110 lat temu urodził się Jesse Owens, wybitny lekkoatleta, rekordzista świata, złoty medalista olimpiady w Berlinie.

Igrzyska w 1936 roku miały być pokazem siły nazistowskich Niemiec. Spektakl sportu i propagandy przygotowano z najwyższym pietyzmem. Całość uwieczniała w obiektywie kamery Leni Riefenstahl.

- W perfekcyjnym, realizowanym kosztem 30 mln dolarów scenariuszu, zastosowano najnowsze zdobycze techniki, takie jak użycie fotokomórki, transkontynentalne transmisje radiowe, przekazy dalekopisowe, transmisje telewizyjne - mówił prof. Cezary Król w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Niemcy".

Festiwal propagandy

Hitler i Goebbels chcieli wykorzystać olimpiadę do ukazania światu słuszności swojej rasistowskiej ideologii. Igrzyska miały być tryumfem aryjskiej rasy panów. Udałoby się, gdyby nie genialny występ czarnoskórego lekkoatlety Jessego Owensa. Amerykanin zdobył złoto w czterech konkurencjach: biegu na 100 i 200 metrów, skoku w dal i sztafecie 4 x 100 metrów.

- Zachował się fragment kroniki filmowej, który pokazuje reakcję Hitlera na zwycięstwo Jesse Owensa. Widać wyraźnie, jak Führer żachnął się jakby, po czym rozejrzał się gniewnie naokoło i opuścił trybunę - mówił historyk.

Wódz III Rzeszy nie pogratulował Owensowi zwycięstwa, a ponadto miał w reakcji na zwycięstwo atlety zasugerować, że w przyszłości należałoby wykluczyć czarnoskórych zawodników z rywalizacji z białymi sportowcami.

Najszybszy człowiek świata

W chwili największego tryumfu, Owens miał już na swoim koncie wybitne osiągnięcia sportowe. Rok przed olimpiadą w Berlinie, podczas mistrzostw w Ann Arbor ustanowił 6 rekordów świata. Dokonał tego w godzinę. Przez 25 lat nikt nie był w stanie osiągnąć lepszego wyniku w skoku w dal od ustanowionego przez niego rekordu 8,13 m.

Losy najszybszego człowieka świata nie ułożyły się dobrze po olimpiadzie. Owens imał się różnych zajęć: występował na niemal cyrkowych pokazach, podczas których ścigał się z końmi wyścigowymi, reklamował pralnię chemiczną i pracował przy dystrybutorze paliwa. Ostatecznie odnalazł powołanie jako ambasador wartości olimpijskich i działacz na rzecz równouprawnienia Afroamerykanów.

bm

Pisząc artykuł, korzystałem z książki "Igrzyska w Berlinie. Jak Hilter ukradł olimpijski sen" Guya Waltersa.

Początek kariery

Urodził się 25 października 1932 roku w Warszawie w rodzinie związanej z obozem sanacyjnym. W domu odebrał wychowanie patriotyczne. Ojciec Jerzego w czasie II wojny światowej był żołnierzem Armii Krajowej Batalionu "Zośka".

Ulubioną lekturą nastoletniego Jerzego była "Trylogia" Henryka Sienkiewicza.

- Zacząłem utożsamiać się z bohaterami Sienkiewicza: Kmicicem, Skrzetuskim i Wołodyjowskim. Wtedy pojawiła się w mojej głowie myśl o zostaniu szermierzem – mówił w wywiadzie dla Polskiego Radia z 1974 roku Jerzy Pawłowski.

Plany zostały zdeterminowane przez niezwykłe odkrycie. Pawłowski w latach 40. znalazł w okolicach Warszawy dawną paradną, oficerską szablę. Broń została wkrótce wykorzystana podczas zabaw z kolegami. Za namową jednego z nich rozpoczął treningi w 1949 roku. W tym samym roku został powołany do wojska. Służbę w armii zakończył w stopniu majora. W 1952 roku wznowił treningi w sekcji szermierczej Legii Warszawa. Był bardzo pojętnym uczniem. Swoimi umiejętnościami zadziwiał trenerów i kolegów z klubu.

- Naszą drużynę prowadził Janos Kewey, który był nie tylko dobrym trenerem, ale także świetnym pedagogiem. Dzięki niemu nieco wyprzedziliśmy epokę. Walkę sportową postrzegaliśmy jako patriotyczny obowiązek – wspominał w wywiadzie Jerzy Pawłowski.

Niezwyciężony szermierz

W 1952 roku na Igrzyskach Olimpijskich w Helsinkach, pomimo młodego wieku, był już podporą całego zespołu szermierzy. Choć nie zdobył medalu, zaprezentował w pełni swój talent. W tym samym roku otrzymał tytuł mistrza sportu. W 1953 roku zdobył drużynowy brąz na Mistrzostwach Światach w Brukseli, a w 1954 roku - drużynowe srebro w Luksemburgu. Rozpoczęło się pasmo sukcesów. Młody Pawłowski na różnych turniejach w Polsce i za granicą wygrywał z doświadczonymi zawodnikami. Pierwsze złoto na mistrzostwach świata wywalczył w Paryżu w 1957 roku startując indywidualnie. 

W 1956 roku na Igrzyskach Olimpijskich w Melbourne wraz z zespołem pokonał drużynę Anglii, Stanów Zjednoczonych, ZSRR i Francji. Zdobył srebrny medal drużynowo i indywidualnie.

- To była nie tylko moja radość, ale także drużyny i Polonii. Byłem wzruszony przez całe igrzyska – mówił Jerzy Pawłowski do "Kroniki olimpijskiej" z 1956 roku.

Ukoronowaniem jego sportowej kariery był złoto zdobyte indywidualnie na Igrzyskach Olimpijskich w Meksyku w 1968 roku. 

Ulubieniec władz

W 1970 roku w uznaniu za zasługi, został prezesem Polskiego Związku Szermierczego. W tym samym roku ukończył również studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W wolnym czasie zajmował się myślistwem, wędkarstwem, interesował go również teatr i kino. Uwielbiały go władze PRL-u, które często zapraszały go na oficjalne przyjęcia. W towarzystwie Pawłowskiego chętnie pokazywali się partyjni notable. Prasa nazywała go "dżentelmenem planszy", podkreślając jego zachowanie fair play w każdej sportowej sytuacji. Sukcesy i osobisty wdzięk pozwoliły mu zyskać wielu fanów wśród zwykłych ludzi. Dwukrotnie został uznany najlepszym sportowcem roku w Plebiscycie Przeglądu Sportowego.

W 1974 roku zamierzał zrezygnować z pełnionej funkcji i zająć się bezpośrednio przygotowaniami do Igrzysk Olimpijskich w Montrealu w 1976. Nie przypuszczał, że plany pokrzyżuje mu skrywana przez niego tajemnica.

Podwójny agent

W 1950 roku został współpracownikiem Wojskowej Służby Wywiadowczej. Podjęcie współpracy tłumaczył obawą o swojego ojca, który miał przeszłość w AK. Do 1962 roku dostarczał bezpiece informacje na temat innych sportowców, z którymi wyjeżdżał na zawody. W tym samym roku wywiad rozwiązał z nim współpracę.

W 1964 roku, został zwerbowany przez CIA, podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych. Dla amerykańskich władz Pawłowski był niezwykle cennym szpiegowskim nabytkiem: jako multimedalista, major Wojska Polskiego i ulubieniec władz, bywalec rautów, mógł mieć dostęp do wielu poufnych informacji. Sam twierdził, że nie podpisał zobowiązania do współpracy z wywiadem USA i działał jako wolny strzelec. Amerykanom przekazywał informacje na tematy polityczno-towarzyskie z kręgów PZPR.

Pawłowski pod pseudonimem "Paweł" pracował dla CIA do 1975 roku. Został wtedy rozpracowany przez polski kontrwywiad. Szermierz przedstawiał później wersję, że sam zgłosił się do służb, wiedząc, że jest obserwowany. Liczył na złagodzenie kary.

Wyrok

Szybko przyznał się do stawianych mu zarzutów o szpiegostwo na rzecz obcego wywiadu. 8 kwietnia 1976 roku Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie skazał go na 25 lat więzienia. Został także pozbawiony praw publicznych i zdegradowany do stopnia szeregowego. Dawny pupil władz państwa trafił do jednej celi z kryminalistami.

W 1985 roku został ułaskawiony przez Radę Państwa. Władze Polski zamierzały wymienić go wraz z innymi agentami na schwytanego w USA szpiega PRL-u. Został przewieziony na terytorium RFN wraz z innymi agentami. Jednak w ostatniej chwili rozmyślił się i odmówił przejścia na amerykańską stronę. Po latach tłumaczył, że doszedł wtedy do wniosku, że to komuniści, a nie on, powinni wyjechać z Polski. 

Dalsze losy

Po wyjściu na wolność nie udało mu się profesjonalnie wrócić do sportu. Zajął się za to bioenergoterapią i malarstwem.

W 1994 roku opublikował autobiografię pt. "Najdłuższy pojedynek. Spowiedź szablisty wszech czasów – agenta CIA", w której ujawnił szczegóły współpracy z polskimi i amerykańskimi służbami. Władzom Polski po 1989 roku zarzucał, że nie traktują go jak bohatera. Twierdził również, że w okresie transformacji nie przebudowały systemu bezpieczeństwa.

Jerzy Pawłowski zmarł 11 stycznia 2005 roku w Warszawie w wieku 72 lat.

seb/im

Józef Baran-Bilewicz przyszedł na świat 125 lat temu, 4 marca 1899 roku, w Rachwałówce w okolicach Rzeszowa, w wielodzietnej rodzinie kolejarzy. W czasie I wojny światowej służył w armii austriackiej. W 1918 roku ukończył Szkołę Oficerów Rezerwy w Ołomuńcu. Bronił Lwowa w czasie wojny polsko-ukraińskiej. W latach 1919-1920 walczył podczas wojny polsko-bolszewickiej, razem ze swoimi trzema braćmi.

Początki kariery sportowej

Po zakończeniu działań wojennych, rozpoczął roczny kurs podchorążych w Toruniu. Po zdaniu egzaminów pozostał tam jako instruktor artylerii. W 1921 roku został awansowany do stopnia podporucznika. Rok później został przeniesiony do Lwowa. Dowództwo widziało w nim materiał na zdolnego artylerzystę, jednak Baran-Bilewski w tym samym czasie zaczął bardziej pasjonować się sportem. Odbywając służbę wojskową na Kresach, wstąpił do klubu sportowego Pogoń Lwów, w którym trenował w sekcji lekkoatletycznej.

Pierwsze sukcesy

Dzięki intensywnym treningom, kariera sportowa Barana-Bilewskiego rozwijała się bardzo szybko. Już w 1922 roku startując w barwach klubu Pogoń Lwów, wywalczył tytuł mistrza Polski w pchnięciu kulą. W tym samym roku wystąpił w dyscyplinie chodu sportowego na dystansie 2 kilometrów, reprezentując Polskę podczas Słowiańskich Mistrzostw Lekkoatletycznych w Pradze. Także w 1922 roku był jednym z organizatorów zawodów sportowych w Centralnej Szkole Wyszkolenia Gimnastycznego i Sportowego (CSWGiS) w Poznaniu, które miały na celu sprawdzenie tężyzny fizycznej żołnierzy. Przez pewien czas reprezentował także klub RKS Resovia Rzeszów.

O zawodach dla żołnierzy i poczynionych na ich podstawie obserwacjach Barana-Bilewskiego przeczytasz w przedwojennym czasopismie "Żołnierz Wielkopolski" na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.

W 1925 roku jako szczególnie uzdolniony sportowo oficer, został skierowany przez dowództwo na roczny kurs do CSWGiS, gdzie po zakończeniu kursu nadzorował wyszkolenie fizyczne żołnierzy.

Igrzyska olimpijskie w Amsterdamie

W 1928 roku wchodził w skład polskiej reprezentacji podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie. Razem z nim do stolicy Holandii pojechała m.in. Halina Konopacka, która zdobyła złoty medal. Niestety, Baran-Bilewski, nie miał tyle szczęścia co koleżanka z drużyny i w konkurencji rzutu dyskiem odpadł jeszcze w fazie eliminacji. Pomimo tego zdołał zjednać sobie sympatię kibiców i wzbudzić zainteresowanie polskich i zagranicznych mediów.

O polskiej drużynie na igrzyskach olimpijskich w Amsterdamie przeczytasz w archiwalnym numerze "Przeglądu Sportowego" na stronach e-Kolekcji Czasopism Polskich Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie.

Rekordzista

Po powrocie do Polski został dowódcą kompanii szermierczej w CSWGiS. Ponadto był instruktorem lekkiej atletyki, boksu i gier zespołowych. Nie zważając na porażkę na igrzyskach, wstąpił do Akademickiego Związku Sportowego w Poznaniu. Jako członek tego klubu wielokrotnie został mistrzem Polski w dyscyplinach pchnięcia kulą i rzutu dyskiem. W swojej całej karierze sportowej 13 razy bił rekord Polski, zaś 19 razy był medalistą mistrzostw Polski, w tym 6 razy sięgnął po złoto.

Wykładowca i teoretyk sportu

W 1929 roku przeniósł się do Warszawy. Wraz z przeprowadzką zmienił także klub sportowy - od tej pory reprezentował CWKS Legia Warszawa. W nowoczesnym, jak na warunki doby dwudziestolecia międzywojennego Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego, nabył uprawnienia nauczycielskie, trenerskie i sędziowskie. Od 1932 roku pracował tam jako wykładowca lekkoatletyki i gier sportowych. Odbył także kilkumiesięczny kurs gimnastyczny w Danii. W 1932 roku został awansowany do stopnia kapitana. Często prowadził pomiary dotyczące kondycji zawodników różnych dyscyplin.

Jako wykładowca szczególnie interesował się metodyką sportu. Wyniki swoich badań w tym zakresie publikował w licznych pracach naukowych oraz w podręcznikach do wychowania fizycznego. Baran-Bilewski wykładał także w Państwowej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki. W 1931 roku za zasługi na polu rozwijania kultury fizycznej w Polsce otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi.

Architekt olimpijskiego sukcesu

Największym osiągnięciem w karierze organizatora sportu był wyjazd w 1932 roku na Letnie Igrzyska Olimpijskie w Los Angeles nie jako zawodnik, ale jako kierownik drużyny lekkoatletycznej. Jego dwójka podopiecznych: Janusz Kusociński i Stanisława Walasiewicz w biegach zdobyli złote medale.

Działacz sportowy

Baran-Bilewski po wycofaniu się z czynnego uprawiania sportu aktywnie zaangażował się w prace Polskiego Związku Lekkiej Atletyki i Polskiego Związku Olimpijskiego. Napisał także wiele artykułów do "Przeglądu Sportowego".

II wojna światowa

Pod koniec sierpnia 1939 roku zgodnie z rozkazem udał się do Włodzimierza Wołyńskiego. Po najeździe ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku, w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach trafił do niewoli sowieckiej. Został umieszczony w obozie w Kozielsku. Pomimo beznadziejnej sytuacji nie załamał się i prowadził dla pozostałych osadzonych żołnierzy wykłady z zakresu teorii sportu. Przypominał także o przedwojennych sukcesach polskich sportowców na różnych mistrzostwach. W kwietniu 1940 roku został przewieziony do Katynia, gdzie na mocy rozkazu Stalina został zastrzelony przez NKWD. W 1943 roku został zidentyfikowany na podstawie posiadanych przy sobie fotografii i listów.

Sportowa rodzina

Warto dodać, że zaangażowany w rozwój życia sportowego II RP był także brat Józefa - Jan. Jako żołnierz doszedł aż do stopnia pułkownika. W 1925 roku opublikował pierwszy polski podręcznik na temat boksu. W 1928 roku wyjechał do Amsterdamu jako jeden z kierowników ekipy i dyskobol, ale przed zawodami musiał zrezygnować ze startu z powodu nabytej na treningu kontuzji. Był kilkukrotnym mistrzem Polski w biegach długodystansowych i pięcioboju nowoczesnym. W 1939 roku trafił do niewoli niemieckiej. W 1944 był organizatorem olimpiady obozowej w Oflagu IIC Woldenberg. Po II wojnie światowej wrócił do Polski i zaangażował się w działalność sportową.

seb

Źródła: M. Blombergowa, Uczeni polscy rozstrzelani w Charkowie, Katyniu i Twerze, [w:] Analecta, nr 9/2 (18), wyd.2000 J. Kisiel, L. Dajerling, W.Szymański, Chód sportowy w meczach lekkoatletycznych w latach 1922-2015, wyd.2016, "Przegląd Sportowy", nr 31-32, wyd.1928, nr 61-65, wyd.1932.

23 maja 1926 roku Halina Konopacka ustanowiła pierwszy polski lekkoatletyczny rekord świata. Uzyskała w rzucie dyskiem 34,15 m.

Była lekkoatletką i zdobywczynią pierwszego złotego medalu dla polskiej reprezentacji w historii Igrzysk Olimpijskich. Dokonała tego 31 lipca 1928 na Igrzyskach w Amsterdamie, rzucając dyskiem na rekordową odległość 39,62 m.

100 lat Polskiego Komitetu Olimpijskiego - serwis specjalny

Sportowe geny

Halina Konopacka urodziła się 26 lutego 1900 w Rawie Mazowieckiej. Pochodziła z rodu szlacheckiego spowinowaconego z Tatarami. Sport był obecny w rodzinie Haliny, która postanowiła zająć się nim zawodowo. Była dobra we wszystkich konkurencjach lekkoatletycznych, odnosiła mnóstwo zwycięstw. Startowała w biegach sztafetowych, w skokach, pchała kulą.

– Zaczęło się po prostu z zamiłowania do ruchu, z zamiłowania do przyrody. Ciekawość kazała rzucić, biegać, próbować. Po prostu z radości życia, z młodości, z przygody i z tego wszystkiego, z czego sport się powinien składać. Jak wzięłam dysk, to okazało się, że po paru razach padł rekord Polski. No to już wtedy kazali mi trochę trenować. I tak się zaczęło – Halina Konopacka opowiadała o swoich początkach w rzucie dyskiem.

Karierę sportową rozpoczęła w latach 20., kiedy jako studentka filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim wstąpiła do sekcji lekkoatletycznej Akademickiego Związku Sportowego. Uprawiała różne dyscypliny lekkoatletyki, ale największe sukcesy odnosiła w rzucie kulą i dyskiem, w których zdobyła mistrzostwo Polski.

W 1928 roku odniosła swój największy sportowy sukces - zdobyła złoty medal w rzucie dyskiem na Igrzyskach Olimpijskich w Amsterdamie.

Wszechstronna i piękna

Z pewnością nie mieściła się ona w ciasnym stereotypie sportsmenki. Była piękną kobietą, nosiła się niesłychanie elegancko, stąd przy okazji różnego rodzaju zawodów była prawdziwą ozdobą stadionów.

– Wystarczyłoby przypomnieć z kroniki życia towarzyskiego II Rzeczypospolitej, długą listę prominentnych osobowości, w tym jednego premiera, które szalały za tą - jak pisała ówczesna prasa - kobietą posągowej urody – wspominał historyk dr Janusz Osica w audycji z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Równie mocno jak sport pochłaniało ją pisanie wierszy oraz malarstwo. Jej twórczość publikowana była w "Wiadomościach Literackich" i "Skamandrze". Wydany w 1929 roku tomik poezji: "Któregoś dnia" stał się modną, czytaną na salonach lekturą.

We wrześniu 1939 roku brała udział w dramatycznej i udanej akcji przewozu do Francji zasobów polskiego złota. Udział Konopackiej w tej akcji wynikał stąd, że jej mąż Ignacy Matuszewski był prominentną postacią rządów pomajowych, m.in. szefem oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego i ministrem skarbu II Rzeczypospolitej.

Gdy Halina Konopacka w latach II wojny światowej przeniosła się do Stanów Zjednoczonych, wróciła do poezji oraz zajęła się malarstwem. Zmarła 28 stycznia 1989 roku na Florydzie. Półtora roku po jej śmierci, urnę z jej prochami pochowano na warszawskim cmentarzu na Bródnie.

Sławna jak Kiepura

- Halina Konopacka była nie tylko tą pierwszą zwyciężczynią olimpijską w polskich barwach w Amsterdamie, ale była z całą pewnością wzorem, który od tej pory może być śmiało kopiowany. Jej wszechstronność, jeżeli chodzi o kulturę fizyczną i duchową, klasa jako człowieka, pomijając nawet samą kobiecą urodę, pozostawiła niezatarte wspomnienia - mówił Maciej Petruczenko, dziennikarz "Przeglądu Sportowego", ekspert od lekkiej atletyki i historii sportu.

W dwudziestoleciu międzywojennym jej sława była porównywana ze sławą Jana Kiepury. Halina Konopacka zmarła 28 stycznia 1989 roku.

mk/im

Początek pasji

Przyszedł na świat w Żółkwi, znajdującej się na terenach dzisiejszej Ukrainy. W 1919 roku zdał maturę i rozpoczął naukę w Szkole Podchorążych Artylerii w Poznaniu. Następnie służył w 1 Pułku Artylerii Górskiej w Nowym Targu, skąd został wysłany na kurs do Oficerskiej Szkoły Aeronautycznej w Toruniu. To właśnie wtedy zafascynował się aeronautyką. ‒ Mój pierwszy lot na balonie wolnym był w 1922 roku. Przy pięknej letniej pogodzie skończył się przedwcześnie. Kosz balonu osunął się wzdłuż stogu siana ‒ wspominał Zbigniew Burzyński w radiowej audycji z lat 70.

Burzyńskiego przepełniała pasja do baloniarstwa, bardzo szybko rozwijał swoje umiejętności. W dość niedługim czasie awansował na porucznika. Brał również udział w montażu pierwszego polskiego sterowca "Lech". Zajmował się także projektowaniem i nadzorowaniem budowy balonów. W tym czasie służył już w Jabłonnie, w II Batalionie Aeronautycznym.

Droga do pucharu Gordona Bennetta

Sport balonowy rozwinął się dopiero pod koniec lat 20. XX wieku. ‒ Ale już w 1931 roku przy dźwiękach hymnu polskiego z lotniska pod Bazyleą w Szwajcarii startuje balon "Warszawa". Piloci Franciszek Hynek i Zbigniew Burzyński. W tym właśnie locie zdobywają pierwsze ostrogi lotnicze, chociaż ten lot nie przyniesie im jeszcze poważniejszego sukcesu ‒ opowiadał Zbigniew Lipiński, autor audycji "Ludzie biało-czerwonych szachownic".

Pomimo że Polacy nie wygrali zawodów, otrzymali nagrodę za najwyższą rozwiniętą prędkość. Na tamte czasy osiągnięcie ok. 68 km na godzinę było wyczynem pionierskim. Umożliwiło im to w 1933 roku wyjazd do USA na prestiżowe zawody Gordona Bennetta. ‒ Wzruszające było powitanie przez Polonię w Chicago. Z góry wiedzieli, że my musimy zwyciężyć ‒ wspominał Zbigniew Burzyński w archiwalnym nagraniu Polskiego Radia.

Dzięki dokładnym obliczeniom i sprytnemu manewrowi, polegającym na obniżeniu wysokości lotu balonu w pierwszej fazie wyścigu, zespół złożony z Franciszka Hynka i Zbigniewa Burzyńskiego wygrał zawody. Jako pierwsi w historii zdobyli puchar Gordon Bennetta dla Polski! Warto dodać, że wyścig ten polegał na pokonaniu balonem gazowym jak największej odległości w linii prostej. Lot musiał odbywać się bez międzylądowań.

Komplikacje po lądowaniu

Burzyński i Hynek nie uniknęli jednak problemów, ich balon wylądował na wzgórzu pośrodku lasu. Mieli ze sobą jedynie skromne zapasy jedzenia. W trakcie lotu wyzbyli się reszty prowiantu, a także innych przedmiotów, w tym radioodbiornika, w celu zrzucenia balastu. Wyczerpujący marsz do najbliższych zabudowań trwał cztery dni. ‒ Usłyszeliśmy szum nadjeżdżającej drezyny, na której siedziało kilkunastu robotników ‒ opowiadał Franciszek Hynek w archiwalnym nagraniu Polskiego Radia. Zawieźli nas do swojego miejsca zamieszkania i zaopiekowali się nami.

Ich historią żyła nie tylko Polonia amerykańska, ale również rodacy w kraju. ‒ Wtedy cała Polska gorąco przeżywała przygody polskiej załogi,  bo po raz pierwszy była szansa, że zajmiemy pierwsze miejsce. Ja również, siedząc przy radio, śledziłam z wielkim niepokojem prowadzone poszukiwania  ‒ wspominała w audycji "Balony" Antonina Burzyńska, żona Zbigniewa Burzyńskiego. Przypuszczano, że balon mógł wylądować nawet w Kanadzie. ‒ W całym kraju wszyscy się cieszyli i ze łzami w oczach się przytulali, kiedy nareszcie przyszła wiadomość, że załoga żyje - mówiła Antonina Burzyńska.

Podniebne rekordy

28 lutego 1933 roku Burzyński wzbił się na wysokość 9762 m, ale dopiero dwa lata później zgłosił oficjalny zamiar pobicia rekordu wynoszącego wówczas 8600 m. Polak osiągnął wtedy 9437 m, tym samym zostając nowym rekordzistą świata. ‒ Pół roku później, w lipcu 1935 roku, poprawił ten rekord, wznosząc się na wysokość 10002 m, a w 1936 roku osiągnął 10853 ‒ mówił autor audycji "Balony" Jerzy Waglewski.

Doskonałe umiejętności i profesjonalizm Zbigniewa Burzyńskiego pozwoliły mu na osiągnięcie najlepszych wyników na świecie. W 1935 roku po raz drugi sięgnął po trofeum zawodów Gordona Bennetta, tym razem w zespole z Władysławem Wysockim. Podczas tych zawodów pobili również dwa dotychczasowe wyniki. ‒ Ustanowili światowe rekordy: długości 1650 km i czasu trwania lotu 57 godzin i 54 minuty ‒ opowiadał  autor audycji "Balony" Jerzy Waglewski.

Żołnierz i społecznik

Po wybuchu II wojny światowej Zbigniew Burzyński brał udział w kampanii wrześniowej. Dowodził kompanią balonów obserwacyjnych. Na początku października 1939 roku trafił do niewoli niemieckiej, w której przebywał do kwietnia 1945 roku.

W latach powojennych ukończył studia na Politechnice Warszawskiej i uzyskał dyplom inżyniera mechanika ze specjalnością balonową. Pracował  przy konstruowaniu balonów. Działał również na rzecz odrodzenia sportu balonowego w Polsce. Został przewodniczącym nowo powołanej w 1956 roku Rady Balonowej Aeroklubu PRL. Zajmował się również organizowaniem zawodów oraz szkoleniem pilotów balonów. ‒ W zawodach brali udział nasi uczniowie. Już w pierwszym starcie w 1961 roku mieliśmy ogromną radość ‒ wspominała Antonina Burzyńska w audycji "Balony". ‒ Nasz młody pilot, mający za sobą tylko 16 lotów wobec innych zawodników, którzy latali ponad 200 razy, wygrał zawody w Holandii. Świadczy to o klasie, jaką było polskie baloniarstwo.

Zbigniew Burzyński zmarł 30 grudnia 1971 roku w Warszawie. 

WP

Ten legendarny sportowiec podczas II wojny światowej był kurierem tatrzańskim oraz bohaterem najsłynniejszej ucieczki z hitlerowskiego więzienia na ulicy Montelupich w Krakowie.  

Rolę Stanisława Marusarza "Dziadka" zagrał Mateusz Janicki. W postać żony Marusarza wcieliła się Olga Szostak, a jego siostrę zagrała Marta Maria Wiśniewska. W pozostałych rolach wystąpili m.in.: Beata Schimscheiner, Robert Czebotar, Maciej Mikołajczyk, Krzysztof Szczepaniak, Paweł Okraska oraz Mateusz Bożek (młody Stanisław) i Janka Cholewa (mała Helenka).

Sportowe początki

Stanisław Marusarz urodził się 18 czerwca 1913 roku w Zakopanem. – Jestem zakopiańczykiem z dziada pradziada. Mój dziadek był przewodnikiem tatrzańskim, chodził jeszcze po górach z Tytusem Chałubińskim – mówił w 1973 roku na antenie Polskiego Radia. 

Marusarz miał brata i cztery siostry. Jedną z nich była mistrzyni sportów narciarskich Helena Marusarzówna, która w czasie II wojny światowej została rozstrzelana przez Niemców.  

Sportem zainteresował się w młodym wieku. - Patrzyłem na ludzi, którzy jeździli pod Reglami i marzyłem o wielkich wynikach i własnych nartach, nie było mnie jednak na nie stać. Ostatecznie udało mi się je zdobyć - chłopcy pomogli mi je wystrugać z drewna – wspominał po latach Stanisław Marusarz.

Już wówczas dał się poznać jako zdeterminowany i nieugięty sportowiec. – Zachowały się opisy jego pierwszych zawodów. Wiele razy upadał na skoczni, ranił się dotkliwie, ale kompletnie go to nie zrażało. Tylko czekał aż znowu będzie mógł przypiąć narty i ponownie spróbować – mówił na antenie Polskiego Radia Dariusz Jaroń, autor książki "Skoczkowie. Przerwany lot".

Dwudziestokrotny mistrz Polski

W 1932 roku Stanisław Marusarz wyjechał na swoje pierwsze Igrzyska Olimpijskie do Lake Placid w Stanach Zjednoczonych. Startował wówczas w dwóch konkurencjach (w skokach narciarskich i biegu zjazdowym) i uplasował się w środku stawki. To był jednak dopiero początek jego światowej kariery sportowej - na samej tylko olimpiadzie wystąpił jeszcze trzy razy (w 1936 roku w Garmisch-Partenkirchen w Niemczech, w 1948 roku w Sankt Moritz w Szwajcarii i w 1952 roku w norweskim Oslo).

Stanisław Marusarz na trasie biegu podczas zawodów narciarskich zorganizowanych w 1934 roku w Zakopanem. Źródło: NAC/Domena publiczna

I chociaż nigdy nie udało mu się wygrać upragnionego złotego medalu olimpijskiego, aż dwadzieścia razy został narciarskim mistrzem Polski (11 razy w skokach), a w 1938 roku na Mistrzostwach Świata w fińskim Lahti zajął drugie miejsce. Z tym ostatnim wydarzeniem związana jest zresztą ciekawa historia. 

- Muszę powiedzieć, że cudownie się zachował Asbjørn Ruud, który zajął wówczas pierwsze miejsce. Kiedy go wywołali, to nie chciał pójść, bo uważał, że ze mną przegrał. Powiedziałem mu wtedy: "Nie mam do ciebie pretensji, weź tę nagrodę". I on wtedy wyszedł na scenę, wziął ją i zaczekał, kiedy mnie wezwali. A gdy to zrobili, odebrał mi moją drugą nagrodę i wręczył mi swoją. Ja oczywiście nie mogłem się na to zgodzić i jej nie przyjąłem – wspominał w 1973 roku na antenie Polskiego Radia Stanisław Marusarz.

Spektakularna ucieczka 

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Po wkroczeniu wojsk niemieckich na ziemie polskie we wrześniu 1939 roku Marusarz wstąpił do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i został kurierem tatrzańskim. Działał na trasie Zakopane-Budapeszt: przenosił materiały konspiracyjne i pieniądze, a także przeprowadzał żołnierzy Podziemnego Państwa Polskiego przez Słowację na Węgry. Latem 1940 roku został zatrzymany przez słowackich żandarmów i przekazany Gestapo.

Zobacz także: 

• Polskie Państwo Podziemne. Fenomen w skali Europy
• Armia Krajowa – walka nie tylko zbrojna

Marusarz trafił do krakowskiego więzienia znajdującego się przy ul. Montelupich. – Niemcy doskonale zdawali sobie sprawę z tego, kto dostał się w ich ręce. W zamian za uwolnienie zaproponowali mu nawet posadę trenera niemieckich skoczków – mówił dziennikarz Dariusz Jaroń na antenie Polskiego Radia.

Sportowiec odrzucił ofertę, a kilka tygodni później naziści skazali go na karę śmierci. Cudem udało mu się jednak zachować życie. Osiemnaście godzin przed planowaną egzekucją, wraz z grupą innych skazańców, podjął bowiem próbę ucieczki.

- Więźniom udało się rozchylić kraty na tyle, żeby mogli się pomiędzy nimi zmieścić - opowiadał Dariusz Jaroń. - Marusarz był jednym z nielicznych, którym udało się wtedy nie tylko wyskoczyć przez okno z pierwszego piętra, ale też wejść na mur po drucie kolczastym i zeskoczyć z niego na ulicę. Buzowała w nim adrenalina i dopiero po jakimś czasie zorientował się, że został postrzelony przez wartownika. Ale to było już daleko od aresztu i grupy pościgowej – dodał.

"Udało mi się uciec tylko dlatego, że uprawiałem sport"

Sportowiec wmieszał się w tłum ludzi robiących zakupy na pobliskim targu. Po kilkudniowej wędrówce dotarł do rodzinnego Zakopanego, skąd, przez Słowację, przedostał się na Węgry. – Uważam, że udało mi się uciec tylko dlatego, że uprawiałem sport – mówił w 1973 roku Marusarz na antenie Polskiego Radia. – W sporcie wygrywałem puchary, medale i żeby wygrać, podejmowałem ryzyko. Tutaj też postawiłem wszystko na jedną kartę: wyskoczyć przez okno. I przeskoczyłem przez dwa ogrodzenia tak jak na skoczni. Gdybym wcześniej nie uprawiał sportu, to na pewno bym tego nie przeżył – dodał.

Stanisław Marusarz w swoim rekordowym skoku na odległość 74 m z Wielkiej Skoczni na Krokwi. Źródło: NAC/Domena publiczna

Do Polski powrócił już po wojnie w 1945 roku i kontynuował swoją karierę narciarską. Na emeryturę przeszedł w 1957 roku, nigdy jednak nie rozstał się ze światem sportu. Jako gość honorowy uczestniczył w licznych wydarzeniach – w 1980 roku na przykład uświetnił swoją obecnością Igrzyska w Lake Placid w Stanach Zjednoczonych. Przez młodszych sportowców często nazywany był "Dziadkiem", a także "królem nart". 

Stanisław Marusarz zmarł 29 października 1993 roku. Został pochowany w Zakopanem na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku.

jb

Antyczne korzenie olimpizmu

Pierwsze poświadczone źródłami igrzyska odbyły się w 776 roku p.n.e. w mieście Olimpia, położonym w zachodniej części Peloponezu, ostatnie natomiast w 383 roku n.e. 

W starożytności igrzyska były przede wszystkim świętem religijnym ku czci Zeusa, z czasem jednak stały się dla Greków również najdoskonalszą formą realizacji idei kalokagatii, czyli harmonijnego połączenia piękna ludzkiego ciała z dzielnością i dobrocią moralną. Jej ducha najlepiej oddaje znana starożytnym Grekom sentencja "Νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ", którą można przetłumaczyć na język polski jako "W zdrowym ciele zdrowy duch". ​

Prócz zawodów sportowych organizowano również - w myśl idei kalokagatii - konkursy sztuki, turnieje poetyckie, muzyczne i teatralne. W czasie trwania igrzysk obowiązywał także "pokój boży" (ekecheiria) i zawieszano wszelkie konflikty rozgrywane w rejonie. 

Ponieważ dla starożytnych najważniejsza była rywalizacja, a nie samo zwycięstwo, surowo traktowano nieuczciwych zawodników. Oszuści byli karani chłostą, musieli również z własnej kieszeni sfinansować pomnik upamiętniający ich przewinienie.

***

Zobacz także: Stado golasów na stadionie. Tak wyglądały starożytne igrzyska olimpijskie

***

Plakat promujący I Igrzyska Olimpijskie, które odbyły się w 1896 roku w Atenach. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Pierre de Coubertin i nowożytna olimpiada

Na wskrzeszenie igrzysk trzeba było czekać piętnaście stuleci. Pierwsze próby zorganizowania nowoczesnego turnieju sportowego miały jednak charakter lokalny (w 1850 roku z inicjatywy dra Williama Penny’ego Brookesa na wsi Munch Wenlock w Wielkiej Brytanii odbyły się Wenclock Olympian Games, natomiast w 1859 roku dzięki przedsiębiorcy Konstantinosowi Evangelosowi Zappasie miały miejsce I Igrzyska Nowogreckie w Atenach). Pełniły one także przede wszystkim funkcję rozrywkową i nie kładły tak wielkiego nacisku na moralno-wychowawczą rolę sportu. 

Podwaliny pod ideę nowoczesnego ruchu olimpijskiego położył dopiero francuski historyk i pedagog Pierre de Coubertin. Odwołując się do idei starożytnych, stwierdził, że sport nie tylko hartuje ludzkie ciało, lecz także może być uniwersalną metodą wychowania współczesnego człowieka, przyczyniającą się do kształtowania uczciwości, sprawiedliwości oraz wytrwałości.

Coubertin był zdania, że igrzyska powinny być dostępne dla wszystkich, niezależnie od pochodzenia i statusu społecznego. Miały bowiem zjednoczyć wszystkie narody i w ten sposób stać się zaporą dla wojen. 

Międzynarodowy Komitet Olimpijski, który w 1896 roku zorganizował w Atenach I nowożytne Igrzyska Olimpijskie. Na pierwszym z lewej krześle siedzi przedstawiciel Grecji i przewodniczący organizacji Dimitrios Wikielas, a tuż obok niego baron Pierre de Coubertin. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

W wyniku zabiegów Francuza w 1894 roku powołano Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOI), który dwa lata później zorganizował w Atenach I nowożytne Igrzyska Olimpijskie. W nawiązaniu do tradycji starożytnej zwycięzcy otrzymali wówczas m.in. gałązki oliwne.

Pierwsze nowożytne Igrzyska Olimpijskie - wskrzeszenie starożytnej idei

Karta Olimpijska i zasady "fair play"

Reguły funkcjonowania MKOI oraz zasady ruchu olimpijskiego po raz pierwszy spisano i opublikowano w 1908 roku. Podpisując dokument (który w latach późniejszych zyskał miano Karty Olimpijskiej), członkowie Komitetu zobowiązali się do popularyzowania nowoczesnego sportu zgodnie z ideami proponowanymi przez restauratorów igrzysk olimpijskich. Działacze zadeklarowali tym samym, że będą między innymi dbać o promowanie etyki w sporcie. Już wówczas podkreślano bowiem, że uczestnicy igrzysk muszą szanować swoich przeciwników i postępować zgodnie z przepisami gry, a przede wszystkim: nie mogą dążyć do zwycięstwa za wszelką cenę. Wszelkie próby oszustwa były karane. 

Historia olimpiady zna niestety wiele przypadków nieuczciwych zachowań sportowców. Do najwcześniejszych należy ten z 1904 roku, gdy podczas III Igrzysk Olimpijskich, które zostały zorganizowane w amerykańskim St.Louis, reprezentant Stanów Zjednoczonych lekkoatleta Fred Lorz został zdyskwalifikowany, gdy wyszło na jaw, że większą część trasy maratonu pokonał samochodem. 

Fiński lekkoatleta Paavo Nurmi rozpala znicz olimpijski podczas IX Igrzysk Olimpijskich, które odbyły się w 1952 roku w Helsinkach. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Dbałość o ciało i ducha

Zgodnie ze wzorem starożytnym, od 1912 roku - z inicjatywy Coubertina - równolegle z turniejem sportowym odbywał się Olimpijski Konkurs Sztuki i Literatury. Program rywalizacji obejmował kilka kategorii: rzeźbę, malarstwo, architekturę, muzykę, epikę oraz poezję. Mimo że ostatnia edycja tego konkursu odbyła się w 1948 roku, to - zgodnie z ideą olimpizmu - podległe MKOI Krajowe Komitety Olimpijskie do tej pory aktywnie wspierają inicjatywy łączące sport z kulturą i edukacją: Polski Komitet Olimpijski na przykład od 1989 roku organizuje Konkurs im. Jana Parandowskiego na opowiadanie olimpijskie dla dzieci i młodzieży. 

***

Przeczytaj również: Olimpijskie medale dla polskich pisarzy i artystów

***

Kobiety w sporcie oraz paraolimpiada

Według zasady Coubertina olimpiada miała być manifestacją wolności jednostki, braterstwa narodów i formą sprzeciwu przeciwko dyskryminacji, paradoksalnie jednak Coubertin nie był zwolennikiem udziału kobiet w igrzyskach olimpijskich. Uważał, że uczestnictwo przedstawicielek płci pięknej w sportowych zawodach byłoby pogwałceniem starożytnej tradycji olimpijskiej. 

Kobiety po raz pierwszy zostały dopuszczone do igrzysk w 1900 roku, przez wiele kolejnych lat jednak mogły startować jedynie w kilku konkurencjach sportowych. Ich sytuacja zaczęła się powoli zmieniać dopiero w drugiej połowie lat 20. XX wieku - w 1928 roku zadebiutowała na przykład lekkoatletyka kobieca. Zapis podkreślający wagę promocji udziału kobiet w zawodach sportowych pojawił się w Karcie Olimpijskiej dopiero na początku XXI wieku. 

Francuzka Hélène Prevost - jedna z dwudziestu siedmiu kobiet, które wzięły udział w II Igrzyskach Olimpijskich, które odbyły się w 1900 roku w Paryżu. Zdobyła srebrny medal w grze pojedynczej kobiet w tenisie ziemnym. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Od połowy XX wieku ważną rolę w nurcie olimpizmu pełni również promocja sportu wśród osób niepełnosprawnych fizycznie i psychicznie. Pierwszą tak zwaną letnią paraolimpiadę zorganizowano w 1960 roku w Rzymie, a zimową szesnaście lat później w mieście Ornskoldsvik w Szwecji.

Flaga, przysięga i znicz olimpijski

Z ideą olimpijską nierozłącznie związane są jej symbole. W 1920 roku na Igrzyskach Olimpijskich w Antwerpii belgijski szermierz Victor Boin po raz pierwszy złożył przysięgę olimpijską napisaną przez Coubertina. Sportowiec - w imieniu wszystkich olimpijczyków - obiecał wówczas, że będzie w sposób uczciwy uczestniczył w zawodach.

Flaga olimpijska powiewająca na wietrze podczas Igrzysk Olimpijskich, które odbyły się w 1928 roku w Amsterdamie. Źródło: NAC/Domena publiczna

Za oficjalne motto międzynarodowego ruchu olimpijskiego uznano wówczas także łacińską sentencję "Citius Altius Fortius", czyli "Szybciej, wyżej, mocniej", której autorem był przyjaciel Couberta dominikanin Henri le Didon.

W 1920 roku po raz pierwszy wciągnięto też na maszt zaprojektowaną przez francuskiego barona flagę olimpijską z charakterystycznymi pięcioma splecionymi kołami. Miały one symbolizować jedność poszczególnych kontynentów.

Olimpiada w Amsterdamie 1928 - podwójnie złote igrzyska... w sporcie i poezji

Osiem lat później natomiast na igrzyskach w Amsterdamie po raz pierwszy pojawił się znicz olimpijski. Symbolizuje on trwałość i ciągłość idei olimpijskiej, a jego obecność nawiązuje do praktykowanej przez starożytnych Greków tradycji rozpalania podczas igrzysk ognia na ołtarzu w świątyni Zeusa.

jb/jp

Podczas pracy korzystałam z artykułu badaczki Doroty Myśliwy "Kobiety na Igrzyskach Olimpijskich", który został opublikowany w publikacji zbiorowej "Kalejdoskop genderowy: w drodze do poznania płci społeczno-kulturowej w Polsce".