Historia

"Trzeba terroru – uczyńmy go piekielnym!" Powstanie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów

Ostatnia aktualizacja: 27.01.2023 05:38
Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która bezwględnym terrorem miała walczyć o niepodległe państwo ukraińskie, powołano do życia 27 stycznia 1929 roku w Wiedniu.
Napis na ścianie szkoły powszechnej w Cieniowie (woj. tarnopolskie) wykonany przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów wzywający dzieci, aby nie uczyły się w języku polskim, lecz po ukraińsku. Widoczna tablica z nazwą szkoły i zamazanym godłem.
Napis na ścianie szkoły powszechnej w Cieniowie (woj. tarnopolskie) wykonany przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów wzywający dzieci, aby nie uczyły się w języku polskim, lecz po ukraińsku. Widoczna tablica z nazwą szkoły i zamazanym godłem.Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Koniec I wojny światowej i związany z tym rozpad europejskich mocarstw, przyniósł nadzieje na zbudowanie niepodległych państw zarówno Polaków, jak i Ukraińcom. Jednak wkrótce okazało się, że interesy Polaków i Ukraińców są sprzeczne ze sobą. 1 listopada 1918 roku wybuchły polsko-ukraińskie walki o Lwów. Przedstawiciele tych dwóch narodów nie wyobrażali sobie, żeby w granicach ich nowych państw miało zabraknąć Lwowa.

Walki z różnym natężeniem toczyły się jeszcze do marca 1919 roku. 25 czerwca 1919 roku na konferencji w Wersalu, ustanawiającej powojenny nowy ład europejski, zwycięskie mocarstwa przyznały tereny Galicji Wschodniej w tymczasowy zarząd Polsce. Ukraińcy w związku z tą decyzją żywili nadzieje na powstanie niepodległego państwa ukraińskiego. Jednak władze polskie, będąc świadome wynikającego z tego stanu zagrożenia, przystąpiły do natychmiastowej akcji polonizacyjnej.

W 1920 roku oficjalnie zmieniono nazwę "Galicja Wschodnia" na "Małopolska Wschodnia", dokonując jej podziału na cztery województwa: krakowskie, lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie, przesuwając ich granicę w stronę zachodnią w ten sposób, by zmienić ich skład demograficzny na korzyść ludności polskiej.

Pogrzebanie nadziei Ukraińców

Semen Petlura - przywódca Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, obserwując ruchy nacierającej od wschodu Armii Czerwonej oraz będąc świadomym porażki własnych oddziałów, zdecydował się na podpisanie porozumienia z Polską. Do podpisania tzw. umowy warszawskiej doszło 21 kwietnia 1920 roku pomiędzy Petlurą a Naczelnikiem Państwa Polskiego Józefem Piłsudskim. Petlura uznał granicę polsko-ukraińską na Zbruczu przecinającą Wołyń na wschód od Zdołbunowa (pozostawiając Równe i Krzemieniec po stronie polskiej) i dalej na północ do linii Prypeci. Dla Petlury była to szansa na uratowanie ukraińskiej państwowości.

Dla Polski niepodległe państwo ukraińskie wpisywało się w federalistyczną koncepcję Piłsudskiego. Ukraina miała stać się państwem buforowym, którego głównym celem miało zostać opieranie  się bolszewickiej Rosji.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o walkach Polski i Ukrainy o niepodległość:

src=" //static.prsa.pl/18c6af74-3478-4b75-bc41-37b63c3bea80.file"

Niedługo po podpisaniu umowy, połączone siły obu sojuszników rozpoczęły ofensywę na wschód. Na początku maja 1920 roku zdobyto Kijów. Niestety, było to pyrrusowe zwycięstwo. Ukraińcy byli zmęczeni ciągłymi zmianami władzy w Kijowie (wjazd Piłsudskiego wiązał się z piętnastą zmianą władzy w Kijowie w ciągu trzech lat). Poza tym rozpędu nabrała wojna polsko-bolszewicka.

Już w czerwcu Armia Czerwona wyparła Wojsko Polskie z Kresów Wschodnich, w sierpniu była na przedpolach Warszawy. Niedawno odrodzone państwo polskie rzuciło wszystkie siły, by ocalić młodą państwowość. Niestety – zabrakło sił, by ukonstytuować niezależną Ukrainę, nawet w okrojonej postaci. Kres nadziejom Ukraińców położył podpisany w marcu 1921 roku pomiędzy Polską a ZSRR traktat w Rydze, który dzielił terytoria Ukrainy pomiędzy te dwa państwa.

Ukraińska Organizacja Wojskowa

Ci z Ukraińców, którzy w drugiej dekadzie XX wieku posiadali już świadomość narodową, byli rozżaleni przebiegiem wypadków. Część ukraińskich żołnierzy rekrutujących się głównie ze Strzelców Siczowych - oddziału wchodzącego w skład armii Ukraińskiej Republiki Ludowej - deklarowała gotowość do dalszej walki o niepodległe państwo.

W lipcu 1920 roku w Pradze odbyło się spotkanie Rady Strzelców Siczowych. Jej decyzją działalność na rzecz utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego miała być kontynuowana na drodze zbrojnej. W tym celu została utworzona Ukraińska Organizacja Wojskowej (UWO). Jej przywódcą został pułkownik Jewhen Konowalec, który prędko przystąpił do organizowania struktur w terenie. Pierwsze oddziały UWO powstały w Małopolsce Wschodniej i we Lwowie.

Zaledwie rok po utworzeniu UWO, bo 25 listopada 1921 roku, organizacja przeprowadziła nieudany zamach na Józefa Piłsudskiego we Lwowie. Naczelnik został ocalony, jednak ranny został wojewoda lwowski Kazimierz Grabowski. Po tym zamachu polskie służby zaczęły szczegółowo infiltrować szeregi UWO. W 1922 roku Konowalec zdecydował się na emigrację. W Wiedniu utworzył Komendę Wojskową UWO, za pomocą której zamierzał kierować akcjami sabotażowymi na terenie Polski. Szybko jednak popadł w spór z premierem emigracyjnego rządu ukraińskiego Jewhenem Petruszewyczem, który żądał dla siebie podporządkowania całej UWO. Konowalec, po kilku kolejnych innych, niefortunnych dla siebie i UWO decyzjach politycznych (m.in. był on autorem prosowieckiego zwrotu w polityce), przestał być autorytetem dla Ukraińców, a w końcu został zmuszony do złożenia dymisji ze stanowiska.

"Lotna brygada"

W 1924 roku stanowisko Krajowego Komendanta UWO objął Julian Hołowińskyj. Zorganizował on "lotną brygadę", która na terenie Małopolski Wschodniej zajmowała się podpaleniami domów należących do polskich osadników, obrzucaniem bombami posterunków policji, dworców i torów kolejowych. 5 listopada 1924 roku jeden z członków brygady przeprowadził nieudany zamach na prezydenta Polski Stanisława Wojciechowskiego. UWO wymierzała także wyroki śmierci na Ukraińcach szukających porozumienia z Polakami, gdyż ich zdaniem "rozmywali podziały".

Do jej najsłynniejszych akcji należało przeprowadzenie serii napadów na wozy pocztowe w latach 1924-1925. Obszar działania "lotnej brygady" wykraczał daleko poza tereny Kresów: w 1925 roku Polskę obiegła wieść o dokonaniu przez UWO napadu na urząd skarbowy… w Śremie niedaleko Poznania. W tym samym roku Ukraińcy pod wodzą samego Hołowińskiego przeprowadzili napad na Pocztę Główną we Lwowie, podczas którego ich łupem padła astronomiczna kwota 100 tysięcy polskich złotych.

Większość członków brygady została aresztowana przez policję w listopadzie 1925 roku. Wiosną 1926 roku w rękach policji znalazł się sam Hołowiński. Po jego aresztowaniu sytuacja uspokoiła się na około dwa lata. UWO postanowiła przypomnieć o sobie we wrześniu 1929 roku podczas Targów Wschodnich we Lwowie. UWO zorganizowała wtedy trzy zamachy bombowe na pawilony handlowe. Próbowano podpalić także Dworzec Główny we Lwowie i dokonać zamachu na Ministra Przemysłu i Handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego, do czego jednak nie doszło.

Współpraca z obcymi wywiadami

UWO w Wiedniu nawiązała kontakty z wywiadem niemieckim, czeskim i litewskim. Organizacją najbardziej była zainteresowana niemiecka Abwehra, która za przekazywanie informacji dostarczała pieniądze, broń, a także szkoliła członków organizacji. UWO prowadziła także działalność propagandową, kolportując na teren Polski wydawane przez siebie gazety.

Radykalizm młodzieży

Wielu Ukraińców – szczególnie młodzież – była niepogodzona z tym, że działalność UWO poniosła klęskę. Ukraińskiej młodzieży zaczęło się wydawać, że winne temu stanowi rzeczy są wpisane w demokrację walki partyjne, które zamiast jednoczyć naród, powodują jego rozbicie. Rozwiązania problemu zaczęła poszukiwać w popularnej w Europie doby dwudziestolecia międzywojennego doktrynie nacjonalistycznej, która głosiła zespolenie narodu ponad politycznymi sporami. Ta doktryna w latach 20. zaczęła zdobywać coraz większą popularność wśród młodych Ukraińców, którzy z racji wieku nie mogli uczestniczyć w walkach o niepodległość Ukrainy w latach 1918-1919.

Działalność Ukraińców

W 1926 roku we Lwowie doszło do połączenia dotychczas istniejących ukraińskich organizacji zrzeszających uczniów szkół średnich i studentów w Związek Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej, który zajmował się działalnością samokształceniową i kolportażem nielegalnej prasy. Jednym z jego filarów działalności było przerywanie uroczystości w polskich szkołach.

Ukraińskie organizacje nacjonalistyczne zaczęły powstawać także na emigracji. Z czasem powstało ich tak wiele, że konieczne stało się ich zespolenie. W tym celu 3-7 listopada 1927 roku w Berlinie, zwołano Konferencję Ukraińskich Nacjonalistów (w literaturze przedmiotu oznaczana jest ona jako I). W toku obrad na przywódcę ukraińskich nacjonalistów wybrano Jewhena Konowalca. Nie zostały jednak ustalone wytyczne, na podstawie których miała działać ta organizacja. Zasad nie ustalono również na II Konferencji w kwietniu 1928 roku w Pradze. By opracować jej kodeks, postanowiono zwołać Kongres Ukraińskich Nacjonalistów. Początkowo delegaci mieli zjechać się do Pragi, ale ostatecznie obrady zostały przeniesione do Wiednia.

Kongres Ukraińskich Nacjonalistów

Termin kongresu wyznaczono na 27 stycznia – 3 lutego 1929 roku. Najważniejszymi organizacjami, które uczestniczyły w tym zjeździe były: Ukraińska Organizacja Wojskowa, Związek Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej oraz Legia Ukraińskich Nacjonalistów. W wyniku obrad ustalono, że na bazie istniejących do tej pory podmiotów powstanie Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Jej głównym celem miało być "odzyskanie, budowa, obrona i powiększenie niezależnego, zjednoczonego państwa narodowego" na terytoriach "ukraińskich ziem etnograficznych" rozumianych jako tereny, które już w średniowieczu były zamieszkałe przez Ukraińców.

OUN został zdominowany przez ukraińską młodzież, która będąc pod wpływem doktryny nacjonalistycznej Dmytra Doncowa doprowadziła do uznania jej za ideową podstawę działania organizacji. Opracowując program, młodzi działacze inspirowali się nie tylko Doncowem, ale także… polskimi powstańcami styczniowymi. Przeprowadzili szczegółową analizę ich działań, stwierdzając, że za ich bohaterską postawą idzie także duża doza nieprzejednania, na którym powinni wzorować się ukraińscy działacze nacjonalistyczni. Opierając się na niej, stwierdzili, że niepodległość można zdobyć podejmując wyłącznie radykalne przedsięwzięcia.

Podczas zjazdu uznano, że obecnie Ukraina znajduje się w stanie "wrogiej okupacji", którą można znieść "narodowa rewolucja", prowadząca do "umocnienia państwa". Nie należało zwlekać z podjęciem działania, dlatego zdecydowano o natychmiastowym przeprowadzeniu akcji propagandowych wśród Ukraińców oraz sabotażu i dywersji wymierzonych w placówki i przedstawicieli państwa polskiego. Bezwzględna walka, podczas której należało zapomnieć o wszelkich uniwersaliach, miała być toczona przeciwko "zajmańcom" (zaborcom), czyli Polakom i Rosjanom. By osiągnąć swój cel, należało stworzyć własne siły zbrojne i pozyskać sojuszników. Kierując się zasadą twierdzącą, że "wróg mojego wroga jest moim przyjacielem", za takiego sojusznika uznano Niemcy, choć nie wykluczano zawiązania innych sojuszy międzynarodowych.

Rzeź wołyńska - zobacz serwis historyczny

Struktura OUN

Według uchwalonego na konferencji w Wiedniu statutu zwanego Ustrojem, do OUN mógł wstąpić każdy zainteresowany Ukrainiec, bez względu na wiek, płeć, zawód i pochodzenie społeczne. Akces miał odbyć się poprzez złożenie pisemnej prośby i poręczenie przez dwóch zaprzysiężonych już członków organizacji.

Według Ustroju do OUN mogli wstępować już… ośmiolatkowie. Dla najmłodszych członków wieku 8-15 lat utworzono komórkę Dorostu OUN. Nieco starsi – w wieku 15-21 lat należeli do Junactwa OUN. Obydwie komórki prowadziły działalność podobną do harcerskiej z naciskiem na szerzenie wśród tych grup wiekowych doktryny nacjonalistycznej. Kładziono nacisk na pracę samokształceniową i propagandową. Osoby pełnoletnie powyżej 21. roku życia stawały się pełnoprawnymi członkami.

Źródła finansowania. Współpraca w Abwehrą

Początkowo OUN była sponsorowana przez ukraińską emigrację w Ameryce Północnej. Jednak nadejście Wielkiego Kryzysu w październiku 1929 roku spowodowało odpływ darczyńców. Szukając nowych źródeł finansowania, w latach 30., członkowie OUN nasilili akcje ekspropriacyjne na terenie Polski. W 1934 roku, kiedy polska policja zabezpieczyła tzw. archiwum Omelana Senyka – jednego z ukraińskich nacjonalistów – okazało się, że rząd litewski kwartalnie wypłacał na rzecz OUN kwoty rzędu 1500-2000 dolarów.

Jednym z istotnych filarów finansowania był także niemiecki wywiad, z którym poprzedniczka OUN – UWO nawiązała kontakty już w latach 20. Do szczególnego zbliżenia z Abwehrą doszło w 1933 roku, kiedy wdrożono na szeroką skalę program szkoleń ukraińskich agentów. Niemcy stworzyli nawet "ośrodki badań ukrainistycznych", które oficjalnie zajmowały się zgłębianiem ukraińskiej historii i kultury. Pod pozorem prowadzenia badań, Abwehra wysyłała do Polski "naukowców", którzy bezpośrednio kontaktowali się z ukraińskimi politykami, działaczami i naukowcami.

Pod koniec lat 30. Niemcy rozważali nawet scenariusz rozpoczęcia nowej wojny poprzez wywołanie inspirowanego powstania ukraińskiego na Kresach wymierzonego w państwo polskie. Pomysł ten został zaniechany po podpisaniu układu Ribbentrop – Mołotow. Niemcy nie chciały drażnić radzieckiego sojusznika.

"Trzeba terroru – uczyńmy go piekielnym!".

Ideową podstawą działalności OUN była doktryna ukraińskiego nacjonalizmu. Zalążków tej doktryny należy dopatrywać się na początku XIX wieku w czasie tzw. ukraińskiego romantyzmu. Pisarze tacy jak Taras Szewczenko, Iwan Franko czy Mykoła Kostomarow w swoich utworach zaczęli odwoływać do znaczenia ukraińskiej tożsamości narodowej. Na rozwój poczucia odrębności narodowej wpłynęły też prace historyka Mychajła Hruszewskiego. Ukraińskie przebudzenie narodowe zbiegło się w czasie z powstaniem w Europie Zachodniej nowoczesnych nacjonalizmów, których częścią wspólną było traktowanie wszystkich członków danej społeczności jako równouprawnionych członków wspólnoty narodowej, a nie jedynie jej wybranej części (jak np. arystokracji do czasów Rewolucji Francuskiej).

Za jednego z prekursorów ukraińskiego nacjonalizmu jest uznawany żyjący na przełomie XIX i XX wieku Mykoła Michnowskyj – socjalistyczny działacz i prawnik, jeden z założycieli Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na łamach swoich artykułów postulował jako jeden z pierwszych powstanie niepodległej Ukrainy. Na początku XX wieku sformułował hasło "Ukraina dla Ukraińców", oznaczające usunięcie z niej wrogich nacji oraz stworzył dekalog Ukraińskiej Partii Ludowej, w którym znalazły się wytyczne postępowania dla żyjących w diasporze Ukraińców.

Najbardziej wyrazistym ideologiem tej odmiany nacjonalizmu (właściwie szowinizmu) został Dmytro Doncow – prawnik i dziennikarz, który w 1926 roku opublikował broszurę pt. "Nacjonalizm", otwierającą nowy rozdział kształtowania się tej myśli politycznej. W inspirowanej "Mein Kampf" Adolfa Hitlera książce stwierdził, że pomiędzy narodami (określanymi przez niego jako "species") toczy się darwinowska walka o przetrwanie. Przetrwać mogli tylko najsilniejsi, dlatego by zostać przy życiu należało sięgnąć po radykalne środki, odrzucając moralność i etykę.

W publikacjach otwarcie pisał: "potrzeba terroru – uczyńmy go piekielnym!". W odniesieniu do swojej ideologii używał przymiotników "czynny" – tzn. mający zostać wcielony w życie oraz "integralny", czyli zakładający integrowanie wszystkiego, co istnieje w życiu narodu. Naród miał stać się najwyższą wartością nie tylko w sferze polityki, ale również wartością, w imię której miała zostać podporządkowana wola życia człowieka. Wola życia tożsama z pojęciem narodu miała zostać osiągnięta poprzez stosowanie przemocy, ponieważ "bez przemocy i bez żelaznej bezwzględności niczego w historii nie stworzono. Przemoc, żelazna bezwzględność i wojna – oto metody, którymi wybrane narody szły drogą postępu". Doncow odrzucał także humanizm oraz racjonalizm na rzecz fanatyzmu i nienawiści, tłumacząc to tym, że "żadne zasady nie mogą zabronić, aby silniejszy uległ przemocy słabszego". W miejsce racjonalizmu proponował mistycyzm, który według niego był osadzony w "potrzebach nacji, jej nieumotywowanej, irracjonalnej woli życia i panowania".

Kierując się ideologią Doncowa, założyciele OUN postanowili wydać bezkompromisową walkę "historycznym wrogom Ukrainy", za których uznali Polaków i Rosjan. Ideologia OUN została rozszerzona latem 1929 roku przez jednego z działaczy - Stepana Łenkawśkiego, który na podstawie dekalogu Michnowskiego stworzył "Dekalog ukraińskiego nacjonalisty", będący podstawą ideologicznej działalności OUN:

"Ja – duch odwiecznego żywiołu, który uratował Ciebie przed tatarskim potopem i postawił na granicy dwóch światów, aby tworzyć nowe życie:

  1. Zdobędziesz państwo ukraińskie, albo zginiesz w walce o nie.
  2. Nie pozwolisz nikomu plamić chwały ani czci Twojego Narodu.
  3. Pamiętaj o wielkich dniach naszych Walk Wyzwoleńczych.
  4. Bądź dumny z tego, że jesteś spadkobiercą walk o chwałę Włodzimierzowego Tryzuba.
  5. Pomścisz śmierć Wielkich Rycerzy.
  6. O sprawie nie rozmawiaj tylko z tym, kim można, ale z tym, z kim trzeba.
  7. Nie zawahasz się wykonać największego przestępstwa, jeśli będzie tego wymagać dobro sprawy.
  8. Nienawiścią i podstępem będziesz przyjmował wrogów swej Twojej Nacji.
  9. Ani prośby, ani groźby, ani tortury, ani śmierć, nie przymuszą Ciebie do wyjawienia tajemnicy.
  10. Będziesz dążyć do poszerzenia siły, chwały, bogactwa i przestrzeni Państwa Ukraińskiego nawet w drodze zniewolenia obcych".

Powstała w Wiedniu 1929 roku OUN przeprowadziła na terenie Polski do września 1939 roku blisko 70 akcji terrorystycznych. Największa z nich miała miejsce w Małopolsce Wschodniej jesienią 1930 roku. OUN podpalała zabudowania gospodarcze i magazyny zboża, przerywała kable telegraficzne i telefoniczne, napadała na posterunki policji i urzędy. Do zdławienia rebelii władze państwa skierowały potężne siły wojska i policji.

Z rąk OUN w 1934 roku w Warszawie zginął Minister Spraw Wewnętrznych - Bolesław Pieracki oraz poseł pracujący na rzecz pojednania polsko-ukraińskiego Tadeusz Hołówko. OUN pozbawiała życia także wykazujących propolskie sympatie Ukraińców, jak np. dyrektora ukraińskiego gimnazjum we Lwowie Iwana Babija. We wrześniu 1939 roku przeprowadziła serię akcji dywersyjnych na tyłach Wojska Polskiego. Na jesieni 1939 roku jej działacze dokonali także pierwszych zabójstw Polaków zamieszkałych na Kresach Wschodnich.

OUN współpracowała z Niemcami, doprowadzając do powstania batalionów SS "Roland" i "Nachtigall". W 1940 roku, przedwojenny Prowindyk OUN (Przewodniczący OUN) na Polskę, Stepan Bandera dokonał rozłamu w organizacji, wyłaniając z niej radykalną frakcję OUN-B. To m.in. przez działania działaczy tej frakcji, na jesieni 1942 roku doszło do powstania Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). UPA w latach 1943-1944 na Kresach Południowo-Wschodnich w brutalny sposób zamordowała ponad 100 tysięcy Polaków.

Sandra Błażejewska

Źródła: Bogumił Grott, Różne oblicza nacjonalizmów. Polityka-religia-etos, wyd. 2010, Bogumił Grott, Materiały i studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich, wyd. 2008, Dmytro Doncow, Nacjonalizm, wyd.1926, Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraiński Powstańczej Armii, wyd. 2006, Roman Wysocki, W kręgu integralnego nacjonalizmu: czynny nacjonalizm Dmytra Doncowa na tle mysli nowoczesnych Romana Dmowskiego: studium porównawcze, wyd. 2014, Ewa i Władysław Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, t.2, wyd. 2000.

Czytaj także

"7x24". Jakie były stosunki polsko-ukraińskie w czasach II RP?

Ostatnia aktualizacja: 04.11.2018 11:05
W audycji "7x24" historycy dyskutowali o stosunkach polsko-ukraińskich i sporze wokół Lwowa w okresie II Rzeczpospolitej. Gośćmi w studiu byli: prof. Janusz Odziemkowski (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. Wiesław Wysocki (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), Piotr Dmitrowicz (historyk), Robert Czyżewski (Fundacja Wolność i Demokracja).
rozwiń zwiń
Czytaj także

Huta Stara - wołyńska reduta

Ostatnia aktualizacja: 16.11.2021 05:45
16 listopada 1943 roku, Polacy zgromadzeni w samoobronie Huta Stara, skutecznie odparli nacierających na wieś banderowców. Dzięki temu życie ocaliło kilkuset polskich mieszkańców.
rozwiń zwiń