Przeznaczony do władania Litwą

Aleksander był czwartym spośród sześciu synów króla Polski i wielkiego księcia litewskiego, Kazimierza Jagiellończyka. Przeszedł na świat 5 sierpnia 1461 roku. W chwili śmierci ojca miał 31 lat.

- Dopóki żył Kazimierz, Aleksander bez wątpienia żył w cieniu ojca. Natomiast w momencie jego śmierci został okrzyknięty przez bojarów wielkim księciem Litwy – wyjaśniała prof. Maria Bogucka w Audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Królowie i książęta polscy".

Zerwanie z unią personalną Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony nadal stanowi zagadkę dla historyków.

- Do tej pory Jagiellonowie dbali, by łączyć godność wielkiego księcia z królem Polski. Litwa była ich dziedzicznym władaniem, które ułatwiało im starania o tron Polski – podkreślała historyk.

Być może podział ten był zarządzony już przez Kazimierza Jagiellończyka, który starał się dla każdego spośród swoich licznych synów ustanowić osobne władztwo i dzięki temu wyeliminować groźbę bratobójczych walk. Władysław już za życia ojca został królem Czech, Janowi Olbrachtowi – polska korona, Aleksander dostał Litwę, zaś Zygmunt (nazywany później Starym) skromne księstewko śląskie.  

O tym, że Aleksandrowi pisana była Litwa świadczyć może nawet jego imię, którego historię opisuje biograf przyszłego króla, Fryderyk Papée: "Już był wyczerpany polski kalendarz imion: Władysław, Jadwiga, Kazimierz, już zaczęto sięgać imieniem Olbrachta do luksembursko-habsburskiej tradycji matki, kiedy w nieobecności ojca, tedy prawdopodobnie pod wpływem litewskiej babki Sonki, wypłynęło na wierzch imię jej sławnego opiekuna Witołda Aleksandra". Chodziło mu tutaj o Witolda Kiejstutowicza, wielkiego księcia litewskiego za czasów Władysława Jagiełły.

 Problemy na wschodzie

- Aleksander od początku swojego panowania jest w defensywie wobec bojarów litewskich – zaznaczała prof. Bogucka.  - Od razu, już w sierpniu 1492 roku wydaje przywilej, dzięki któremu możnowładztwo litewskie bardzo rozszerza swoje wpływy, jednocześnie podkreślając separatyzm wobec Polski. W pierwszych latach po śmierci Kazimierza unia polsko-litewska przestaje w praktyce istnieć.

Wielki książe nie mógł sobie pozwolić na konflikt z bojarami. Żeby prowadzić wojnę polityczną wewnątrz kraju, trzeba mieć pewność, że nic mu nie grozi z zewnątrz. Aleksandrowi nie był dany taki luksus. Za wschodnią granicą Litwy rosło w siłę Wielkie Księstwo Moskiewskie. Jego władca, Iwan III Srogi, ostatecznie zrzucił jarzmo tatarskie w 1480 roku i skoncentrował się na drugim celu – zjednoczeniu wszystkich ziem ruskich. Przeszkodą na drodze do realizacji tego zamiaru było Wielkie Księstwo Litewskie, w skład którego wchodziły ziemie byłego księstwa kijowskiego.

Konflikt z Moskwą doprowadził do dwóch wojen. Pierwsza – toczona w latach 1492-1494 – zakończyła się pokojem, który potwierdzał ślub Aleksandra z córką Iwana – Heleną. Apetyt moskiewskiego władcy nie został zaspokojony. W 1500 roku, korzystając z osłabienia najważniejszego sojusznika Litwy – Polski – po nieudanej wyprawie mołdawskiej, wywołał drugą wojnę z Aleksandrem. Wielkiemu księciu nie pomógł sojusz z zakonem krzyżackim i tatarami. Pod Wiedroszą korpus przedni wojska książęcego poszedł w rozsypkę. Na mocy rozejmu zawartego w 1503 roku Litwa straciła jedną trzecią swojego terytorium.

Król pierwszym senatorem

W trakcie trwania II wojny moskiewskiej umarł w Polsce Jan Olbracht. Śmierć brata była dla Aleksandra szansą na zdobycie funduszy i wsparcia na wojnę z Moskwą. Co ciekawe, jego żona - Helena - nie została koronowana na królową Polski. Dlaczego? O tym w audycjach Polskiego Radia.

- Aleksander zawdzięcza to, że został wybrany królem tylko temu, że był wielkim księciem Litwy – przekonuje prof. Bogucka. – Polacy chcieli unii z Litwą. Władysław, który panował w Czechach i na Węgrzech nie rościł pretensji do polskiego tronu. Konkurentem był tylko Zygmunt, ale on był zaledwie władcą księstwa śląskiego. Aleksander, znany z ustępstw wobec bojarów na Litwie, stwarzał nadzieję, że będzie "miękki" wobec możnowładztwa polskiego.

Nie pomylili się, przynajmniej jeśli chodzi o początki panowania króla. Aleksander musiał iść na daleko posunięte ustępstwa wobec rosnącego w siłę senatu. Ta polityka doprowadziła do wydania przez króla 25 października 1501 roku przywileju mielnickiego. Na jego mocy monarcha stawał się właściwie tylko przewodniczącym senatu, a co istotniejsze – dokument upoważniał możnowładców do wypowiedzenia posłuszeństwa monarsze.

- Aleksander musiał opanować sytuację w kraju i wracać na wschód, na wojnę z Rosją. Władzę w kraju zostawił w rękach brata, prymasa Ferdynanda. Arcybiskup otoczył się oligarchią magnacką, która rozkradła znaczną część majątku państwa – podkreślał dr Jan Sałkowski, który w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" wcielił się w rolę oskarżyciela.

Nihil novi

- Poprzednicy Aleksandra opierali się na szlachcie. Aleksander jako pierwszy przełamuje tę tradycję i związuje się z magnatami – oceniała prof. Maria Bogucka. – Dla szlachty, która do tej pory uzyskała znaczące przywileje, taka sytuacja była nie do przyjęcia.

Szlachta zareagowała na nowy układ sił poprzez opór fiskalny wobec króla i magnaterii. System podatkowy chwiał się w posadach, skarbiec świecił pustkami, nie było czym opłacić wojska zaciężnego, a społeczność szlachecka nie garnęła się do pospolitego ruszenia. To oczywiście przekładało się wprost na słabość państwa nękanego najazdami tatarskimi.

- Cała polityka zagraniczna polega na defensywie i doraźnym odwlekaniu problemów, ale nigdzie nie ma rozstrzygnięć pozytywnych – podkreślała historyk.

Polska znalazła się w stanie granicznym między anarchią a wojną domową. Dopiero uspokoiwszy sytuacje na wschodzie, Aleksander mógł dokonać w kraju zmiany sojuszy. Inicjatywa znów była po stronie szlachty. Na sejmie w Piotrkowie, w grudniu 1504 roku odwołano przywilej mielnicki.

Ale prawdziwa rewolucja nadeszła dopiero rok później. To wtedy, podczas sejmu w Radomiu szlachta uchwaliła konstytucję Nihil novi, która całą władzę ustawodawczą przekazuje w jej ręce.

- Szlachta była tak agresywna, liczna i solidarna, że zdołała sobie zapewnić prymat w państwie – oceniała prof. Maria Bogucka.

Spór o pogrzeb na Wawelu

Polska za czasów Aleksandra zaczęła otwierać się na nowe prądy kulturowe, które zdobyły już popularność w Europie. Wzbogacająca się na handlu zbożem szlachta wysyłała swoich synów na Zachód. Z nimi do kraju przybywał renesans. Aleksander stał się nieświadomą ofiarą przemian kulturowych, które – niezależnie od jego panowania – zachodziły w królestwie. Studenci przywozili ze sobą nie tylko nowe koncepcje intelektualne, ale też… syfilis. "Francuska choroba" dopadła także króla i stała się przyczyną jego śmierci 19 sierpnia 1506.

Oceny rządów Aleksandra są sprzeczne. Jedni widzą  w nim władcę słabego i nieodpowiedniego do roli, jaką przyszło mu odgrywać w dziejach Polski. Wśród krytyków króla pierwszym był kronikarz Maciej Miechowita, który opisał Aleksandra tymi słowami: "Przewyższał rodzeństwo swoje pod względem tęgości fizycznej, ale ustępował mu w zdolnościach umysłowych".  

Inni się z tym nie zgadzają: - Był świadomy swoich kwalifikacji umysłowych. Starczało mu rozumu, żeby opierać się w swoim planowaniu na ludziach wykształconych i światłych jak Erazm Ciołek (wybitny dyplomata) czy Jan Łaski (autor zbioru praw) – podkreślał dr Krzysztof Bauer, który w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

- Były to czasy burzliwe i Aleksander nie był w stanie sobie poradzić ze wszystkimi problemami, które niemal od razu spadły mu na głowę - twierdził z kolei prof. Grzegorz Myśliwski w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Polscy władcy i królowie".

Różna jest też ocena tego, czy lawirowanie między magnaterią i szlachtą jest dowodem na zmysł polityczny, czy raczej na nieskuteczność i słabość Jagiellona.

-O Aleksandrze zapomniano głównie dlatego, że magnateria - zarówno litewska, jak i koronna - nienawidziła Aleksandra za to, że spiskował ze szlachtą przeciwko wpływom magnaterii - podkreślał dr Jerzy Bauer w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Spór z magnaterią nie skończył się zresztą dla króla nawet w chwili jego śmierci. Możnowładcy odmówili Aleksandrowi królewskiego pochówku w Krakowie, jego doczesne szczątki spoczęły w Wilnie, gdzie popadły w zapomnienie. Grób monarchy odkryto ponownie przypadkiem w 1931 roku. Tym samym Jagiellon przeszedł do historii jako ostatni król Polski, którego ciała nie złożono w wawelskiej katedrze.

Bartłomiej Makowski