Osada, której imię nadano na cześć panującego wówczas w Anglii Jakuba I (ang. James I), nie była pierwszą próbą kolonizacji Nowego Świata, podjętą przez mieszkańców Wysp Brytyjskich. Przedtem podjętych zostało 17 angielskich wypraw w tym celu. Jednak wszystkie skończyły się niepowodzeniem: kolonistów pokonywały ciężkie warunki panujące na dziewiczym kontynencie, choroby, głód i rdzenni mieszkańcy.

John Smith - najemnik i przywódca

Jednak dopiero misja trzech statków Wirginijskiej Kompanii Londyńskiej okazała się sukcesem. 14 maja 1607 założone zostało Jamestown. Początkowo dowódcą wyprawy był Christopher Newport, jednak z historią Jamestown kojarzony jest przede wszystkim John Smith.

- John Smith był zawadiaką szukającym przygód, zjeździł pół świata (…). Smith był kiedyś zaciężnym wojakiem we Francji, Holandii, na Węgrzech. Dowojował się rangi kapitana, zawsze gotów był do każdej eskapady - słyszymy w audycji Władysława Wantuły (pseud. Karol Witt) z Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Pierwsi polscy koloniści

Smith, goniony żądzą przygody, sławy i zarobków nie został w osadzie, zajął się badaniem okolicznych rzek i wybrzeża. Do Jamestown powrócił w 1608 roku i został przywódcą miasteczka. To on posłał po nowych osadników, którzy przybyli do kolonii w październiku. - W zapiskach Towarzystwa Wirginii czytamy, że na statku "Mary & Margareth" płynęło po ośmiu Polaków i Holendrów - słyszymy w audycji RWE.

Romantyczna historia Pocahontas

Od początku osadnicy narażeni byli na ataki ze strony rdzennych mieszkańców Nowego Świata. Podczas jednej z wypraw eksploracyjnych ujęty przez Indian został sam John Smith. Jego oddział został wybity, a on sam został pojmany i miał zginąć z ręki wodza Powhatana. Od śmierci wybawiła go Pocahontas - córka wodza.

Pierwszy amerykański strajk o równość praw

Jamestown rozwijało się ze zmiennym szczęściem. Jego znaczenie jednak rosło do tego stopnia, że angielski król postanowił nadać Wirginii pewną autonomię samorządową.

- Każde osiedle mogło wybierać po dwóch przedstawicieli do Zgromadzenia Wirginii, które miało powoływać urzędników i ustalać prawa. Ale do głosowania dopuszczono tylko Anglików i wtedy Polacy ogłosili strajk. Pierwszy strajk na ziemi amerykańskiej - słyszymy w audycji z 1969 roku.

Czym zajmowali się Polacy w pierwszej stałej osadzie w Ameryce Północnej? Posłuchaj audycji.

31 lipca 1619 roku udało im się wywalczyć przez Zgromadzeniem równość praw wyborczych.

bm

Indianie Północnej Ameryki zamieszkiwali początkowo głównie tereny współczesnego pogranicza Kanady i USA. Już wtedy dochodziło do pierwszych konfliktów z kolonizatorami z Europy. Pierwsza wojna, między rdzennymi mieszkańcami a przybyszami ze Starego Świata z Jamestown, rozegrała się w 1609 roku.

Podbój Wielkich Równin

Dopiero rewolucja cywilizacyjna, jaką było wejście w posiadanie konia przywiezionego na kontynent przez Europejczyków, spowodowała wielkie migracje na południe. W połowie XVII wieku plemiona indiańskie zasiedliły obszar Wielkich Równin.

Mogłyby tam mieszkać jeszcze długo, gdyby nie… powstanie USA. Brytyjczycy nie byli skorzy do kolonizacji w głąb kontynentu, uważając, że kolonie należy opierać na brzegu Atlantyku, tak by stanowiły dobry rynek zbytu dla towarów przywożonych angielskimi statkami. Jednocześnie jednak Anglii zależało na zahamowaniu kolonizacji francuskiej – w konflikt między europejskimi mocarstwami wciągnięci zostali rdzenni Amerykanie, którzy opowiedzieli się po stronie Francuzów.

Powstanie USA

Blisko stuletni konflikt zakończył się podpisaniem pokoju paryskiego w 1763 roku, na mocy którego większość francuskich kolonii przypadła Brytyjczykom. Było to jednak pyrrusowe zwycięstwo – koszty długotrwałego konfliktu metropolia zrzuciła na barki kolonii, stosując rygorystyczną politykę fiskalną. Amerykanie – bo tak zaczęli siebie wówczas określać koloniści – mieli tego dość. Wybuchł konflikt, który przerodził się w regularną wojnę. Ta z kolei doprowadziła do powstania USA. 4 lipca 1776 członkowie Kongresu podpisali Deklarację Niepodległości, powołując tym samym do życia nowe państwo: Stany Zjednoczone Ameryki.

Alkohol, choroby, wojny, wysiedlenia

To był początek poważnych problemów Indian. Amerykanie odczuwali głód ziemi, a Wielkie Równiny kusiły swoim bezkresem. Kolonizatorzy zapuszczali się coraz dalej na Zachód. Szacuje się, że u progu podboju Dzikiego Zachodu było około miliona Indian, jednak skłóceni między sobą, słabi ekonomicznie, wyniszczani przez choroby i alkohol przywiezione przez białego człowieka, byli ze swoich terenów wypierani. W 1830 roku powstało Terytorium Indiańskie rozciągające się na wschód od Missisipi, przeznaczone tylko na użytek rdzennych mieszkańców Ameryki. Byli oni tam przesiedlani siłą z innych części kraju.  

Kilkakrotnie podnosili broń przeciwko kolonizatorom. Do legendy przeszła bitwa pod Little Bighorn rozegrana 25 czerwca 1876  między żołnierzami gen. George’a Custera a siłami Indian, zakończona klęską tych pierwszych.

Rezerwaty

Od 1887 roku należy datować politykę asymilacji (a właściwie wynaradawiania) ludności indiańskiej: amerykańskie władze postanowiły poprzez rozparcelowanie terenów rezerwatów na indywidualne działki zniszczyć tradycyjną strukturę plemienną.

Na miejscu Terytorium Indiańskiego powstały kolejne stany, gdzie do dziś znajdują się indiańskie rezerwaty. Rdzenni mieszkańcy Ameryki posiadają odrębną administrację, prawa i policję.

- Apacze mają tu ponad 10 tys. sztuk bydła, a ziemia rezerwatu - ponad 250 tys. ha należy do wszystkich, do całego szczepu, każdy z nich może rezerwat opuścić i zamieszkać poza jego granicami, nie ma tu ogrodzonego terytorium - opisywał życie w rezerwacie Nescalero w Stanie Nowy Meksyk w 1965 roku Stanisław Śmiałowski w audycji "Na ścieżce wojennej i przy fajce pokoju".

bm

25 czerwca 1876 roku wojownicy indiańscy pod wodzą Siedzącego Byka rozgromili oddział dowodzony przez gen. George'a Armstronga Custera.

Podbój Dzikiego Zachodu

- Stany Zjednoczone wychodziły w II połowie XIX w. tryumfalnie z ran wojny secesyjnej. USA rozciągnęły się od Atlantyku po Pacyfik - nakreślał tło wydarzeń pod Little Bighorn dr Zbigniew Kwiecień, gość audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

Szybki przyrost liczby ludności zmusił mieszkańców wybrzeża do poszukiwania szczęścia pośród Wielkich Równin. Tak zaczynał się podbój Dzikiego Zachodu. Całe rodziny osadników ciągnęły taborami wprost na tereny zajęte przez koczowniczych rdzennych mieszkańców Ameryki.

Sporne Góry Czarne

Amerykanie podpisywali z Indianami kolejne traktaty pokojowe gwarantujące nienaruszalność terytoriów rdzennych mieszkańców Ameryki, po czym łamali postanowienia traktatów. Indianie byli wypierani ze swoich terenów, co wywoływało ich opór.

W 1862 roku wybuchło krwawe powstanie Dakotów, podczas którego zginęło 700 osadników. Konsensus wypracowano dopiero w 1868 roku, kiedy Amerykanie oddali, w wieczyste posiadanie Indian, Góry Czarne.

I ten traktat został złamany. W efekcie Dakotowie zgromadzili się pod wodzą Siedzącego Byka i Szalonego Konia pod Little Bighorn. Przeciwko nim wysłane zostały oddziały amerykańskie.

- Plan operacji polegał na założeniu, że istnieje tam jakaś indiańska osada, w której zgromadziła się trudna do określenia liczba wojowników - wyjaśniał dr Zbigniew  Kwiecień.

Masakra 7 Regimentu

Plan zakładał połączenie się 7. Regimentu Kawalerii płk. George'a Custera, znajdującego się na szpicy oddziałów gen. Terry'ego, z siłami gen. Crooka. Ten ostatni został jednak związany walką przez część wojowników indiańskich pod dowództwem Szalonego Konia i nie dotarł ze swoimi oddziałami na umówione miejsce zborne, czyli właśnie Little Bighorn. Mimo to Custer zdecydował się walczyć z Indianami.

- Generał Custer zakładał, że przewaga dyscypliny i siły ognia zapewni mu przewagę nad większą nawet liczbą wojowników wroga - mówił gość audycji.

Na otwartym terenie ważniejsze od siły ognia były szybkość i możliwość manewrowania. Pod tym względem znający teren wojownicy indiańscy górowali nad kawalerzystami Custera. Żołnierze 7. Regimentu zostali zmasakrowani, zginęła większość z ponad 500 żołnierzy, ugodzony strzałami poległ też ich dowódca.

Śmierć legendy

- On już wtedy był żywą legendą, miał sławę dzielnego kawalerzysty - wyjaśniał powody, dla których Custer przegrał swoją ostatnią bitwę gość Hanny Marii Gizy. - Dla takiego dowódcy decyzja o odwrocie była niemożliwa. W podświadomości miał, że walczy z dzikimi.

Porażka pod Little Bighorn wywołała histerię w amerykańskiej opinii publicznej. Rebelię Dakotów stłumiono, zaś Indian pozamykano w rezerwatach. Zwycięzca spod Little Bighorn, Siedzący Byk, niemal do końca życia odgrywał sceny pokonania Custera w rewii Buffalo Billa.

bm

4 czerwca 1584 na wyspie Roanoke założono pierwszą angielską kolonię w Ameryce Północnej.  

Marzenie o lepszym świecie

Wyprawa w kierunku nieznanego świata została sfinansowana i zorganizowana przez Waltera Raleigha. Żeglarza, o którym w The Cambridge History of the British Empire napisano tak: "był on jedną z najbardziej szalonych i mogących doprowadzić do rozpaczy postaci w historii Anglii". Wielu podkreślało jego zamiłowanie do złota, ale jak zauważył Kazimierz Dziewanowski: "marzyły mu się nowe światy, w których powstaną lepsze i sprawiedliwsze społeczeństwa angielskie niż to, które znał na wyspie i które w końcu posłało go na szafot".

Z takim przeświadczeniem w kierunku nieznanych wówczas ziem wyruszyła grupa 108 śmiałków pod wodzą Richarda Grenville’a. Popłynęli na północ tak, aby uniknąć kontaktu z Hiszpanami.

Pierwsza krew

Po rozpoznaniu wybrzeża Karoliny Północnej na miejsce osiedlenia wybrano wyspę Roanoke w okolicach Chesapeake Bay. Pierwsze kontakty z zamieszkałymi nieopodal Indianami okazały się przyjazne. Jednak moment szaleństwa Grenville’a, kiedy to w ataku furii nakazał ostrzelać i spalić jedną z wiosek tubylców, obróciło w pył dotychczasowe zaufanie.

Wkrótce po tym wydarzeniu statki odpłynęły w drogę powrotną do Anglii. Miały powrócić z kolejną falą kolonistów. Pozbawieni zapasów i źle przygotowani osadnicy mieli problemy z najprostszymi czynnościami, jak chociażby zdobywaniem pożywienia. Zabrakło też charyzmatycznego przywódcy.

Chaos potęgowało życie w ciągłym strachu przed odwetem Indian. W desperacji prewencyjnie zaatakowano jedną z pobliskich wiosek. Osadnicy mieli szczęście. Na horyzoncie pojawiły się okręty Francisa Drake’a. Słynny korsarz zabrał przerażonych Europejczyków z powrotem do domu.

Zła wróżba

Na miejscu pozostało 15 śmiałków. Co nimi kierowało? Odwaga, nadzieja, niechęć do powrotu? Możemy się tylko domyślać. O ich losie wiemy tylko tyle, że zostali.

Nowa wyprawa dopłynęła do wyspy w lipcu 1587 roku. Na miejscu znaleziono tylko kości jednego z osadników. Pomimo złowrogiej wróżby postanowiono osiedlić się w tym samym miejscu. Podjęto próbę odbudowania przyjaznych relacji z tubylcami. Na to było jednak już za późno, zbyt wiele krwi się przelało. Indiańskie wioski milczały.

Stan oblężenia

Osadnicy żyli jak rozbitkowie w stanie oblężenia. Zdani na własne siły, bez wystarczających zapasów, pod ciągłą obserwacją. Pogarszały się nastroje i narastała panika. W końcu zawiodły nerwy.

Tego feralnego dnia osadnicy pod wodzą Johna White’a przeprowadzili trzeci już, w krótkiej historii białej kolonizacji tego rejonu, atak na indiańską wioskę. Odtąd cała okoliczna puszcza wręcz kipiała nienawiścią.

Anglicy wiedzieli, że nie mają szans. Wysłano do kraju statek z prośbą o pomoc. Jednak był to czas, gdy oczy Anglii były już zwrócone gdzie indziej. Zbliżało się nieuchronne starcie z hiszpańską Wielką Armadą. Nie było czasu ani środków na pomoc grupce ludzi, którzy ją dobrowolnie opuścili.

"Croatoan"

Wyprawa ratunkowa ruszyła dopiero po czterech latach, latem 1591 roku. Kazimierz Dziewanowski w swojej książce Brzemię białego człowieka przywołuje notatki z dziennika White’a: "Rzuciliśmy kotwice blisko brzegu. Zagrali sygnał na trąbce i potem wiele innych znajomych melodii angielskich i wołaliśmy do nich przyjaźnie; ale nie było odpowiedzi".

Na lądzie ekspedycja napotkała zarośnięte ruiny fortu i zabudowań. W środku nie było nikogo. Żadnych grobów, ani zwłok. Przy wejściu do osady widniał jedynie napis "Croatoan", czyli nazwa pobliskiej wyspy.

89 mężczyzn, 17 kobiet i 11 dzieci przepadło bez śladu. Nigdy ich nie odnaleziono. Ta historia stała się kanwą imperialnej legendy o "straconej kolonii". Głosiła, że gdzieś w głębi amerykańskiego lądu spotyka się wśród Indian ludzi o jasnej cerze i niebieskich oczach.

mjm