28 października 1138 roku zmarł Bolesław III Krzywousty, piastowski książę Polski w latach 1107–1138.

Bolesław Krzywousty został uznany przez historiografię za obrońcę ówczesnej Polski. Większość swojego życia poświęcił chrystianizacji ziem Pomorza.

Swoim testamentem Bolesław określił zasady dziedziczenia i sprawowania władzy w państwie po swojej śmierci. Decyzja ta zapoczątkowała rozbicie dzielnicowe Polski.

- Jego rządy nie były odpowiednie na czasy, na które przypadały. Pasowałyby do pierwszych lat istnienia państwa polskiego, a nie wtedy gdy były faktycznie, czyli 140 lat po chrzcie Polski – mówił dr Wojciech Fałkowski, historyk-oskarżyciel w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie". – Gdyby rządził 100 lat wcześniej, to znakomicie wpisałby się w stopień rozwoju państwa. Na początku XIII wieku, nawet jak na Polskę, która nie była centrum Europy, było to rządzenie archaiczne – uznał historyk.

Bolesław Krzywousty toczył walkę ze swoim bratem Zbigniewem. Wygrał ją, więcej obiecując możnym. Wiązało się to z okrutnymi i łupieżczymi wyprawami na Pomorze i Morawy.

- Władca na miarę tamtych czasów powinien już wyjść poza taki prosty plan i zaproponować coś więcej. Taki  plan miał Zbigniew. Jednak możni wojowie wybrali Bolesława, bo jego propozycja była łatwą drogą wzbogacania się - mówił dr Wojciech Fałkowski. - Bolesław Krzywousty zakończył swój spór z bratem okrutnie – wydarł mu oczy. – Wtedy w średniowieczu uważano, że był to dobry sposób na unieszkodliwienie rywala, bez przelewu krwi dynastycznej - dodał dr Fałkowski.

- Mało który władca Polski miał takiego wspaniałego panegirystę, jakim był Gall Anonim, pierwszy poważny kronikarz w tej części Europy. – Mimo tego, że Gall uwielbiał swojego księcia i mógł na wiele spraw przymknąć oczy, to okaleczenie brata nazwał ciężkim grzechem – mówił prof. Tadeusz Rosłanowski, obrońca Piasta. Historyk podkreślił, że Krzywousty, który dokonywał różnych okrucieństw, rozumiał to jako rację stanu owego czasu.

- On ten grzech odpokutował, jak przystało wtedy na wielkiego władcę – wielkimi darami, pielgrzymką na Węgry, przy okazji której załatwił trochę spraw politycznych – dodał prof. Rosłanowski.

Był to mąż stanu porównywalny do innych mu równych w każdej epoce. - Być może był cyniczny i wyrachowany, ale jego celem było zapobiegnięcie rozpadowi państwa - stwierdził prof. Tadeusz Rosłanowski.

Historyk przypomniał, że w XIX wieku spośród trzech Bolesławów z linii Piastów - Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego - to właśnie Krzywousty był najczęściej przywoływanym królem, który pobił Niemca i dał przykład, jak przeciwstawić się wszelkim zakusom na niepodległość Polski.

653 lata temu, 5 listopada 1370 roku w Krakowie zmarł Kazimierz III Wielki - jeden z najwybitniejszych polskich władców. Na tronie zasiadał przez blisko czterdzieści lat. 

Nie zapowiadał się na wielkiego

Co ciekawe, wielu polskich możnych miało obawy przed wstąpieniem Kazimierza na polski tron. Jedyny monarcha, któremu polska historiografia nadała przydomek "wielkiego", był postrzegany jako słaby kandydat do królewskiej korony.

Zarzucano mu ucieczkę z pola bitwy z Krzyżakami pod Płowcami w 1331 roku. Cieniem na odbiorze młodego królewicza położył się również skandal, którego był uczestnikiem w 1329 roku. Przebywał wtedy na dworze węgierskim, na którym uwiódł Klarę Zach, córkę węgierskiego magnata Felicjana Zacha. Kazimierzowi w miłosnej intrydze miała pomóc jego siostra Elżbieta, która jednocześnie była królową Węgier.

Kiedy po wyjeździe polskiego królewicza sprawa wyszła na jaw, wściekły Felicjan Zach dokonał nieudanego zamachu na węgierską królową, za co został skazany na śmierć w męczarniach.

Koronacja Kazimierza Wielkiego na króla Polski

Trudne początki

Kazimierz Wielki koronował się 25 kwietnia 1333 roku. Królestwo Polskie znajdowało się w niełatwej sytuacji. Polskę otaczali wrogowie – z północy Zakon Krzyżacki, a z południa Królestwo Czech. Dodatkowo król czeski Jan Luksemburski rościł sobie prawo do polskiego tronu, uważając się za dziedzica Wacława II, który dzierżył polską koronę na początku XIV wieku.

Śląsk i księstwo płockie uznawało zwierzchność lenną króla Czech, a Krzyżacy zajęli Pomorze Gdańskie. Władza Kazimierza była okrojona do Wielkopolski, Małopolski, ziemi sieradzkiej i kujawskiej, a jedynym jego sojusznikiem byli rządzący na Węgrzech Andegawenowie.

– Wydawało się, że młody władca będzie świadkiem rozpadu idei jednoczącego się państwa polskiego, które z trudem, błędami i rozmaitymi kłopotami stworzył jego ojciec Władysław, zwany Łokietkiem – mówił prof. Henryk Samsonowicz w audycji z cyklu "Szkiełko i oko".

Sukcesy w polityce zagranicznej

Rzeczywistość okazała się diametralnie odmienna. Kazimierz poświęcił całe swoje siły dla utrzymania niezależności swojego królestwa.

– Pierwsze lata panowania Kazimierza Wielkiego cechuje pragmatyzm, nieprawdopodobna chytrość i odporność na stres oraz dużo szczęścia – powiedział prof. Witold Falkowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski - średniowiecze". – Z jednej strony natychmiast po koronacji obiecuje Brandenburgii sojusz przeciwko Habsburgom i Luksemburgom. Z drugiej strony podejmuje rozmowy z Luksemburgami. Chce, by zrzekli się tytułu królów polskich w zamian za uznanie lenn czeskich na Śląsku i nawet na Mazowszu. Przez dwa lata oszukuje i stara się grać na czas. W tym samym czasie śle do papieża skargę na Krzyżaków i stara się pozyskać króla Węgier Karola Roberta na arbitra w sporach.

Polityka zagraniczna Kazimierza Wielkiego odniosła sukces. W 1335 roku odbył się zjazd w Wyszehradzie, siedzibie Karola Roberta. Węgierski król był arbitrem na sądzie pojednawczym pomiędzy Polską a Krzyżakami.

Jego sąd unieważnił nadanie Krzyżakom ziemi dobrzyńskiej i Kujaw oraz nakazał ich powrót do Polski. Z kolei Pomorze Gdańskie miało pozostać przy Zakonie Krzyżackim jako "wieczysta jałmużna króla polskiego". Ponadto Kazimierz w zamian za sowitą transakcję uzyskał od Jana Luksemburskiego zrzeczenie się pretensji do polskiego tronu.

Pokój w Namysłowie - koniec wojen z Czechami

Kazimierz wyegzekwował spełnienie tych postawień przez Krzyżaków dopiero po zawarciu traktatu pokojowego w Kaliszu w 1343 roku. Ponownie wszedł też w konflikt z Królestwem Czech. W latach 40. XIV wieku Kazimierz Wielki toczył z nim wojny, zakończone pokojem w Namysłowie w 1348 roku.

Ekspansja na wschód

Kazimierz już od początku swojego panowania był zaangażowany w politykę wschodnią. Od 1340 roku prowadził wojnę o opanowanie Rusi. Udało mu się to ostatecznie w 1366 roku.

– Polska, między innymi dzięki wkroczeniu na tereny Rusi Halicko-Włodzimierskiej, stała się wówczas bramą prowadzącą do przebogatej Azji, która była marzeniem każdego kupca Europy. Przez ziemie polskie prowadził jeden z ważniejszych szlaków prowadzących do strefy Morza Czarnego – mówił prof. Henryk Samsonowicz w audycji Polskiego Radia z 2001 roku.

Kazimierz Wielki po przyłączeniu Rusi zaczął rządzić państwem prawdziwie wielonarodowym. Do mieszkających wcześniej w jego kraju kolonistów z zachodniej Europy dołączyli prawosławni Rusini oraz żyjący wśród nich Ormianie. Król zachęcał również Żydów do osiedlania się w Polsce.

– W czasach Kazimierza Wielkiego rozpoczęła się w Polsce umiejętność współżycia różnych religii i poglądów. Aby kraj mógł się rozwijać w takich warunkach, potrzebna była wzajemna tolerancja i wydaje się, że ta tolerancja jest ważniejszym skutkiem panowania Kazimierza Wielkiego niż inne dokonania tego władcy – stwierdził prof. Henryk Samsonowicz.

Polska murowana?

O Kazimierzu Wielkim często mówi się, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Rzeczywiście król zbudował szereg murowanych warowni. Najsłynniejszymi z nich był pas tzw. Orlich Gniazd, które strzegły granicy z Królestwem Czech.

– Kazimierz Wielki ustabilizował sytuację polityczną, a do tego dodał wiele inwestycji w miasta. Lokował nowe miasta i do końca panowania podwoił ich liczbę w Królestwie Polskim – mówił prof. Grzegorz Myśliwski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Mity polskie". – To były miasta otoczone murami albo z murowanymi budowlami, ale znakomita większość domów była drewniana. Co więcej, na każdej parceli miejskiej znajdowała się stodoła.

Jedyny wielki

Kazimierz Wielki pomimo czterech małżeństw nie pozostawił męskiego następcy tronu z prawowitego łoża. Zmarł 5 listopada 1370 roku. Tron polski objął jego siostrzeniec, król Węgier Ludwik Andegaweński.

Kazimierz Wielki istotnie zasługuje na nadany mu przydomek. Za jego rządów Królestwo Polskie rozwinęło się gospodarczo, król doprowadził też do kodyfikacji prawa, reformy podatków i rozwoju miast. W 1364 roku ufundował pierwszy polski uniwersytet – Akademię Krakowską.

– W roku śmierci Kazimierza, państwo było powiększone o jedną trzecią. Król odzyskał Kujawy, przyłączył Ruś Halicko-Włodzimierską, odzyskał grody niedaleko granicy śląskiej i pomorskiej. Znaczenie kraju było nieporównywalnie większe niż w momencie, gdy obejmował tron. Trudno się dziwić, że ten władca, który budził rozmaite mieszane uczucia, jako jedyny władca Polski przeszedł do kanonu wiedzy historycznej z przydomkiem wielki – oceniał panowanie króla prof. Henryk Samsonowicz.

sa/mjm

Kazimierz I Odnowiciel, książę Polski z dynastii Piastów od 1034 r., zmarł 28 listopada 1058 roku. 

- Zupełnie nic nie wiemy o jego młodości. Jedyne, co możemy przyjąć to budząca wiele wątpliwości opowieść Galla Anonima – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Paweł Żmudzki.

Syn Mieszka II i niemieckiej księżniczki Rychezy rozpoczął rządy w dramatycznych okolicznościach. Po śmierci ojca w państwie Piastów zapanowała kolosalna anarchia. Zlikwidowane zostały wszelkie struktury władzy świeckiej i kościelnej. Nastąpiła tzw. reakcja pogańska, czyli próba powrotu starych bogów. Dzieła zniszczenia dopełnił najazd księcia Brzetysława Czeskiego w 1038 roku. Łupieżcza wyprawa niszczy doszczętnie Gniezno i Poznań – dotychczasowe centra piastowskiej państwowości.

Kazimierza nie ma w tym czasie w kraju. Nie mogąc sobie poradzić z buntem, ucieka na Węgry, gdzie staje się więźniem na dworze króla Stefana I. Dopiero po śmierci węgierskiego władcy w 1038 roku polski książę opuszcza Węgry i udaje się do Niemiec. Tam, dzięki szerokim koligacjom matki uzyskał wsparcie i na czele 500 rycerzy z Cesarstwa rusza do Polski, by odzyskać ojcowiznę.

W ciągu osiemnastu lat rządów przywrócił kontrolę Piastów nad zbuntowanymi terytoriami. Nawiązał pokojowe stosunki z sąsiadami. Odbudował Gniezno i Poznań, ale swoją rezydencję urządził już w Krakowie, tym samym przesuwając centrum państwa Piastów. Zyskał przydomek Kazimierza Odnowiciela. Porażkę w tym czasie poniósł jedną – nie udało mu się odbudować Kościoła.

Posłuchaj audycji z cyklu "Naukowy zawrót głowy".

mjm

Natomiast w momencie, gdy umierał w wieku 73 lat był już królem zjednoczonej na powrót Polski. Można więc śmiało powiedzieć, że Łokietek przeszedł drogę "od zera do bohatera". Mimo małego wzrostu okazał się wielkim władcą, który do wytyczonego celu dążył z uporem i konsekwencją, nie cofając się przed żadnym bestialstwem i brutalnością.

Postać Władysław Łokietka i jego władztwo przybliża w audycji mediewista dr hab. Grzegorz Myśliwski.

***

Tytuł audycji: Polscy władcy i królowie z cyklu "Eureka"

Prowadzi: Katarzyna Kobylecka

Gość: dr hab. Grzegorz Myśliwski (Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego)

Data emisji: 24.07.2016

Godzina emisji: 15.07

ab/pg

Czy to Mieszka II wykastrowali Czesi, czy powinniśmy zapominać o Bolesławie Zapomnianym oraz czy znamy grób Bolesława Szczodrego? To tylko kilka z wątków, które poruszymy w audycji.

***

Tytuł audycji: Kryzys wieku średniego

Prowadzą: Łukasz Kozak i Łukasz Modelski

Goście: dr Paweł Żmudzki (historyk)

Data emisji: 19.11.2017

Godzina emisji: 21.00

mc/mz