42 lata temu, 4 maja 1980, zmarł Josip Broz Tito.

- Czy Tito to był Tito, czy nie został podmieniony w Moskwie - takie pytania postawił w 1994 r. publicysta Jerzy Woydyłło podczas rozmowy na temat przywódcy socjalistycznej Jugosławii, który sprawował swe rządy przez 35 lat. Dziennikarz był gościem audycji Sławomira Szofa z cyklu ”Postacie XX wieku”. - Ta sprawa czeka na pełne wyjaśnienie - stwierdził.

”Tito, jakiego nie znamy”

Byłaby to z pewnością jedna z największych mistyfikacji w dziejach współczesnego świata. Czy do niej doszło? Być może w przyszłości wyjdą na jaw pewne fakty z życia Tity, ale muszą zostać otwarte rosyjskie archiwa.

Jerzy Woydyłło był korespondentem Polskiego Radia i TVP w Belgradzie od 1956 r. Napisał książkę ”Tito jakiego nie znamy”. W programie Sławomira Szofa przedstawiał sylwetkę jugosłowiańskiego marszałka, mówiąc o jasnych i ciemnych kartach z jego życia.

- Był człowiekiem niewykształconym – komentował gość audycji. - Skończył zaledwie dwie klasy szkoły zawodowej. Był ślusarzem, z czego był bardzo dumny do końca życia i nigdy właściwie tych umiejętności nie porzucił.

Chorwackie i słoweńskie korzenie

Urodził się w 1892 r. w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. Jego matka była Słowenką, ale on uważał się za Chorwata. Nie opanował języka serbsko-chorwackiego. – Ogromny problem mieli z nim tłumacze – opowiadał Jerzy Woydyłło. – Oni czasem głupieli, bo nie wiedzieli, jak tłumaczyć jego przemówienia wygłaszane na żywo. Budował zdania bardzo złożone, często początek nie miał żadnego związku z końcową puentą.

- Zdawał sobie sprawę ze swoich braków. Czytał bardzo dużo, od dziecka. Uczył się języków, znał niemiecki, angielski – słyszymy w komentarzu. - Kiedy do Jugosławii z wizytą miała przyjechać królowa angielska, Tito zaczął się uczyć tańczyć walca ponieważ wiedział, że królowa lubi ten taniec.

Ciemną kartę w życiu Josipa Broza stanowi okres międzywojenny i jego działalność w  Międzynarodówce Komunistycznej. - Jako funkcjonariusz Kominternu pisał donosy na swych towarzyszy w okresie czystek – mówił publicysta. - Był bezwzględny, jeśli chodzi o metody walki politycznej. Nie znosił konkurencji, eliminował tych wszystkich, którzy mogli mu zagrozić.

Na czele partyzantki

Nazywał się Josip Broz, skąd przydomek Tito? – pytał autor audycji. - Pseudonimów miał około trzydziestu – usłyszał w odpowiedzi. Tito utrwalił się w okresie II wojny światowej. Wtedy to stanął na czele partyzanckiego ruchu oporu, w jego podziemnej armii walczyło blisko pół miliona ludzi. Był to ewenement na skalę światową.

Brytyjczycy i Amerykanie bardzo długo nie mieli informacji, kim właściwie jest człowiek o pseudonimie Tito. Byli przekonani, że to sowiecki agent. Niemcy wyznaczyli nagrodę 100 tys. marek w złocie dla tego, kto wydałby żywego lub martwego dowódcę walczących z nimi partyzantów. Krążyły o nim legendy, po kryjomu śpiewano o nim pieśni. - Zyskał wtedy ogromną popularność, cieszył się z tego ogromnie – stwierdził gość programu. - Był bardzo próżny. Uznał, że to jest jego sukces, że Niemcy go tak poszukują.

- Tak naprawdę Tito był tchórzem. Doniesienia o jego wielkich zwycięstwach w potyczkach partyzanckich po latach okazały się mitem - dodał gość programu.

Konflikt ze Stalinem

Tito wyszedł z II wojny światowej wzmocniony. Umiejętnie rozgrywał interesy swego kraju pomiędzy Wschodem i Zachodem. Liczyli się z nim zarówno Brytyjczycy i Amerykanie, jak też Rosjanie. Stanął, jako marszałek, na czele pół milionowej armii, posiadał ogromny aparat ucisku i terroru. Paradoksem było, że ten wierny uczeń Stalina wielokrotnie demonstrował swój niechętny stosunek do ZSRR.
Napięcie między nim a generalissimusem nasiliło się w 1948 r. Dlaczego? - Konflikt między nimi polegał na tym, że spotkało się dwóch dyktatorów i to było nie do zniesienia - komentował Woydyłło.

Sposób na zjednoczenie

Tito zdawał sobie sprawę, jak trudno o jedność pomiędzy narodami, zamieszkującymi Płw. Bałkański. Dlatego jeszcze w czasie wojny, tworząc partyzantkę, dążył, by nie było oddziałów jednolicie narodowościowych. Sądził, że wspólna walka przeciw okupantowi zjednoczy wszystkich.
14 stycznia 1953 został wybrany na prezydenta Jugosławii.

Czy jedność federacji osiągnął siłą? – pytał Sławomir Szof. - Tak, Tito zdawał sobie sprawę z tego, co drzemie w bałkański kotle, te ogromne nacjonalizmy, szowinizmy, nienawiści religijne – mówił Jerzy Woydyłło. – To nie są rzeczy nowe, one nie pojawiły się nagle. Tito dobrze wiedział, jakie były wojny bałkańskie na początku XX wieku, dobrze wiedział jaki wpływ miało ponad 500-letnie panowanie tureckie na tym półwyspie.

Josip Broz bardzo bał się tego, co stanie się po jego śmierci. Zmarł 4 maja 1980. Przez blisko 10 lat udawało się w Jugosławii zachować spokój. Ale spokój trwał krótko. W latach 90. Teren ten stał się miejscem potwornych zbrodni i konfliktów. Jugosławia się rozpadła.

Dyktator

Jerzy Woydyłło oceniał politykę prowadzona przez przywódcę socjalistycznej Jugosławii, zmiany do jakich doszło w tym kraju po wojnie. Mówił o jego dyktatorskich metodach. - Było to państwo policyjne – komentował. – Na ulicach Belgradu rzadko pan widział mundury milicyjne, tylko tych z drogówki, ale było to państwo, gdzie bez wyroków szło się do więzienia. Za dowcip o Ticie szło się na 5 lat bez wyroku na tzw. goli otok, czyli na gołą wyspę, gdzie nawet nie rósł kawałek trawy.
Legendarny przywódca partyzancki, czy krwawy dyktator? Posłuchaj dźwiękowej biografii Josipa Broz Tito.

bs

Radovan Karadżić urodził się 19 czerwca 1945 w Petnjicy koło Šavnika w Czarnogórze. W 1960 roku rozpoczął studia medyczne w Sarajewie. Praktyki odbył w szpitalu w Næstved w Danii. W 1974 wyjechał na roczne stypendium w Columbia University w Nowym Jorku. Jako lekarz psychiatra pracował w największym szpitalu w Sarajewie, Koszewo.

Karadżić był jednym z założycieli, powstałej w 1989 roku, Serbskiej Partii Demokratycznej w Bośni i Hercegowinie. Wkrótce został jej przywódcą, a po ogłoszeniu niepodległości Serbskiej Republiki Bośni i Hercegowiny w 1992 roku - prezydentem państwa.

Wojna domowa

Wraz z generałem Ratko Mladiciem oraz Slobodanem Miloszewiczem bezwzględnie dążył do umocnienia władzy serbskiej na terenie republiki (Republiki Bośni i Hercegowiny), m.in. za pomocą przeprowadzanych czystek etnicznych. Z funkcji prezydenta ustąpił w 1996 roku.
W czasie wojny domowej w Bośni i Hercegowinie, która toczyła się w latach 1992-1995, zginęło ok. 100 tys. ludzi, a ponad dwa miliony straciły dach nad głową.

Od 1997 roku Karadżić był poszukiwany przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii w Hadze (ICTY). Wśród stawianych mu zarzutów jest oskarżenie o ludobójstwo, dotyczące odpowiedzialności za masakrę ok. 8 tys. muzułmańskich mężczyzn i chłopców w Srebrenicy w lipcu 1995 roku oraz zarzuty zakwalifikowane jako zbrodnie przeciw ludzkości i zbrodnie wojenne.

Aresztowanie

Karadżić został aresztowany w Belgradzie 18 lipca 2008. Wcześniej ukrywał się przez 13 lat, mieszkał w stolicy Serbii i pracował w prywatnej klinice medycznej. Przybrał fałszywe nazwisko Dragan Dabić, a dla kamuflażu nosił długą brodę.

Po schwytaniu byłego przywódcy bośniackich Serbów szybko pojawiła się zgoda na przekazanie go trybunałowi w Hadze. Z samego rana 30 lipca 2008 specjalny samolot z zatrzymanym na pokładzie wylądował na lotnisku w Rotterdamie, skąd został on przetransportowany do aresztu trybunału.

Długi proces

Już następnego dnia odbyła się rozprawa wstępna. Karadżić zadeklarował, że będzie się bronił sam, chociaż przy wsparciu doradcy prawnego. Dostał 30 dni na analizę dokumentów, a sąd zdecydował o tym, że ma pozostawać w areszcie tymczasowym.

Od początku procesu, który rozpoczął się w październiku 2009 roku, były przywódca bośniackich Serbów utrzymuje, że jest niewinny.

- Karadżiciowi nie chodzi o to czy on wygra, czy przegra sam proces prawny. Tu chodzi o to jaki ślad zostawi w historii. Myślę, że ten proces może potrwać latami – przepowiadała po pierwszym dniu procesu Jana Uzelac, która od wielu lat śledzi procesy przed haskim trybunałem.

- Radovan Karadżić, co pokazała choćby dzisiejsza rozprawa, będzie starał się możliwie jak najbardziej utrudniać przebieg procesu i przedłużać go. Jest psychiatrą, więc jak przewidują komentatorzy będzie też manipulował opinią publiczną. Jeśli już pojawi się w trybunale to, podobnie jak Slobodan Miloszewicz, on będzie oskarżał i wygłaszał przemówienia – donosiła 26 października 2009 z Hagi korespondentka Polskiego Radia, Beata Płomecka.

Przewidywania komentatorów okazały się słuszne, proces trwa do dzisiaj. W czerwcu 2012 roku w pierwszej instancji trybunał uniewinnił Karadżicia od jednego z dwóch zarzutów ludobójstwa, uznając, że prokuratorzy nie przedstawili wystarczających dowodów na jego odpowiedzialność za masowe zabójstwa, prześladowanie i wysiedlenia Muzułmanów (Bośniaków) i Chorwatów na początku wojny w Bośni i Hercegowinie z lat 1992-1995.

Sędziowie Izby Apelacyjnej uznali jednak, że przedstawione przez prokuraturę dowody mogą wskazywać na to, iż celem Karadżicia podczas kampanii czystek etnicznych w 1992 roku było ludobójstwo. 11 lipca 2013 Międzynarodowy Trybunał ds. zbrodni wojennych w dawnej Jugosławii przywrócił wycofany przed rokiem zarzut ludobójstwa wobec Radovana Karadżicia.
Decyzja sądu apelacyjnego nadeszła w dniu obchodów 18. rocznicy masakry w Srebrenicy,  podczas której uroczyście pochowano ponad 400 zidentyfikowanych w ostatnim roku ofiar tragedii.

Orzeczenie Izby Apelacyjnej nie oznacza, że Karadżić został uznany za winnego, a jedynie, że został przywrócony główny zarzut, co do którego będą się musieli wypowiedzieć sędziowie w toku trwającego od 2009 roku procesu, tak jak w sprawie pozostałych dziesięciu zarzutów z listy w akcie oskarżenia.

68-letni Karadżić broni się sam, ale do dyspozycji ma ekipę wspierających go prawników. Na swą obronę otrzymał od trybunału 300 godzin - tyle samo, co oskarżenie - i powołał 300 świadków.

Odwieczny konflikt między zamieszkującymi Kosowo Serbami i Albańczykami nasilił się w 1989 roku, gdy Jugosławia zniosła w Kosowie autonomię. Stanowiący 90% ludności Albańczycy zbojkotowali wszelkie serbskie instytucje, a dwa lata później podczas rozpadu Jugosławii wysunęli żądanie niepodległości. Referendum i wybory nowych władz nie uznała Serbia.

Powstanie ”państwa w państwie”, nawoływanie do zbrojnego buntu przez Wyzwoleńczą Armię Kosowa i represje serbskich władz doprowadziły do eskalacji przemocy w 1998 roku. Władze w Belgradzie masowo wysiedlały Albańczyków, a wobec tych, którzy zostali, stosowały brutalne represje. 850 tysięcy uchodźców szukało schronienia w sąsiednich krajach. Czystka etniczna wzbudziła sprzeciw całego świata. Gdy próby pokojowego powstrzymania konfliktu zawiodły, podjęto decyzję o przeprowadzeniu nalotów NATO na serbskie cele wojskowe i strategiczne. Po raz pierwszy w historii Sojusz Północnoatlantycki przeprowadził operację wojskową bez autoryzacji ONZ.

Działania rozpoczęły się 24 marca 1999. - W nocy nie spałam. Miałam przy drzwiach rzeczy i dokumenty, żeby opuścić dom. Nie wiadomo gdzie pójść. Było bardzo niebezpiecznie, wszędzie spadały bomby. Kompletny chaos – wspominała ten dzień serbska tłumaczka języka polskiego Biserka Rajčić.

Naloty trwały siedemdziesiąt osiem dni. Zginęło od 1,2 do 2,5 tys. osób. Około 12,5 tysiąca zostało rannych. Zniszczono wiele obiektów wojskowych i gmachów rządowych, ale też szpitali. Zburzono i uszkodzono pięćdziesiąt pięć mostów kolejowych i wiaduktów. Zniszczono trzy centra radiowe i telewizyjne.

– Czuliśmy bezsilność, ale również ubolewanie nad tym, że narody europejskie stały się ofiarami manipulacji. Zaatakowanie ówczesnej Jugosławii było pierwszym krokiem na drodze NATO ku temu, by być sojuszem już nie tylko obronnym. Serbowie mieli nadzieję, że po kilku dniach ludzie zrozumieją, co się dzieje, a NATO nie będzie dążyło do tego, by całkowicie zniszczyć opór narodu – mówił na antenie PR Vladan Stamenković, serbski publicysta i tłumacz.

Naloty zmusiły Slobodana Miloševićia do zaakceptowania porozumienia pokojowego w czerwcu 1999 roku. Z Kosowa wycofano serbskie wojska, a uchodźcy mogli wrócić. Bezpieczeństwa pilnowało 50 tysięcy żołnierzy międzynarodowych sił KFOR, wśród nich Polacy. – Sytuacja jest bardzo trudna. Pod hasłami o pokoju i gotowości do współistnienia, nie ma jednak mowy o wybaczeniu. Widać chęć zemsty i nienawiść, głęboko ukrytą w oficjalnych rozmowach – mówił uczestnik polskiej misji pokojowej w Kosowie.

Sytuacja do dzisiaj nie jest stabilna. Kosowo ogłosiło niepodległość w 2008 roku, jednak nadal formalnie jest państwem nieuznawanym. Wciąż dochodzi do zamieszek, sytuacja ekonomiczna jest fatalna, a bezrobocie wyjątkowo wysokie.– Tamte działania były już spóźnione. Kosowo jest efektem bierności i później reakcji Unii Europejskiej i innych organizacji. Biorąc pod uwagę dzisiejszą sytuację na Krymie, nie możemy powtórzyć tego samego, nie możemy zaniechać pewnych działań, musimy reagować – podkreślał mecenas Michał Goździk, były pracownik ONZ.

mjm

9 października 1934 kula zamachowca zakończyła życie Aleksandra I Karadziordziewicia, króla Jugosławii.

Strzelał Włado Czernozemski, członek organizacji terrorystycznej "Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna". Komu mogło zależeć na śmierci monarchy? Lista jest długa.

Posłuchaj audycji Sławomira Szofa z cyklu "Postacie XX wieku".

Państwo południowych Słowian

Koncepcja powołania wspólnego państwa Słowian południowych sięga XIX wieku, ale doczekała się realizacji w latach I wojny światowej, kiedy to jej zwolennicy powołali Komitet Jugosłowiański. Pokłosiem ich działań było podjęcie decyzji o utworzeniu państwa z przedstawicielami serbskiej dynastii Karadziordziewiczów na tronie. 1 grudnia 1918 proklamowano Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Królem został Piotr I Karadziordziewicz, ale ze względu na zły stan zdrowia monarchy faktyczną władzę sprawował jego syn Aleksander. 

Sprzeczne interesy

Młody regent (wstąpił na tron po śmierci ojca w 1921 roku) zdobył szacunek jako zdolny dowódca podczas I wojny światowej. Jednak jego autorytet nie był wystarczający, aby pogodzić skłócone narody królestwa.  

- Regularnie dyskutowano o tym, jak ma wyglądać Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Ścierały się tendencje federalizmu państwowego i pluralizmu narodowego - wyjaśniał historyk w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Postacie XX wieku".

Król, który przeprowadził zamach stanu

Konflikt narodowy o prym w państwie zdominował życie publiczne. Doszło nawet do zastrzelenia w parlamencie trzech przedstawicieli Chorwackiej Partii Chłopskiej przez posła z Czarnogóry. Państwu groziła anarchia. 6 stycznia 1929 Aleksander zawiesił konstytucję, rozwiązał parlament i zlikwidował samorząd. Odtąd sprawował władzę dyktatorską.

- Na początku stycznia 1929 roku Aleksander Karadziordziewić dokonał zamachu stanu i oddał władzę w ręce swojego zaufanego człowieka gen. Petara Živkovicia - mówił prof. Adam Koseski.

Król-dyktator

Po zamach stanu państwo zostało przemianowane na Jugosławię. Dyktatorskie rządy Aleksandra (m.in. pogwałcenie tradycyjnego podziału terytorialnego i faworyzowanie Serbów w swoim otoczeniu) spowodowały ostrą reakcję nacjonalistów chorwackich (ustaszy) i macedońskich. To oni, przy tajnej pomocy Niemiec i Włoch niezadowolonych z profrancuskiej polityki Aleksandra, zorganizowali zamach, w którym zginął monarcha.

bm

Kto nie był socjalistą za młodu...

Z pochodzenia był Czarnogórcem. Przyszedł na świat 12 czerwca 1911. Młodzieńczy bunt przeciwko podziałom społecznym jugosłowiańskiej monarchii Karadziordziewiczów zrodził w nim fascynację socjalizmem. Jego poglądy radykalizowały się i w 1932 roku wstąpił do nielegalnej partii komunistycznej. W 1933 roku został skazany na więzienie za działalność antypaństwową. Od 1938 roku należał Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Jugosławii, dwa lata później był już członkiem Komitetu Politycznego tego ugrupowania.

- Bardzo szybko robił karierę polityczną. Wydaje się być to związane z tym, że był bardzo inteligentny, zdolny, rzutki i energiczny, a równocześnie bardzo bezkrytyczny w stosunku do systemu stalinowskiego- wyjasniał prof. Michał Zacharias w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Postacie XX wieku".

W czasie okupacji niemieckiej służył w oddziałach Josipa Broz Tito. Należał do ścisłego kierownictwa partyzantów. Nie był jednak dowódcą, a politykiem i ideologiem.

- Był wysłannikiem Tity w bardzo tajnych, ściśle zakonspirowanych sprawach – podkreślał prof. Michał Zacharias. O jakich sprawach mowa? Posłuchaj audycji.

Drugi po Ticie

Bliska współpraca Tity i Đilasa trwała po zakończeniu II wojny światowej. Poparł przywódcę Jugosławii w jego konflikcie z Moskwą. Tito chciał budować w swoim kraju komunizm, ale nie zgadzał się z supremacją ZSRR.

Od 1953 roku Đilas był wiceprezydentem Jugosławii. Już niecały rok po objęciu urzędu, pod wpływem rozczarowania biurokracją komunistyczną, zaczął publikować krytyczne w stosunku do systemu artykuły. W 1954 roku został pozbawiony stanowisk, a od 1956 roku przez kolejną dekadę wielokrotnie więziony. Posłuchaj o kulisach sprawy Đilasa w audycji Agnieszki Steckiej w audycji "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Nowa klasa wyzyskiwaczy

W 1968 roku wyemigrował – za zgodą władz – z kraju. Za granicą wydawał książki, w których unaoczniał patologię i gnicie systemu komunistycznego. W swojej "Nowej klasie", wychodząc od marksistowskiej idei walki klas, stawiał śmiałą, jak na owe czasy tezę o tym, że w systemie komunistycznym nową klasą wyzyskiwaczy stawali się oligarchowie z aparatu partyjnego.

- Konfliktu między Titą a Đilasem nie należy doszukiwać się w rozczarowaniu osobowością Tity - zaznaczał prof. Michał Zacharias. - Tutaj chodziło o to, że Đilas zauważył, że system komunistyczny w Jugosławii jest sprzeczny z założeniami i celami, które miał realizować.

bm