Trwały ogólnopolskie dożynki z udziałem I sekretarza KC PZPR i wysokich urzędników partyjnych i państwowych. Z całej Polski przyjechało ok. 100 tys. ludzi. Kwadrans po południu Ryszard Siwiec podpalił pierwszą zapałkę. Z relacji milicjantów i funkcjonariuszy SB, którzy bardzo szybko znaleźli się w jego otoczeniu, wynikało, że cały czas wznosił okrzyki o wolności. W jego teczce esbecy znaleźli biało czerwony sztandar oraz 29 ulotek, wyrażających protest przeciwko agresji na Czechosłowację.

Przesłanie

- Upaść może naród wielki, ale zginąć tylko nikczemny. Udowodnijcie swoim wyborem, że nie jesteśmy narodem nikczemnym. SOS! Ratujcie najpiękniejsze tradycje naszego narodu, tolerancję, poszanowanie drugiego człowieka, wolność sumienia, wolność myśli i przekonań - wzywał w nagranym kilka tygodni wcześniej przesłaniu.

Po śmierci Siwca jego córka wśród notatek znalazła plan strategiczny działania. - Zawierał kilka punktów: 1) wstęp na stadion nareszcie załatwiony, 2) komu protesty?, 3) jakie hasła?, 4) ubranie, 5) benzyna i zapałki, 6) miejsce na stadionie, 7) czas akcji, 8) spowiedź po raz drugi i ostatni - opowiadała w archiwalnym nagraniu. - Czyli to było wszystko zaplanowane.

50. rocznica inwazji na Czechosłowację - zobacz więcej>>>

Tamtego dnia Ryszard Siwiec powiedział żonie, że jedzie służbowo do Tarnobrzegu. Nic się nie domyślając, odprowadziła go, tak jak zwykła to czynić, do drzwi. - Stałam w oknie i patrzyłam, jak idzie w tym swoim jasnoniebieskim garniturze i w berecie na głowie - wspominała później Maria Siwiec.

Zawsze kierował się prawdą

Ryszard Siwiec urodził się 7 marca 1909 w Dębicy. Po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Lwowa. Tam ukończył gimnazjum, a następnie filozofię na Wydziale Humanistycznym lwowskiego uniwersytetu. W 1936 przeniósł się do Przemyśla, gdzie pracował w urzędzie skarbowym. Tu poznał swoją przyszłą żonę Marię.

W czasie II wojny światowej należał do AK. Po jej zakończeniu nie pogodził się z sowiecką okupacją i komunistyczną rzeczywistością. Wielokrotnie powtarzał: "Zaprzepaścili Polskę".

- Pierwszą rzeczą, jaką robił po powrocie z pracy, to szedł do pokoju i włączał radio. To było oczywiście Radio Wolna Europa – wspominał syn Siwca.

Wychowany na wartościach katolickich i patriotycznych, z trudem znosił peerelowską rzeczywistość Odrzucił propozycje pracy w szkole, nie chciał być narzędziem w rękach czerwonej propagandy. Pracował jako księgowy, a ponieważ był ojcem pięciorga dzieci, musiał dorabiać. Hodował kury, uprawiał kwiaty. Wielką pasją Siwca, obok hokeja, była historia Polski.

Jan Polak

Mocno przeżył wydarzenia marca 1968 roku i pałowanie studentów. Pod pseudonimem "Jan Polak" zaczął kolportować pisane przez siebie ulotki. - Jechałam na sesję, w marcu 1968 tato mnie odprowadzał i dał parę listów. Powiedział, że to jest nasza tajemnica, więc o nic nie pytałam […] Prosił, żebym na dworcu we Wrocławiu to wrzuciła – opowiadała córka, Elżbieta Siwiec-Szabaga.

Ryszard Siwiec chciał nawiązać kontakt z przywódcami strajkujących studentów, ale do tego nie doszło. Ogromnym ciosem była dla niego agresja zbrojna na Czechosłowację i udział w niej polskich żołnierzy. To zapewne przyspieszyło jego desperacki czyn. Decyzję podjął w kwietniu.

Wariat i psychopata

Dramatyczny protest Siwca został utrwalony na esbeckim filmie i w kilkusekundowej sekwencji przez Polską Kronikę Filmową. Dwie postronne osoby wykonały zdjęcia, jednak zostały skonfiskowane i prześwietlone. Fotografom przebywającym na stadionie dziwnym trafem kończyły się klisze w aparatach, a operatorom filmowym taśmy. Historyk Antoni Dudek podkreśla, że świadkowie samospalenia uwierzyli w plotkę rozpuszczaną przez esbeków, że spalił się "jakiś chory psychicznie". Historyk przypomina o ówczesnej apatii społecznej, która powodowała, że agresja na Czechosłowację nie wywołała wśród Polaków większego poruszenia.

Straszliwie poparzony Siwiec został przewieziony do Szpitala Praskiego w Warszawie. Był cały czas przytomny. Esbecy przy pomocy ukrytego mikrofonu zdołali nagrać jego wypowiedź. Oto jej fragment: "Ginę po to, żeby zwyciężyła prawda, żeby zwyciężyło człowieczeństwo i żeby zwyciężyła miłość. Ginę po to, żeby zginęło kłamstwo, zginęła nienawiść i zginął terror. Nie odczuwam żadnego bólu i nie odczuwałem żadnego bólu przez cały czas. Bolą mnie tylko dwie ręce, lewa od składania fałszywych przysiąg, a prawa od ściskania ręki tych, którym złożyło się fałszywą przysięgę".

Skazany na niepamięć

Komunistyczne służby od początku zadbały, aby protest Siwca wyciszyć. Ludziom, którzy widzieli akt samospalenia, wmawiano, że był to wypadek, a przyczyną samozapłonu miał być alkohol pity przez poszkodowanego. W rodzinnym Przemyślu rozsiewano plotki o rzekomej chorobie psychicznej Siwca. Historyk Łukasz Kamiński, dziś szef IPN, przypominał, że nawet wśród komunistycznych władz prawdę o samospaleniu starano się ukryć.

Ryszard Siwiec zmarł po czterech dniach, 12 września 1968 roku. 

- Był prawym człowiekiem. On musiał powiedzieć NIE – zaznaczał po latach syn Ryszarda Siwca.

Historią Ryszarda Siwca zainteresował się Maciej Drygas. Reżyser zrealizował film i dokument radiowy, przypominający desperacki protest Siwca w obronie wolności. Za swoje słuchowisko Maciej Drygas otrzymał w 1992 roku nagrodę Prix Italia. O okolicznościach powstawania obu dzieł opowiadał w warszawskim Klubie Księgarza w 2005 roku. Relację z tego spotkania przygotowała Alicja Grembowicz.

bs

- Nie pozwolił schować śniadania do teczki. "Sam schowam", powiedział. Dotykając, poczułam butelkę. Później okazało się, że to był rozpuszczalnik. Nawet rachunek znalazłam. Pożegnaliśmy się jak zwykle serdecznie i wyszedł. Patrzyłam przez okno, jak idzie w tym swoim garniturku i berecie na głowie. To było moje ostatnie jego widzenie - kontynuuje Maria Siwiec.
8 września 1968 roku Ryszard Siwiec nie pojechał do Tarnobrzega, ale do Warszawy. Śpieszył się na dożynki, które corocznie odbywały się na Stadionie X-lecia.
Spikerzy radiowi opisywali bezchmurne, piękne niebo. O godzinie dziesiątej oklaski przywitały przybycie gospodarza dożynek, I Sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę. Po jego przemówieniu rozpoczęły się tańce. Około godziny dwunastej zrobiło się zamieszanie. Na jednej z trybun stanął płonący człowiek.
Testament
- Ja, Ryszard Siwiec, zdrów na ciele i umyśle, po długiej walce i rozwadze postanowiłem zaprotestować przeciw totalnej tyranii zła, nienawiści i kłamstwa opanowującej świat – napisał w swoim testamencie z 20 kwietnia 1968 roku.
Był to protest przeciwko interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji oraz wyraz niezgody na układ sił po Marcu 1968.
- Dokonał niezwykle dramatycznego wyboru. Dochodził do tego bardzo świadomie. To nie był akt chwilowej emocji. Był to efekt wieloletniego badania systemu, w którym żył i w którym świadomie skazał się na bycie człowiekiem drugiej kategorii – powiedział Maciej Drygas, reżyser filmu "Usłyszcie mój krzyk” oraz słuchowiska pt. "Testament", w wywiadzie dla Polskiego Radia 8 września na Stadionie Narodowym, w 45. rocznicę samospalenia Ryszarda Siwca.

45. rocznica inwazji na Czechosłowację - serwis specjalny >>>

Ryszard Siwiec ukończył studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza w Lwowie z tytułem magistra filozofii. Był żołnierzem Armii Krajowej. Po zakończeniu wojny odrzucił propozycję propozycję pracy w szkole, twierdząc, że nie będzie uczył nieprawdy. Pracował w wytwórni wina w Przemyślu na stanowisku radcy prawnego i głównego księgowego. Był ojcem pięciorga dzieci.
Funkcjonariusze Służb Bezpieczeństwa w trakcie rewizji w jego domu w Przemyślu odnotowali, że ma pokaźną bibliotekę, a na ścianie wisi portret Józefa Piłsudskiego.
W szpitalu, do którego go przewieziono w stanie ciężkim, z poparzeniami obejmującymi ponad osiemdziesiąt procent jego ciała, powiedział:
"Ginę po to, żeby zwyciężyła prawda, żeby zwyciężyło człowieczeństwo i żeby zwyciężyła miłość. Ginę po to, żeby zginęło kłamstwo, zginęła nienawiść i zginął terror. Nie odczuwam żadnego bólu i nie odczuwałem żadnego bólu przez cały czas. Bolą mnie tylko dwie ręce, lewa od składania fałszywych przysiąg, prawa od ściskania ręki tym, którym złożyło się fałszywą przysięgę. Moje życie jest niczym wobec zagrażającej ludzkości zagładzie. Protestuję sam, jeden jedyny. Ktoś musi zawołać wielkim głosem: Dość! Nie! To ja wołam sam jeden: Nie!"

"Testament" Macieja Drygasa w radiowej Jedynce >>> Posłuchaj
Ryszard Siwiec zmarł 12 września 1968 roku.
Akta jego sprawy zostały zniszczone w 1985 roku. Pozostał tylko ślad, że toczyła się sprawa o rozpowszechnianie, w dniu 8 września 1968 roku, ulotek zawierających fałszywe wiadomości o sytuacji polityczno-społecznej w Polsce. Według dokumentów przyczyną śmierci był wypadek.
Tym śladem podążył Maciej Drygas. Wokół siedmiosekundowego nagrania z płonącym Ryszardem Siwcem zrealizował w 1991 roku film dokumentalny pt. "Usłyszcie mój krzyk” oraz słuchowisko pt. "Testament”.
- W 1968 roku, kiedy w Polsce mówiło się o socjalizmie z ludzką twarzą, Siwiec powtarzał - w nagraniach, które pozostawił - że ten system musi upaść. W jego myśleniu było coś wizjonerskiego. To były mocne nauki oraz spotkanie, które bardzo zmieniło moje życie - powiedział Maciej Drygas.
Dzięki realizacjom polskiego dokumentalisty został usłyszany krzyk Polaka, który walczył o wolność.
- Mój tato widział przemoc na własnym narodzie. Nie tylko zabijanie ludzi. On widział coś więcej – mordowanie ludzkiego sumienia. Ja wiem i każdemu to powtórzę - mój tato kochał wolność. Ten czyn wziął się z umiłowania dla wolności. I tym czynem pokazał, jak bardzo jest wolny - powiedział Wit Siwiec, syn Ryszarda, w wywiadzie dla Polskiego Radia 8 września 2013 roku.

Audycje specjalne o Ryszardzie Siwcu - słuchaj >>>

Joanna Łopat, PolskieRadio.pl