego temperamentu i tego, co się potocznie zwie zdolnościami aktorskimi.

Porzucenie fachu aktorskiego nie mogło się jednak wiązać z całkowitym porzuceniem teatru, który pozostał w życiu Dejmka już na zawsze.

Kariera reżysera

W 1949 roku Kazimierz Dejmek wraz z kolegami powołał Teatr Nowy w Łodzi, którego wkrótce został dyrektorem i kierownikiem. Teatr miał w nowoczesny sposób realizować ideę realizmu socjalistycznego. Cieszący się poparciem władz teatr reprezentował mimo wszystko wysoki poziom artystyczny. Czas odwilży dotknął również teatr Dejmka i stopniowo zaczął tracić swój socrealistyczny charakter.

Kazimierz Dejmek tworzył wśród zespołu, z którym pracował niezwykłą atmosferę. – Miałem taki okres, kiedy nie miałem specjalnej styczności z dyrektorem Dejmkiem, kiedy atmosfera teatru przez niego wytworzona i teatr przez niego prowadzony śniły mi się po nocach – wspominał Zdzisław Mrożewski w aud. Anny Retmaniak w 1978 roku. – Myśmy przychodzili do tego teatru i niechętnie z niego wychodziliśmy. Nawet jak się nie grało, to w teatrze przebywał się z wielką przyjemnością.

"Dziady"

W 1962 objął funkcję dyrektora naczelnego i artystycznego Teatru Narodowego w Warszawie. W stolicy, podobnie jak w Łodzi, wystawiał głównie klasykę polskiego dramatu. Najbardziej znanym przedstawieniem Dejmka są "Działy" Mickiewicza, które ze względu na podtekst polityczny były czymś więcej niż zwykłym spektaklem.

– Wszelkie jego inscenizacje są służebne w stosunku do dzieła – mówił aktor Jan Kobuszewski. – Nigdy inscenizacja nie przerasta dzieła, a jeśli przerasta to nie jest to chęć popisu, tylko chęć usłużenia dziełu.

Premiera "Dziadów" odbyła się 25 listopada 1967 roku i miała uświetnić obchody rocznicy rewolucji październikowej. Spektakl został uznany przez władze PRL jako antyrosyjski i 30 stycznia 1968 został zdjęty z afisza. Wówczas rozpoczęła się fala protestów studenckich, które poprzedziły wydarzenia Marca 68. Dejmka usunięto z PZPR i pozbawiono posady w Teatrze Narodowym.

Kazimierz Dejmek nigdy nie zabiegał o popularność. Starał się po prostu robić swoje. – On był nieufny w pewnym sensie wobec tzw. sławie – podkreślał aktor Andrzej Szczepkowski. – Uważał, że to jest po prostu jego praca.

Obsesje Dejmka

Słynął z ogromnej pracowitości. Praktycznie całymi dniami przesiadywał w teatrze, do domu chodził tylko spać. Bardzo nie lubił nieporządku, nie tylko na samej sali prób, ale i choćby na przylegającej do niej stołówki. Mówił, że przygotowując spektakl trzeba zachować porządek nie tylko wewnętrzny, duchowy, ale i w przestrzeni wokół siebie. Reżyser nie tolerował również spóźnień.

– Spóźnić się do dyrektora Dejmka to była sprawa wręcz tragiczna, nawet 2 minuty – podkreślał Jan Kobuszewski. – Można się było wyłgać wyłącznie jakimś żartem, ale nie daj Boże, jeśli się nie trafiło na odpowiedni moment. Był taki czerwony notes, gdzie on zapisywał spóźnionych nawet po pół minuty.

– Jest coraz mniej osób, które chciałyby tego samego, co ja – mówił Kazimierz Dejmek w 1978 roku. – Tu pewnie się jakoś tragicznie rozmijam, ja przedstawiciel swojej generacji z generacjami innymi.

Posłuchaj, co o Kazimierzu Dejmku mówią jego aktorzy i jednocześnie przyjaciele.

mb

Data urodzin Becketta miała dla autora znaczenie symboliczne. Irlandczyk przyszedł na świat 13 kwietnia 1906 roku.

- Data urodzenia Becketta została przez niego samego zmitologizowana: urodził się trzynastego w piątek, a był to Wielki Piątek. Co więcej: on się urodził wieczorem o godzinie dziewiątej, a godzina ta w naszej tradycji judeochrześcijańskiej ma co najmniej dwa znaczenia: w Judei dwa tysiące lat temu liczono czas od godziny 6, a zatem godzina trzecia po południu to właśnie godzina dziewiąta. Beckett wykorzystał tę dwuznaczność i potem mówił, że urodził się w godzinie śmierci Chrystusa - mówił pisarz Antoni Libera, tłumacz Becketta w audycji Iwony Malinowskiej z cyklu "Biografie niezwykłe".

Apostoł Joyce'a

Już jako uczeń zdradzał talent do nauki języków. Studiował romanistykę. W Paryżu zaproponowano mu posadę wykładowcy literatury angielskiej. Po dwóch latach pracy we Francji wrócił do rodzinnej Irlandii, gdzie z kolei prowadził zajęcia z literatury francuskiej. Jednak dość szybko zrezygnował z posady akademickiej i zajął się pisaniem.

- Można się domyślać, że bodźcem, który skłonił go do rozpoczęcia kariery pisarza było spotkanie z Jamesem Joycem – wyjaśniał Antoni Libera. - Joyce zaprosił go do uczestnictwa w przedsięwzięciu literackim: stworzył wokół siebie dwunastu apostołów, którzy mieli napisać dwanaście esejów wokół ostatniej wielkiej powieści Joyce’a. Beckett miał wtedy 22 lata.

Chociaż wybuch II wojny światowej zastał go w neutralnej Irlandii, Beckett postanowił udać się do Francji, gdzie zaangażował się w działanie ruchu oporu. - Tłumaczył z francuskiego na angielski materiały wywiadowcze - mówił Antoni Libera.

Sława przyszła, Godot nie

Mimo, iż dziś Beckett jest jednym z najsłynniejszych autorów dwudziestego wieku, musiał długo czekać na sławę. - "Czekając na Godota" zostało odrzucone przez 17 teatrów - powiedział Antoni Libera. - Debiut sceniczny Becketta przyszedł dopiero w 1953 roku. Do tego czasu miał na swoim koncie kilka powieści, dwa tomy opowiadań, wiersze i eseje. To wszystko nie przekraczało nakładu 300-400 egzemplarzy.

"Czekając na Godota" to przypowieść będąca alegorią ludzkiego nastawienia do życia. Sztuka przyniosła Beckettowi sławę na całym świecie. Polska premiera dramatu miała miejsce w Teatrze Współczesnym w Warszawie.

Innymi słynnymi dziełami Becketta są: "Ostatnia taśma Krappa" i "Komedia". Bohaterowie Becketta to ludzie kalecy, biedni, pokrzywdzeni przez los i zdegenerowani. Ludzie, których absurdalna egzystencja prowadzi do nieuchronnego końca.

- Częsty motyw, jaki przewija się w jego powieściach, to śmierć w najciemniejszą noc grudniową - mówił Antoni Libera.

Beckett zmarł właśnie w taką noc, 22 grudnia 1989 roku.

bm

Przyszła na świat w 1840 roku jako nieślubne dziecko Józefy Bendy, ojciec przyszłej aktorki był nieznany. W młodości uczyła się na pensji. Wkrótce zamarzyła jej się kariera aktorki.

- Typowym dla rysu charakterologicznego Modrzejewskiej był ogromny upór i praca nad sobą - mówił Piotr Dmitrowicz w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Mieć 19 lat". - Młoda Modrzejewska w teatrze zbierała bardzo słabe recenzje.

Na rodzimych scenach

Modrzejewska pracowała wytrwale nad sobą: ćwiczyła głos (który był jej słabą stroną) i pobierała nauki u niemieckiego aktora Gustawa Zimajera. Wspólnie grali w wędrownej trupie aktorskiej Konstantego Łobojki. Wkrótce parę połączyło uczucie: jego owocem był urodzony w 1861 roku Rudolf Modrzejewski, późniejszy wielki budowniczy mostów.

Modrzejewskiej przestało wystarczać życie prowincjonalnej aktorki, włóczącej się od przedstawienia do przedstawienia po małych miasteczkach Galicji. Kolejnym celem aktorki była Warszawa. Tu zaczęła występować od 1868 roku. Również w tym roku poślubiła Karola Chłapowskiego. Na deskach warszawskich występowała przez 8 lat, gdzie – dzięki wybitnym rolom dramatycznym – uzyskała status gwiazdy.

Kariera w USA

- Ambicja, chęć sprawdzenia talentu i nadmiar intryg w warszawskim środowisku aktorskim – takie powody wyjazdu Modrzejewskiej za ocean przytacza Dariusz Aleksandrowicz autor audycji "Radiowe portrety Polaków". 13 lipca 1876 roku aktorka wyruszyła wraz z mężem i synem do Kalifornii. Znalazła się w grupie polskich imigrantów, w której był m.in. Henryk Sienkiewicz.

Amerykanie, choć początkowo nieufni wobec przybyszki "z końca świata", wkrótce zachwycili się jednak nieprzeciętnym talentem "Modjeskiej" – bo taki pseudonim artystyczny przybrała aktorka. Życie Modrzejewskiej składało się z niemal samych tournée po USA i Europie. Do kraju pod zaborami wracała jeszcze kilkakrotnie, lecz niekiedy zabraniano jej występów. Dlaczego? Posłuchaj audycji.

bm