25 września 1939 roku blisko 400 niemieckich bombowców zrzuciło na stolicę prawie 630 ton bomb. Warszawiacy nazwali ten dzień – czarnym poniedziałkiem.

Czarny poniedziałek

25 września 1939 roku Warszawa przeżyła niespotykany w historii świata nalot bombowy. Od godziny 7.00 do wieczora blisko 400 niemieckich bombowców zrzucało bomby na stolicę. Warszawiacy nazwali ten dzień – czarnym poniedziałkiem.

Na Warszawę spadło prawie 630 ton bomb. Samoloty nadlatywały falami, zrzucając bomby zapalające i burzące. W mieście wybuchło około 200 pożarów. Niemieccy piloci nie oszczędzali publicznych budynków. Bomby spadały na szpitale oznaczone Czerwonymi Krzyżami. W Szpitalu św. Ducha było 700 rannych, z których większość umarła. Płonął Nowy Świat, Marszałkowska, Królewska, Chmielna i wiele innych ulic. Gaszenie pożarów utrudniały brak wody i ostrzeliwanie ludności cywilnej z samolotów. Włoski korespondent wojenny pisał: "lotnictwo obrzucało bombami i ostrzeliwało z karabinów maszynowych barykady na ulicach. Zdarzyło się po raz pierwszy w historii wojen, że samoloty walczyły z barykadami".

W "lany poniedziałek", jak z przekąsem mówili warszawiacy, zginęło około 10 tysięcy mieszkańców, a 35 tysięcy zostało rannych. W czasie całej wojny obronnej zginęło w Warszawie ok. 6 tysięcy żołnierzy, 16 tysięcy zostało rannych. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły około 25 tysięcy.

W ostatnich tygodniach sierpnia atmosfera w stolicy była równie gorąca, jak temperatura. Ludzie pragnęli wierzyć, że będzie pokój, choć wojna wisiała na włosku. W mieście panowała gorączkowa atmosfera, trwały ćwiczenia obrony przeciwlotniczej, przygotowywano worki z piaskiem i wodą.

24 sierpnia Polskie Radio emitowało odezwę prezydenta Stefana Starzyńskiego, który apelował o zachowanie spokoju, ale jednocześnie mówił o obowiązku przygotowania się na wypadek zagrożenia państwa. Władze miasta apelowały o zgłaszanie się do kopania rowów przeciwlotniczych. Nazajutrz zgłosiło się dwa tysiące warszawiaków, a w następnym tygodniu już ponad 20 tysięcy ochotników kopało rowy w 230 punktach miasta.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

A więc wojna…

Już 1 września o świcie na Warszawę spadły niemieckie bomby, byli pierwsi ranni i zabici. Naloty trwały przez cały miesiąc, ale Warszawa dzięki swym mieszkańcom była dobrze przygotowana do obrony. Polskie Radio nadawało komunikaty o nalotach.

8 września niemieckie radio podało komunikat o wkroczeniu do Warszawy. Mołotow złożył gratulacje niemieckiemu ambasadorowi: "Otrzymałem wasz komunikat o wejściu wojsk niemieckich do Warszawy. Proszę przyjąć moje gratulacje i pozdrowienia dla rządu Rzeszy Niemieckiej".

Radość sowieckiego sojusznika Hitlera była jednak przedwczesna. Niemieckie czołgi dotarły na przedmieścia Woli i Ochoty, ale napotkały opór i musiały się wycofać. Obroną stolicy dowodził gen. Walerian Czuma, a od 9 września gen. Juliusz Rómmel, który stanął na czele armii "Warszawa". Cywilnym komisarzem obrony stolicy został prezydent Stefan Starzyński, którego przemówienia radiowe do mieszkańców Warszawy podtrzymywały wolę oporu.

Zamek płonie

17 września sowieci dokonali agresji na Polskę. Nad Bzurą Niemcy ostatecznie rozbili Armię "Poznań" i "Pomorze". Warszawa trwała, mimo iż był to jeden z najcięższych dni obrony. Na miasto spadło pięć tysięcy pocisków, nie ustawały naloty bombowe. Ludzie ginęli na ulicach i w kościołach podczas niedzielnych nabożeństw. Bomby spadały na katedrę św. Jana i Zamek Królewski.

Rozkaz o ostrzale artyleryjskim zamku wydał osobiście Hitler, chcąc w ten sposób zmusić Warszawę do kapitulacji. W przemówieniu radiowym prezydent Starzyński mówił: "Te ruiny i zgliszcza Warszawy uprawniają mnie dzisiaj, abym w imieniu tej ludności zwrócił się do rządów wielkiej Brytanii i Francji z zapytaniem – kiedy udzielą takiej pomocy Polsce, która pozwoli na odsunięcie czy przeciwdziałanie tym barbarzyńskim metodom, jakie są do nas stosowane".

mk

Warszawa walczyła z okupantem od 1 września 1939 roku, kiedy to polscy piloci bronili stolicy przed niemieckimi bombowcami. Dowódcą obrony Warszawy był początkowo generał Walerian Czuma, a od 9 września generał Juliusz Rómmel. Funkcję cywilnego komisarza i prawej ręki generała pełnił prezydent miasta Stefan Starzyński, który starał się pomóc ludności. Zagrzewał on do walki formacje ochotnicze, a pośrednio i wojsko, które słuchało jego przemówień.

Obrona stolicy trwała 22 dni. Oprócz żołnierzy wzięli w niej udział liczni cywile. Większość ludności była zdecydowana trwać w walce pomimo ofiar. Powszechnie znane hasło brzmiało: "Nie damy się! Wolimy zagrzebać się w gruzach niż poddać się Niemcom". W czasie wojny obronnej 1939 roku zginęło w Warszawie 6 tysięcy żołnierzy, 16 tysięcy zostało rannych. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły około 25 tysięcy. Zniszczeniu uległo 12 proc. zabudowy miejskiej oraz znaczna część zbiorów kultury i archiwaliów.

Podpisany 28 września akt kapitulacji zakładał, że do niewoli pójdą oficerowie, a pozostali żołnierze, po rozbrojeniu, wrócą do domów. W praktyce około 120-140 tysięcy polskich żołnierzy walczących w obronie Warszawy znalazło się w niewoli niemieckiej. Polskie Radio nadało ostatnie przemówienie prezydenta Stefana Starzyńskiego. Rozwieszono plakaty, informujące mieszkańców stolicy o poddaniu się miasta.

Obrona Warszawy była jednym z wielu przejawów bohaterstwa żołnierzy i cywilów podczas kampanii wrześniowej 1939 roku. Stała się symbolem męczeństwa miasta i jego mieszkańców. Stolica była punktem oporu o znaczeniu strategicznym i psychologicznym. Niemcom zależało na jak najszybszym jej zdobyciu.

Polskie Radio we wrześniu 1939 roku

W wojnie obronnej 1939 roku ogromną rolę odegrało Polskie Radio. Od 1 września przekazywało wiadomości ze świata, informacje o tym, co dzieje się w stolicy oraz ogłaszało alarmy lotnicze. Do historii przeszły, transmitowane na żywo, przemówienia radiowe prezydenta Stefana Starzyńskiego, w których informował on o stanie miasta i mobilizował do walki.

Gdy 23 września została zbombardowana elektrownia warszawska na Powiślu, Warszawa II zamilkła. Od tej pory radiowcy przekazywali komunikaty na krótkofalówkach. Jeszcze dwa dni po kapitulacji, 30 września rano Polskie Radio nadało ostatni komunikat. Odczytał go Józef Małgorzewski. Chwilę później do gmachu wtargnęli Niemcy. Te dramatyczne chwile wspominała pracująca w Polskim Radiu Joanna Poraska-Strzelecka, po wojnie aktorka i reżyser teatralny.

mk

20 września 1939 roku Niemcy kontynuowali ostrzał Warszawy. O zbrodniach popełnianych przez najeźdźcę informowali przez Polskie Radio pozostający w stolicy przedstawiciele państwa polskiego.

Stefan Starzyński oskarża Niemców

Wieczorem przed mikrofonem w budynku radia przy ulicy Zielnej 25 stanął nieugięty prezydent miasta. Poinformował o aktualnej sytuacji w oblężonej stolicy. Luftwaffe zrzuciło bomby na Warszawę, ponownie ucierpiał poważnie już uszkodzony Zamek Królewski. 

– Jeszcze Niemcom widocznie szkodzą resztki murów gotyckich, murów zamkowych. Do reszty muszą je zbombardować i triumf narodowi niemieckiemu pokazać. Naloty bombowe w dalszym ciągu niszczyły Muzeum Narodowe, obrazy, dzieła sztuki, pamiątki. W dalszym ciągu bombardowano szkoły i szpitale. Ostrzelano piękny gmach Prudentialu, najwyższy w Warszawie, który wznosił się ponad inne i sylwecie Warszawy z daleka nadawał specjalny ton - wyliczał prezydent. 

Stefan Starzyński skrytykował barbarzyńskie metody prowadzenia wojny i oskarżył Niemców o popełnianie zbrodni.

– Bombardowano domostwa robotnicze na Pelcowiźnie, Bródnie i innych przedmieściach Warszawy. I znowuż padły trupy dzieci i kobiet, cywilnej ludności Warszawy jako wielki triumf rzekomo humanitarnie prowadzonej wojny, jak Hitler wczoraj w zakłamaniu swoim opowiadał - mówił prezydent.

Prezydent Warszawy wypowiedział jeszcze słowa, które okazały się prorocze oraz wieszczyły opór polskiego społeczeństwa wobec nadchodzącej okupacji i zapowiadały ostateczne zwycięstwo.

– Wojna nie jest skończona i my spokojnie patrzymy na zniszczenie polskiej ziemi, bo my jesteśmy narodem żywym, który z pokolenia w pokolenie przekazywać będzie siłę i potęgę naszego ducha, który będzie się odbudowywał, jak dawniej z barbarzyńskich najazdów, który zniesie te zniszczenia. Ale zemści się to na narodzie niemieckim.

Polacy nigdy nie przestaną wierzyć w zwycięstwo

Stefan Starzyński po wygłoszeniu przemówienia pozostał w budynku radia i zdążył jeszcze odsłuchać odebrany z BBC komunikat Edwarda Raczyńskiego, ambasadora w Zjednoczonym Królestwie, który zapewniał, że wiadomości z Warszawy dochodzą do świata, a sprzymierzeńcy przygotowują wojsko na pomoc Polsce.

Prezydent odpowiedział na depeszę z Londynu i zdołał jeszcze zdementować informacje zagranicznych rozgłośni o rzekomym osłabieniu ducha Polaków. Polecił im słuchać zapewnień Brytyjczyków, którzy zobowiązywali się walczyć aż do zwycięstwa i zapewnił, że Polacy nigdy nie przestaną wierzyć w zwycięstwo.

Przed mikronem ppłk Wacław Lipiński

We wrześniu 1939 roku zadaniem szefa propagandy Dowództwa Obrony Warszawy było przygotowywanie i nadawanie komunikatów o sytuacji na froncie oraz koordynowanie działania prasy i radia. Podlegała mu funkcjonująca jeszcze warszawska rozgłośnia Polskiego Radia, a ppłk Wacław Lipiński starał się podtrzymać walecznego ducha mieszkańców stolicy.

– Komunikat wojenny Dowództwa Obrony usłyszała nie tylko Warszawa, ale świat, albowiem te słowa, które idą stąd z Polskiego Radia, obejmują prawie całą kulę ziemską – zapewnił słuchaczy w swoim codziennym wystąpieniu. – Warszawa walczy i żołnierz broni się w łoskocie artyleryjskiego ognia. Niech mężnemu sercu naszych żołnierzy towarzyszy mężne serce Warszawy.

Wacław Lipiński i Stefan Starzyński późnym wieczorem opuścili budynek radia. Pracownicy pozostali na swoich posterunkach, czekała ich kolejna pracowita noc przy naprawie zerwanego połączenia z radiostacją w Forcie Mokotowskim oraz podczas nasłuchiwania w eterze komunikatów niemieckiej dywersji.

sa

21 września 1939 roku Warszawę opuścili pracownicy zagranicznych placówek dyplomatycznych i obywatele państw neutralnych. Mieszkańcy żegnający cudzoziemców liczyli, że zostaną żywymi świadkami niemieckich zbrodni wojennych w Polsce.

Razem z nimi wyjechał amerykański fotograf i dokumentalista Julien Bryan, który wywiózł ze sobą taśmy filmowe i fotograficzne i wkrótce przedstawił światu dokumentowaną przez dwa tygodnie tragedię oblężonej Warszawy.

Warszawska rozgłośnia Polskiego Radia odbierało braterskie pozdrowienia od przywódców największych miast europejskich. Wiadomość do prezydenta Stefana Starzyńskiego wysłał jego serdeczny przyjaciel - mer Brukseli Adolphe Max, który wsławił się bohaterską postawą w czasie I wojny światowej.

Z tego dnia zachowało się w radiowym archiwum jedynie przemówienie szefa propagandy Dowództwa Obrony Warszawy ppłk. Wacława Lipińskiego.

– Wojsko bije się z każdym dniem, z każdą godziną lepiej. Warszawa swoją postawą, solidarnością niezmiernie mu w tym pomaga – chwalił wysiłek mieszkańców – Walczymy więc z wolą walki, mimo iż zetknęliśmy się z olbrzymią przewagą i zdajemy sobie sprawę z ciężkich warunków. Walczyć będziemy nadal, bo musimy pamiętać, że być zwyciężonym i nie ulec, to zwycięstwo.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Halo, tu Polskie Radio Warszawa

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się wspomnienia radiowców, pracujących we wrześniu 1939 roku. Zostały wykorzystane w cyklu audycji "Tu Polskie Radio Warszawa", przygotowanej przez Macieja Józefa Kwiatkowskiego i emitowanej na antenie Programu Trzeciego Polskiego Radia.

– Życie na Zielnej toczyło się niesłychanie szybko, było to odbicie tego, co działo się na froncie. Było to najbardziej ruchliwe miejsce, gdzie stale przychodzili reporterzy i przynosili wiadomości. U nas były nasłuchy radiowe, to też jest warte przypomnienia. Była to wielka robota, którą w większości robiły kobiety – mówił długoletni pracownik Polskiego Radia Edmund Osmańczyk.

sa

Nadawanie programu przestało być możliwe bez dostaw prądu z ostrzelanej Elektrowni Powiśle. Uszkodzenia były zbyt poważne, aby możliwe było wykonanie bieżących napraw. Słuchacze musieli pożegnać się z radiem, które utrzymywało ich na duchu. Oprócz koncertu Szpilmana radioodbiorcy z Warszawy mogli usłyszeć przemówienie prezydenta Stefana Starzyńskiego. Niestety płyta z nagraniem jego głosu nie została odnaleziona.

Fortepian gra w akompaniamencie bomb

Władysław Szpilman od 1935 roku był etatowym pianistą Polskiego Radia i kontynuował pracę po wybuchu II wojny światowej. 23 września 1939 roku dotarł do budynku radia, w którym przez około pół godziny wykonywał przed mikrofonem kompozycje Fryderyka Chopina. Jak sam wspominał, grał wśród huku wybuchających bomb i ledwo co słyszał dźwięki instrumentu. Była to ostatnia wykonana na żywo audycja muzyczna w Polskim Radiu.

– Artyleria bardzo mocno ostrzeliwała, wydawało mi się, że specjalnie, gmach radia. Byłem troszeczkę wystraszony. Olgierd Straszyński, który ustawiał mikrofony w studiu, chciał postawić fortepian bliżej okna, ja go prosiłem, żeby dalej. Mówił: "to nie ma żadnego znaczenia panie Władysławie. Jak pan wierzy to niech się pan pomodli, bo jak rąbnie szrapnel, to i tak nic po nas nie zostanie". I zagrałem Chopina, pół godziny – wspominał po latach na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj i zobacz wspomnienia pianisty z ostatniego koncertu we wrześniu 1939 roku.

Władysław Szpilman po zakończeniu II wojny światowej kontynuował pracę w Polskim Radiu i do 1963 roku był kierownikiem Redakcji Muzycznej.

Samo dotarcie do gmachu na Zielnej 25 w drugiej połowie września 1939 roku sprawiało poważne trudności pracownikom. Droga wiodła przez domy stojące w płomieniach oraz zwały gruzów kryjące w sobie martwe ciała niegdysiejszych lokatorów. Po dotarciu do siedziby radia pracownicy byli zagrożeni pociskami niemieckiej artylerii, która celowała w najważniejsze instytucje i budynki w mieście.

"Chciałem, by Warszawa była wielka"

Około południa w Polskim Radiu wystąpił Stefan Starzyński. W korytarzu minął się z Władysławem Szpilmanem, który wspominał, że prezydent Warszawy wyglądał na poważnie przemęczonego.

Płyta z nagraniem ostatniego przemówienia Stefana Starzyńskiego nie została odnaleziona. Słowa prezydenta stały się testamentem jego pracy i poświęcenia dla stolicy:

"Chciałem, by Warszawa była wielka. Ja i moi współpracownicy kreśliliśmy plany, robiliśmy szkice wielkiej Warszawy przyszłości. I Warszawa jest wielka. Dziś widzę wielką Warszawę, otoczoną kłębami dymu, rozczerwienioną płomieniami ognia, wspaniałą, niezniszczalną, wielką, walczącą Warszawę. I choć tam, gdzie miały być wspaniałe sierocińce gruzy leżą, gdzie miały być parki dziś są barykady gęsto trupami pokryte, choć płoną nasze biblioteki, choć palą się szpitale – nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto, lecz dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i chwały".

Słuchacze 23 września 1939 roku mogli jeszcze usłyszeć powtarzane z poprzedniego dnia przemówienie ppłk. Wacława Lipińskiego. Szef propagandy Dowództwa Obrony Warszawy przygotowywał już codzienne wieczorne wystąpienie, ale jak się okazało, nie miał więcej możliwości przemawiania przed radiowym mikrofonem.

sa