Ostatnia Wieczerza

Wielki Czwartek obchodzi się na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy, którą spożył Jezus Chrystus ze swoimi dwunastoma uczniami - apostołami. Podczas spotkania podzielił się nimi z chlebem i winem. Częstując ich jedzeniem, wypowiedział słowa: "To jest ciało moje wydane za was. Czyńcie to samo na moją pamiątkę", ustanawiając tym samym sakrament Eucharystii i kapłaństwa. Zapowiedział także, że zostanie zdradzony przez jednego z uczniów oraz że wkrótce umrze w męczarniach. Proroctwo wypełniło się tuż po wieczerzy. Chrystus podczas modlitwy w ogrodzie oliwnym został aresztowany przez rzymskich strażników. Swojego mistrza wydał za trzydzieści srebrników jeden z apostołów - Judasz.

O teologicznym znaczeniu tego dnia dowiesz się z audycji Polskiego Radia "Wielki Czwartek" oraz "Prawosławne święta wielkanocne".

Nabożeństwa w Wielki Czwartek

Obecnie w Wielki Czwartek rano odprawiana jest msza krzyżma świętego. Biskup dokonuje wtedy poświęcenia olejów oraz udziela błogosławieństwa katechumenom - dorosłym osobom, które przygotowują się do przyjęcia chrztu. Wieczorem, na pamiatkę Ostatniej Wieczerzy, odprawiana jest Liturgia Wieczerzy Pańskiej. Oficjalnie kończy ona Wielki Post i otwiera Triduum Paschalne. W czasie nabożeństwa, po raz pierwszy od Środy Popielcowej, śpiewa się hymn "Chwała na wysokości", podczas którego biją kościelne dzwony, stopniowo zastępowane przez klekot małych drewnianych instrumentów - kołatek. Później kapłan zdejmuje z ołtarza świece, mszał, krzyż i obrusy, a Najświętszy Sakrament przenosi do pomieszczenia zwanego ciemnicą. Ten zwyczaj odnosi się do odarcia szat z Chrystusa.

Nieodłącznym elementem wielkoczwartkowej jest obrzęd umycia nóg, najczęściej ubogim lub starszym mężczyznom. W dawnej Polsce robili to biskupi, a nawet magnaci i królowie, jak np. Zygmunt III Waza. Był to gest wyrażający pokorę, miłość bliźniego i braterstwo. Następnie biedaków ubierano w najlepsze szaty i zapraszano na wykwintną ucztę. Służącymi tego dnia byli wyjątkowo monarcha i dworzanie. Gościom na zakończenie kolacji wręczano różne prezenty i pieniądze.

Droga Krzyżowa

Niegdyś w Wielki Czwartek licznie odwiedzano kalwarie, czyli zespoły kapliczek upamiętniających mękę Chrystusa. Zazwyczaj budowano je na wzgórzach. W takich miejscach odprawiano nabożeństwo zwane Drogą Krzyżową, którego początki sięgają XII wieku. Zatrzymując się przy każdej ze stacji, rozważa się dzieje Męki Pańskiej. Zostało one wymyślone przez jerozolimskich franciszkanów, chcących w ten sposób przybliżyć miejsca związane z ostatnimi chwilami życia Chrystusa przybywającym do Ziemi Świętej pielgrzymom. Nabożeństwo zyskało na popularności i już w średniowieczu przybyło do Polski. 

Najwięcej kalwarii powstało na ziemiach polskich w XVII i XVIII wieku. W swym zamyśle miały zastępować wiernym pielgrzymki do Ziemi Świętej. Najbardziej znaną polską kalwarią jest Kalwaria Zebrzydowska. Corocznie odbywa się tam okazała Droga Krzyżowa, gromadząca wiernych przybyłych nawet z odległych stron kraju. Podczas nabożeństwa w role postaci znanych z Biblii wcielają się parafianie.

Zwyczaje ludowe związane z Wielkim Czwartkiem

W dawnej Warszawie przygotowania do Triduum Paschalnego rozpoczynały się już w środę. Podczas porannego nabożeństwa kapłan po każdym odśpiewanym psalmie gasił jedną świecę aż do momentu nastania ciemności. Później uderzał psałterzem i brewiarzem o ławki i ołatrz, oznajmiając tym samym, że rozpoczęły się główne obchody Wielkiego Tygodnia. Na tę chwilę uparcie wyczekiwali chłopcy. Tłumacząc, że biorą przykład z duchownych, wpadali do kościoła czyniąc rwetes i zamieszanie oraz tłukli kijkami o ławki.

W przeszłości w całej Polsce, w środę, w Wielki Czwartek lub Piątek, odbywał się obrzęd zwany pogrzebem Judasza bądź judaszkami. Kukłę z workowego płótna wypychano trocinami lub różnymi śmieciami. Przed wschodem słońca wieszano ją na wysokim drzewie, by wraz z nastaniem dnia wszyscy mieszkańcy danej miejscowości mogli poznać oblicze zdrajcy. W Pruchniku na ziemi rzeszowskiej, przed nastaniem południa, Judasza odcinano ze stryczka. Wybrany sposród społeczności oskarżyciel i sędzia w jednym, wlókł go przez całą wieś, pozwalając, by gawiedź używając niewybrednego słownictwa, okładała kukłę kijami. Krakowscy żacy zawieszali Judasza na kościelnych wieżach. Wsie Górnego Śląska przemierzali chłopcy poprzebierani za diabłów, którzy targali za sobą kukłę Judasza. Odwiedzali gospodarzy, chwaląc się, że pojmali zdrajcę i żądali za ten czyn różnych przysmaków.

Obrzęd pogrzebu Judasza został zarejestrowany przez dziennikarza Polskiego Radia. Posłuchaj relacji.

Na ziemi łęczyckiej młodzi mężczyźni na drewnianym wózku wozili figurkę lub żywego koguta i święty obraz. Zachodząc do każdego obejścia, śpiewali pobożne pieśni, dostając w zamian jajka.

Na ziemi tarnowsko-rzeszowskiej od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty rzemieślnicy nie wykonywali żadnych prac. Rolnicy ograniczali się do wykonania tych najbardziej potrzebnych. W tych stronach utrzymywano, że w Wielkim Tygodniu do spowiedzi przystępują jedynie osoby ze szczególnie ciężkimi grzechami, dlatego starano się wcześniej pójść do spowiedzi wielkanocnej.

W Wielki Czwartek po powrocie z liturgii zasiadano do wieczerzy złożonej wyłącznie z ryb. Po posiłku niektórzy zaczynali utrzymywać ścisły post aż do Wielkiej Soboty, posilając się przez ten czas jedynie wodą święconą.

Niezależnie od regionu Wielki Czwartek zwiastował początek bezpośrednich przygotowań do Wielkanocy. Rozpoczynało się intensywne gotowanie i sprzątanie.

seb

Barbara Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, wyd. 2010, Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce: Chełmskie (wyd. 1890), Kaliskie (wyd. 1890), Kujawy (wyd. 1867), Krakowskie (wyd. 1871), Łęczyckie (wyd. 1964), Mazowsze, cz. I (wyd. 1963), Lubelskie (wyd. 1888), Przemyskie (wyd. 1964), Sanocko-Krośnieńskie (wyd. 1964), Śląsk (wyd. 1965),Tarnowsko-Rzeszowskie (wyd. 1964), Wielkie Księstwo Poznańskie (wyd. 1967).

Symbolika grobów była ściśle związana z aktualną sytuacją okupowanego kraju, budziła wiele wzruszeń i refleksji, krzepiła serca, stawała się niemą manifestacją patriotyczno-religijną. Po wojnie groby odwiedzali mieszkańcy stolicy, którzy pamiętali narodziny tradycji. Niektóre z nich rozbierano po interwencji cenzorów.

Od 1940 roku w każdy wieczór poprzedzający Wielki Piątek w kościele przy Krakowskim Przedmieściu 68 budowano scenografie, których tematem było symboliczne przedstawienie wydarzeń z ostatnich dwunastu miesięcy. Prezentacja patriotycznych Grobów Wielkanocnych trwała od 1940 do 1944 roku, a następnie od roku 1980 do 1994. Powstało w sumie dwadzieścia sześć scenografii. Tradycję budowania patriotycznych Grobów Wielkanocnych zapoczątkował, jako jedyny autor ich scenografii, Stanisław "Miedza" Tomaszewski - naczelny plastyk Delegatury Rządu na Kraj oraz Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej.

Stanisław Tomaszewski, absolwent warszawskiej ASP z czerwca 1939 roku, działania w konspiracji rozpoczął od współpracy z Prezydentem Warszawy Stefanem Starzyńskim. Stanisław Tomaszewski był twórcą i wykonawcą większości prac plastycznych dla Delegatury Rządu i Armii Krajowej. Został aresztowany i uwięziony na Pawiaku we wrześniu 1941 roku. Komórka organizacyjna AK, w której pracował zdecydowała się na zorganizowanie jego ucieczki. Rozpoczęto od zaszczepienia artyście na Pawiaku przez dr Annę Sipowicz-Gościcką tyfusu brzusznego. Następnie umieszczonego w szpitalu miejskim przy ulicy Płockiej, podczas pozorowanej operacji ślepej kiszki, zamieniono ze zwłokami innego pacjenta i wywieziono poza teren szpitala. Historię tę przypomina reportaż Krystyny Melion "Walka o śmierć", archiwalne nagranie Polskiego Radia z 1964 roku.

Dzięki ofiarności konspiratorów, wśród których znaleźli się również bracia Tomaszewskiego: Zbigniew i Jerzy, artysta już pod koniec października 1941 roku powrócił do pracy w strukturach podziemnych. W okresie okupacji przyjmował rożne pseudonimy: "Malarz", "Bartoszek", "Wiśniewski" i najbardziej znany "Miedza". Jak sam mówił: "«miedza» właśnie dlatego, że Niemcy nie dadzą mi rady, nigdy mnie nie przeskoczą".

Najważniejszą działalnością "Miedzy" była jego praca w dywersyjnej Akcji "N" i "Antyk", których był jedynym ilustratorem. Akcja "N" , w ramach której powstały periodyki, ulotki i rysunki uderzały w najbardziej newralgiczne punkty niemieckiej armii i okupacyjnego aparatu, była cenną pomocą dla ruchu oporu we wszystkich krajach zajętych przez Niemców.

Akcja "Antyk", o mniejszym zasięgu skierowana była przeciwko Związkowi Radzieckiemu.

"Miedzy" powierzano także pojedyncze działania polegające m. in. na: wykonaniu banknotów Emisyjnego Banku Polskiego (1940 roku), podrabianiu podpisów funkcjonariuszy niemieckich. W zimie 1943 r. zaprojektował dywersyjną pięciomarkówkę, tzw. "Ostmarke", przeznaczoną dla żołnierzy niemieckich na terenach wschodnich.

3 maja 1944 roku. Stanisław Tomaszewski odznaczony został Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami przez dowódcę AK gen. Tadeusza Bora Komorowskiego. W czasie Powstania Warszawskiego zajmował się projektowaniem afiszy i plakatów, szkicował postacie żołnierzy. W połowie sierpnia, gdy powstała poczta powstańcza zaprojektował znaczek pocztowy.

Po wojnie wykładał na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, zasłużył się również jako architekt stolicy. Za całokształt twórczości uhonorowano go odznaczeniem św. Alberta. "Miedza" był ojcem chrzestnym i pierwszym nauczycielem prawdziwej historii Polski śp. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. Zmarł 15 grudnia 2000 roku.

Fotografie Grobów Wielkanocnych z lat 1940 – 1944 autorstwa Jerzego Tomaszewskiego fotoreportera i korespondenta z ramienia Delegata Rządu na Kraj i Komendanta Głównego Armii Krajowej.

Pierwszy grób z 1940 roku, nawiązał do tragedii oblężonej stolicy. Obrazował spalone domy i uliczne mogiły, nad którymi autor umieścił krzyż ze spalonych krokwi.

Stanisław "Miedza" Tomaszewski - grób z 1940 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)

W 1941 roku grób stanowił syntezę terroru i zniszczeń, które rozpoczęły się w poprzednim roku. Warszawiacy zobaczyli gruzy i połamane lichtarze - grób symbolizował straty w kulturze polskiej.

Zdj. 2 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1941 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)

W 1942 roku, gdy prawie cała Europa była okupowana przez Niemców, w Polsce panował wojenny terror - w scenografii patriotycznej pojawiły się pierwsze akcenty nadziei. Po przydrożnym krzyżu pięła się zielona roślina, a przez kikut spalonych domów widać było wschodzące słońce.

Zdj. 3 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1942 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)

W 1943 roku głównym motywem projektu stali się partyzanci i konspiracja. Za kulisami, którymi obudowano grób, widać było sylwetki żołnierzy podziemia. U stóp Chrystusa rosła polna wierzba.

Zdj. 4 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1943 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)

W 1944 roku grób obrazował egzekucje publiczne. Ceglane ściany i krzyże wbite w zwały ziemi. Na symbolicznych mogiłach ofiar egzekucji złożono biało-czerwone kwiaty.

Zdj. 5 – Stanisław „Miedza” Tomaszewski - grób z 1944 (fot. z archiwum Elżbiety Berus-Tomaszewskiej)

W artykule wykorzystano fragmenty tekstu autorstwa Elżbiety Berus-Tomaszewskiej.

Na tropie szczątków krzyża pańskiego

- W początkowych wiekach tematyka pasyjna ukazywana była w duchu triumfu nad śmiercią. Na większości przedstawień z IV czy V w. znajdziemy krzyż, wieniec jako symbol zwycięstwa, czasami narzędzia Męki i najwyżej sąd Piłata. Jednak dopiero od IX-X w. zaczynają się wyobrażenia Chrystusa, który jest martwy lub cierpiący - mówił w radiowej Dwójce prof. Jerzy Mizołek.

W kolejnych stuleciach - pod wpływem przemian w religijności - motyw pasyjny stawał się coraz bardziej zindywidualizowany, obrazy miały pomóc w głębszym, emocjonalnym, przeżywaniu ostatnich chwil życia Chrystusa. Wizerunek wcielonego Boga nabierał rysów przejmująco ludzkich.

1. Judasz i pojmanie w Ogrójcu

Giotto di Bondone "Pocałunek Judasza". Fot. Wikimedia/domena publiczna

Inny mesjasz w Nowym Testamencie. Kim był Barabasz?

Freski w kaplicy Scrovegnich w Padwie należą do najważniejszych dzieł Giotta di Bondone. Tam właśnie znajduje się malowidło przedstawiające "Pocałunek Judasza" namalowane ok. 1305 roku.

- Wokół jest tumult i zamieszanie. Żołnierze, po sygnale Judasza, chcą pojmać Chrystusa, apostołowie go bronią. Ale nasz wzrok koncentruje się na dwóch centralnych postaciach. Są nieruchome, między nimi jest jednak niezwykle silna wymiana spojrzeń - opowiadała w audycji z cyklu "Jest taki obraz" dr Grażyna Bastek.

Jak podkreślała, Giotto - dzięki nadaniu postaciom cech indywidualnych, dzięki użyciu błękitnego, a nie złotego tła - przełamuje tradycję bizantyńską. Co do użytych przez malarza kolorów, warto również zwrócić uwagę na żółtą szatę Judasza, symbol zdrady. 

***

2. Biczowanie niczym sen świętego

"Biczowanie Chrystusa" (albo: "Sen św. Hieronima") Piera della Francesca. Fot. Wikimedia/domena publiczna

- To bardzo tajemnicze dzieło, nie do końca wyjaśnione. Tytułowe biczowanie znajduje się na drugim planie. Motyw ten znamy z malarstwa europejskiego, lecz nieco późniejszego - mówiła dr Grażyna Bastek o tym powstałym ok. 1455 roku obrazie.

- Najbardziej ekstrawagancką interpretacją tej sceny jest ta, że nie mamy wcale do czynienia z biczowaniem Chrystusa, lecz ze snem św. Hieronima. Hieronimowi śniło się bowiem, że jest biczowany za czytanie pogańskich poetów: Wergiliusza, Horacego, Cycerona. To właśnie ci trzej poeci mają być przedstawieni na pierwszym planie obrazu – tłumaczyła dr Grażyna Bastek.

***

3. Kosmiczne Ukrzyżowanie

Jeden z najbardziej intrygujących - a z pewnością najbardziej znanych - malarskich wizerunków ukrzyżowania Chrystusa powstał w czasach współczesnych. Chodzi o "Chrystusa świętego Jana od Krzyża" Salvadora Dalego, obraz z 1951 roku.

- Ten niesłychany Chrystus rozpięty jest w przestworzach. Ukrzyżowany, a jednak szybujący - nie krył swojej fascynacji tym malowidłem prof. Jerzy Miziołek. W tym obrazie, jak podkreślał, zawarty został wymiar "kosmicznego odkupienia świata". Malarz jakby przenosi fakt ukrzyżowania w inny, ponadhistoryczny wymiar. - Widzimy krzyż, ale on nie ma żadnego osadzenia, unosi się w powietrzu, to krzyż mistyczny. Ciało również jest mistyczne. To jest Chrystus, który dokonał już dzieła odkupienia - tłumaczył badacz.

***

4. Współcierpienie, czyli naśladowanie 

Rogier van der Weyden "Zdjęcie z krzyża". Fot PAP/EPA

Rogier van der Weyden, wielki malarz niderlandzki, stworzył w 1. poł. XV w. poruszającą opowieść o Chrystusie zdejmowanym z krzyża: widzimy tu przejmującą rozpacz Matki Boskiej i bliskich Jezusowi osób cierpiących u Jego stóp.

– Rogier zbudował scenę narracyjną, ale ograniczoną do jednego momentu, jednej akcji. Zamknął te wszystkie postaci w iluzjonistycznej szafie. Na tym polega innowacyjność i niezwykłość tego obrazu – podkreślała w audycji "Jaki to obraz" dr Grażyna Bastek.

Co istotne, równoległy układ ciała umęczonego Chrystusa i cierpiącej Marii niesie głębokie znaczenie religijne. To podobieństwo nawiązuje zarówno do idei naśladowania Chrystusa (imitatio Christi), jak i prawdy o współcierpieniu (udziału w Zbawieniu) Jego matki.

Warto dodać, że ten poruszający obraz przeznaczony był do niewielkiej kaplicy, w której jeszcze silniej oddziaływał na wiernych.

***

5. "Grób znajduje się po naszej stronie"

Caravaggio "Złożenie do grobu" Fot. EPA/ROBIN VAN LONKHUIJSEN

Ten obraz Caravaggia powstał w latach 1603-1604 na zamówienia dla kaplicy Opłakiwania w kościele Santa Maria in Vallicella w Rzymie. To istotna informacja, bo szczególna kompozycja malowidła była tworzona z myślą o tej docelowej sakralnej przestrzeni.

Włoski malarz, wykorzystując charakterystyczny dla swojej sztuki światłocień, ukazuje scenę, w której św. Jan Apostoł i św. Nikodem składają do grobu ciało martwego Chrystusa. Za nimi stoją trzy Marie: Matka Boża, Maria Kleofasowa i Maria Magdalena.

- To bardzo przemyślana kompozycja - mówiła dr Grażyna Bastek. - Dół, do którego składane jest ciało, znajduje się jakby w naszej przestrzeni. To ciało ofiarowywane jest w ten sposób, jakby miało być złożone poza przestrzenią obrazu w świecie widza, w kaplicy kościelnej.

***

6. "Nie ma takiego drugiego obrazu"

Hans Hans Holbein młodszy "Chrystus w grobie" Fot. EPA/GEORGIOS KEFALAS

Malowidło Hansa Holbeina młodszego (stworzone w latach 1521–1522) jest szczególne z kilku powodów. Zwracają uwagę już same proporcje dzieła: 30,5 centymetra na 2 metry. Ciało uwidocznione na obrazie wydaje się być naturalniej wielkości.

- Chrystus jest tu nagi, ma jedynie przykryte biodra. Całe ciało jest wychudłe, zniszczone, ma ślady rozkładu – opisywała dr Grażyna Bastek. – Jest to jedno z niezwykłych, do dziś szokujących i wstrząsających obrazów śmierci. Nie umiem sobie przypomnieć żadnego innego obrazu, w którym martwy Chrystus przedstawiony byłby tak drastycznie, tak wiernie - podkreślała dr Grażyna Bastek.

Do osób, które uległy mocy tego obrazu, należał Fiodor Dostojewski. Pisarz ponoć bardzo przejął się tym wizerunkiem - żona obawiała się nawet, że Fiodor dostanie ataku epilepsji…

Wśród hipotez dotyczących przeznaczenia tego dzieła są i takie, że mógł on być przeznaczony do kaplicy grobowej. Miałby on symbolizować rzecz niezwykle trudną do wyobrażenia, wymykającą się słowom: samotność Chrystusa czekającego na zmartwychwstanie.

jp

"W dzień wielkanocny, kto święconego nie je, już zły chrześcijanin" – ironizował w XVI wieku Mikołaj Rej w jednym z kazań ze zbioru "Postylla". Pisarz jako pilny ewangelik krytykował zwyczaje niezwiązane bezpośrednio z naukami Pisma Świętego, chociaż, gdyby spojrzał na nie z odmiennej perspektywy, mógłby dostrzec bogactwo kontekstów towarzyszących owemu "jedzeniu święconego".

W tym bogactwie może uczestniczyć każdy z nas. I tak też jest: co roku Wielką Sobotę wielu Polaków - katolików praktykujących i niepraktykujących, agnostyków, a nawet ateistów - wybiera się z wielkanocnym koszykiem pełnym produktów spożywczych do najbliższego kościoła, gdzie zostają one pobłogosławione przez kapłana. Niezależnie jednak od poziomu zaangażowania w praktyki religijne koszyki w całej Polsce będą mieć podobny skład. Oto jego historia.

Umarł śledź, niech żyje tłuszcz

Do ogłoszenia przez Jana Pawła II nowego Kodeksu prawa kanonicznego w 1983 roku za oficjalny koniec Wielkiego Postu uznawano Wielką Sobotę. Świeckie tradycje związane z tym dniem w naturalny sposób łączyły konteksty kulturowe, społeczne i religijne, uwypuklając między innymi satysfakcję z zakończenia długiego okresu wyrzeczeń. W centrum ludowej wyobraźni znajdowało się mięso pozyskane ze zwierząt "nierybnych".

W kuchni wielkopostnej królowały śledź i żur, na nich więc, jako symbolach kulinarnego ucisku, dokonywano w Wielką Sobotę zemsty. Pod koniec XVIII wieku Jędrzej Kitowicz w swoim słynnym "Opisie obyczajów za panowania Augusta III" przywołał zwyczaj wieszania śledzia:

"W Piątek Wielki wieczorem albo w sobotę rano drużyna dworska przy małych dworach, uwiązawszy śledzia na długim i grubym powrozie, do którego był nicią cienką przyczepiony, wieszała nad drogą na suchej wierzbie albo innym drzewie, karząc go niby za to, że przez sześć niedziel panował nad mięsem, morząc żołądki ludzkie słabym posiłkiem swoim".

Żur też dostawał za swoje. Organizowano mu pogrzeb. – Zakopywano garniec żuru w ziemi lub tłuczono go i rozsypywano skorupy po ziemi – mówił w Polskim Radiu Adrian Ordakowski z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. – Miało to znaczyć, że już mamy dość jedzenia, które symbolizuje pewnego rodzaju wyrzeczenie, i zmierzamy w stronę mięsa i tłuszczu, które do tej pory były zakazane – wyjaśniał.

W wydanej w 1909 roku książce "Obrzędy wielkopostne" ksiądz Witold Nowakowski pisze, że w Wielką Sobotę "po południu święci kapłan różne pieczywa z nabiału i mięsa, a wierni cieszą się, że już dnia następnego, po długim poście i umartwieniu ciała będą mogli używać »święconego«".

Pocztówka wielkanocna z 1937 roku z obrazem święcenia pokarmów. Fot. Polona/domena publiczna

Ciało Baranka

Mięso zwierząt hodowlanych jest w rytuałach wielkanocnych elementem niezwykle istotnym, a zarazem najgłębiej zakorzenionym we wspólnej historii żydów i chrześcijan. Odnosi się do żydowskiego święta Paschy, które już w czasach Jezusa Chrystusa miało wielowiekową tradycję. W jego ramach jeszcze w początkach naszej ery praktykowano spożywanie mięsa baranka złożonego w ofierze w jerozolimskiej świątyni.

Inny mesjasz w Nowym Testamencie. Kim był Barabasz?

Ewangelie umieszczają datę śmierci i zmartwychwstania Chrystusa tuż obok daty Paschy (od 14 do 21 dnia miesiąca nisan), teologia chrześcijańska połączyła więc dobrowolną ofiarę Jezusa z ofiarą jagnięcia. To utożsamienie wiąże się w nauczaniu Kościoła z ustanowieniem Nowego Przymierza i Nowej Paschy. Chrystus stał się dla chrześcijan Barankiem Bożym, a niektóre składniki żydowskich uroczystości paschalnych przejęły obrzędy święta Zmartwychwstania Pańskiego.

Skutek tych zapożyczeń widoczny jest w polskim koszyku ze święconką i ma wymiar zarówno materialny, jak i symboliczny. Obok wyrobów mięsnych możemy tam znaleźć bowiem - udekorowaną małą chorągiewką z napisem "Alleluja" - figurę baranka, dziś zwykle zrobioną z cukru, dawniej zaś najczęściej uformowaną z ciasta lub masła (w ostatnim przypadku to także wyraz uwielbienia dla tłuszczu zwierzęcego). Pisze Zygmunt Gloger w "Roku polskim" (1900):

"Na ogromnym stole przykrytym śnieżnym obrusem środek zajmują szynki, ozory, nadziewane prosięta, pieczone baranki, niby to stara gwardya, falanga, o którą rozbijają się najzuchwalsze apetyty, wszystko to kupi się w spokojnej powadze dokoła Agnus Dei, misternie wyrobionego z masła, trzymającego, jak hetman tego dnia, chorągiew zmartwychwstania".

Pierwsze było jajko

Kolejny pokarm, bez którego nie wyobrażamy sobie święconki i Wielkiejnocy, także został przez nas podpatrzony na świątecznym stole starszych braci w wierze, ale nie tylko u nich. Chodzi o jajo, które w wielu kulturach stanowi jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych symboli odradzania się życia, płodności, a także - ze względu na kształt - wyrazem pełni cechującej przyrodę. W Polskim Radiu zwrócił na to uwagę Adrian Ordakowski. – W czasach pogańskich jajko ze względu na swoją strukturę symbolizowało cztery żywioły: skorupka to ziemia, błona to powietrze, żółtko to ogień, a białko to woda – mówił w rozmowie z Katarzyną Jankowską.

W tradycji chrześcijańskiej jajko jest symbolem odradzającego się życia. U Żydów symbolika jaja jest nieco bardziej skomplikowana. Odnosi się do cyklu życia i śmierci, podkreślając udział tej drugiej w powstawaniu tego pierwszego. Jest to także znak żałoby, przypomnienia losu narodu cierpiącego na egipskiej ziemi. Jajka ugotowane na twardo to ważny element paschalnej uczty sederowej. Jako świąteczny pokarm są również stałym składnikiem śniadania wielkanocnego.

Najdawniejszych czasów sięga na polskich ziemiach także zwyczaj barwienia i zdobienia jaj. Robili to jeszcze poganie - pisanki pochodzące z X wieku znaleziono w 1957 roku na opolskiej wyspie Ostrówek. Chrześcijaństwo w państwie Piastów bardzo szybko przywłaszczyło sobie tę sztukę. W "Roku polskim" Zygmunt Gloger przywołuje słowa z kroniki Wincentego Kadłubka, który na przełomie XII i XIII wieku wspomina o "malowanych jajkach".

Gloger przywołuje też dawne podanie greckie, które powtarza się "w bardzo zbliżonej formie w opowieści ludu polskiego", wedle którego zwyczaj barwienia jaj pochodzi od samej Marii Magdaleny, która po otrzymaniu od anioła wieści o zmartwychwstaniu Jezusa pobiegła uradowana do domu "i ujrzała wszystkie jajka, które w izdebce swej chowała, ubarwione na czerwono. Gdy wyszła z niemi przed dom, napotkała apostołów i poczęła im te jajka rozdawać, głosząc o zmartwychwstaniu Pańskiem. Jajka w rękach apostołów zmieniły się w ptaki, świadcząc, że tak samo i ze śmierci Chrystusa powstał żywot wieczny dla ludzi".

Fotografia na wielkanocnej pocztówce pierwszego pułku pierwszej brygady Legionów Polskich, powstała w latach 1914-1918. Fot. Polona/domena publiczna

Chleby i baby

W koszyku wielkanocnym nie może zabraknąć kawałka chleba i to także odwołanie do żydowskiego dziedzictwa. Jednym z najważniejszych pokarmów spożywanych w czasie Paschy jest maca, przaśny placek (przygotowany bez użycia zakwasu) pieczony wedle ortodoksyjnych przepisów. Wyraźnym echem tej tradycji jest prawosławny wypiek wielkanocny zwany wprost "paschą". W katolickiej liturgii przaśny chleb odgrywa kluczową rolę w sakramencie Eucharystii, dlatego poświęcony chleb staje się symbolem ciała Chrystusa.

Adrian Ordakowski z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie zwracał uwagę, że chleb symbolizuje także obfitość darów przyrody, z których możemy czerpać pełnymi garściami. – W staropolskiej kuchni chleb był produktem, który spożywano codziennie. Najłatwiej było go zrobić, bo uzyskiwano go ze zboża, którego u nas nigdy nie brakowało – powiedział.

Innym tradycyjnym wypiekiem są baby wielkanocne. Dziś przed świętami wielkanocnymi można je bez problemu kupić niemal w każdym sklepie, dawniej jednak kuchmistrze musieli radzić sobie sami. Podstawowym składnikiem baby są jajka. Ich liczebny udział w cieście w ciągu ostatnich wieków znacząco się zmienił. – Dzisiaj na ogół bierzemy kilka jajek, zaś dawne przepisy zalecają użycie kilkudziesięciu lub nawet ponad stu – mówił Adrian Ordakowski.

Prawdziwy post i święconka z czterdziestu jaj. Wielka Sobota w polskiej tradycji

Dokąd z koszykiem?

Święcimy także przyprawy: sól i chrzan, niekiedy pieprz. Sól to w tradycji demonologicznej środek przeciwko złym mocom. – Sól była postrzegana jako substancja konserwująca. Dlatego ma nas ochronić przed złem, zatrzymać moce w naszym ciele – tłumaczył Adrian Ordakowski. Chrzan to z jednej strony symbol Męki Pańskiej, z drugiej zaś podstawowa i tania przyprawa, dzięki której potrawy ludu zyskiwały ostry smak. – To, co bogaci uzyskiwali przy pomocy przypraw korzennych, które sprowadzano z bardzo daleka i które były niezwykle drogie, biedni zastępowali na przykład korzeniem chrzanu – mówił gość audycji Katarzyny Jankowskiej.

Nierówności ekonomiczne dawnego społeczeństwa klasowego odbijały się także w samym obrzędzie święcenia. Początkowo obyczaj podporządkowany był bowiem kulturze szlacheckiej. – Dawniej pokarmy, które miały zostać poświęcone, były ustawiane na stołach. Nie chodzono z nimi do świątyni, to ksiądz przyjeżdżał do dworu, żeby je poświęcić – mówił Adrian Ordakowski. Do dworu wybierali się także przedstawiciele niższych warstw, by także ich ubogie koszyki zostały poświęcone przez duchownego, który już załatwił wcześniej sprawę pobłogosławienia koszyków bogaczy.

Także Jędrzej Kitowicz dokumentował ten dawny obyczaj, wspominając w "Opisie obyczajów" o "święceniu kołaczy wielkanocnych" przez odwiedzających domy księży misjonarzy z zakonu św. Wincentego a Paulo. Później, wskutek ewolucji kultury polskiej, która w XIX wieku powoli traciła charakter dworski na rzecz dominującej roli miasta, zmieniła się także tradycja. Dlatego dziś to wierni przybywają z koszykami do kapłana, który czeka na nich z kropidłem w świątyni.

mc/jp

Ukrzyżowanie – jak umierał skazaniec?

Ukrzyżowanie było karą szczególnie udręczającą skazanego – zaczynała się ona właściwie na kilka godzin przed zgonem. Skazany najpierw musiał przejść hańbiącą drogę na miejsce kaźni. W spiekocie dnia, wśród okrzyków tłumu, niosąc na plecach i karku przyszłe narzędzie śmierci.

- Jezus niósł tylko belkę poprzeczną ("patibulum"). To była zwykła belka stropowa, używana w budownictwie. Jej  grubość to ok. 20-25 cm. Była więc bardzo ciężka, ważyła ok. 45-50 kg – wskazywał prof. Piotr Dyczek z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Eureka". - Pierwotny słup pionowy ("stauros") stał na miejscu, zamocowany na stałe.

Przybyłego na miejsce kaźni skazańca przybijano do belki poprzecznej, którą przyniósł ze sobą (przebijano nadgarstki – dłonie nie utrzymałyby ciała), a następnie umieszczano na przygotowanym słupie.

Śmierć na krzyżu była śmiercią z uduszenia

- Poza tym przebicie nadgarstków było skuteczniejsze, przyspieszało śmierć. Przebijano wówczas nerwy i żyły. Przebicie naczyń krwionośnych powodowało wykrwawienie – wyjaśniał historyk. - Sama śmierć następowała w wyniku uduszenia. Rozciągnięte na krzyżu ciało doznawało paraliżu. Dotyczyło to też mięśni poruszających płucami.

Skazańcy, by zaczerpnąć powietrza, starali się unieść na nogach. Niekiedy w tym celu na pionowej belce instalowano podpórkę pod stopy.

- Stąd w Ewangelii wzmianka o żołnierzach, którzy przyspieszyli śmierć dwóch łotrów, łamiąc im nogi. Zrobili to właśnie po to, żeby ci nie byli w stanie się podciągnąć – dodawał gość audycji.

Kara, która przerażała Rzymian

Kara śmierci przez ukrzyżowanie pojawiała się na długo przed narodzeniem Jezusa, a nawet przed powstaniem republiki rzymskiej. O ukrzyżowaniu wspomina już m.in. perska "Awesta" – zbiór świętych tekstów zaratusztrianizmu. Jej najpóźniejsze księgi datuje się na VI wiek p.n.e. Poprzez kontakty z imperium perskim z karą ukrzyżowania zetknęli się Grecy. Przybity do krzyża zginął m.in. Polikrates, tyran wyspy Samos na Morzu Egejskim. Został on podstępnie zwabiony w pułapkę przez perskiego satrapę urzędującego na wybrzeżu Azji Mniejszej. Grecy odnosili się z odrazą do kary ukrzyżowania, uważając ją za barbarzyństwo.

Ten pogardliwy stosunek do wieszania skazańców na krzyżu przejęli Rzymianie. Cyceron mówił o ukrzyżowaniu, że jest "karą najokrutniejszą i najpotworniejszą (…) najwyższą i ostateczną karą niewolników". Z kolei Swetoniusz w "Żywotach cezarów", opisując charakter Juliusza Cezara i podając to jako przykład wspaniałomyślności i łagodności polityka, pisze: "Oto ponieważ w niewoli u piratów przysiągł sobie, że ich kiedyś przybije do krzyża, więc gdy wreszcie dostał ich w swe ręce, kazał ich najpierw zabić, a dopiero potem ukrzyżować".

"Ten obraz śmierci jest wstrząsający". Malarskie przedstawienia pasji

Los niewolników i buntowników

Ten przejaw "łaski" brał się stąd, że w czasach schyłku republiki i wczesnego cesarstwa (czyli wtedy, kiedy zginął Jezus) ukrzyżowanie określane było w prawie rzymskim jako najbardziej bolesny dla skazanego spośród sposobów wymierzania kary śmierci. Pod tym względem ukrzyżowanie - wedle prawodawców - wyprzedzało spalenie, ścięcie i katorgę w kopalni (którą też zaliczano – jako pracę dożywotnią – w poczet kar śmierci).

Przy czym Rzymian nie odstręczał okrutny charakter kary, a wręcz przeciwnie: te właśnie elementy zadecydowały o jej stosowaniu. Skazywani na ukrzyżowanie byli ci, którymi rzymski świat gardził najbardziej: niewolnicy i buntownicy (w prawie rzymskim określani jako ci, którzy spowodowali rozruchy).

- To była kara, którą stosowano za najcięższe przewinienia, m.in. obrazę majestatu cesarskiego, czyli zdradę stanu – wyjaśniał gość audycji. – Obywatel rzymski nie mógł być ukrzyżowany, co wiąże się z typami procesów rzymskich. System ten był  skomplikowany i uzależniony zarówno od statusu osoby osądzanej, jak i tego, jakiego przestępstwa dokonała.

Zdarzało się, że karę stosowano na masową wręcz skalę. Do krzyży przybito m.in. 6 tys. niewolników, którzy przetrwali ostatnią bitwę powstania Spartakusa – ich ciała zawisły jako przestroga wzdłuż drogi prowadzącej z Kapui do Rzymu.

- Miejsca ukrzyżowania zawsze były wyznaczone poza murami miejskimi, zawsze przy drodze. Na tym polegać miało oddziaływanie psychologiczne na potencjalnych przestępców z punktu widzenia prawa rzymskiego – podkreślał prof. Piotr Dyczek.

Poncjusz Piłat, czyli człowiek wobec zła

Z kolei podczas żydowskiego powstania w latach 66-73 n.e. Rzymianie krzyżowali buntujących się mieszkańców Judei setkami. Skala mordu była tak wielka, że zabrakło drzew, by sporządzić odpowiednią liczbę krzyży.

Na krzyżu umierali też pierwsi chrześcijanie. Według tradycji w ten sposób zgładzono m.in. trzech apostołów: Andrzeja (na krzyżu w kształcie litery "X"), Filipa i Piotra (ten ostatni miał zawisnąć głową w dół). Stosowanie kary ukrzyżowania zniósł dopiero Konstantyn Wielki w IV w. n.e.. Jego decyzja była podyktowana szacunkiem dla śmierci Jezusa. Ukrzyżowanie zastąpiono powieszeniem na widłach (łac. "ad furcam"). Makabryczność tego zabiegu kryła się w tym, że owe widły były niczym innym, jak krzyżem w kształcie litery "Y". O przywiązaniu świata rzymskiego do okrutnej kary świadczy też to, że cesarz dokonał tej zmiany w 337 roku, czyli ponad 20 lat po edykcie mediolańskim, który wprowadzał wolność wyznania w cesarstwie rzymskim i tym samym nadawał równe prawa chrześcijanom.

bm