Mistrz ciętej riposty

– Błyskotliwe, pełne ironii i sarkazmu felietony celnie, o ile oczywiście cenzura pozwoliła, punktujące wszelakie nonsensy, były dla niego, ale i dla czytelników, świetną terapią pozwalającą, jemu zapisać, a czytelnikom przeczytać, wiele z tego, co pomijała ówczesna propaganda – podkreślał w 2002 roku historyk dr Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy.

Zresztą Kisiel za swe niepokorne myślenie wielokrotnie musiał płacić zakazami druku (stąd często publikował pod pseudonimami) i urazami przyjaciół, którym nie szczędził krytyki oraz ciętych żartów.

Felietony

- W pewnej restauracji jacyś panowie poprosili go, żeby zgodził się kandydować na króla i klęczeli przed nim, całując go w rękę, co znosił z godnością - opowiadał Wiesław Uchański w dokumentalnej audycji pt. "Trzeba mieć swoje zdanie. Wspomnienie o Stefanie Kisielewskim".

Szaloną  popularność Kisielowi przyniosły odważne, a zarazem pełne humoru felietony w "Tygodniku Powszechnym". W archiwalnym nagraniu publicysta wspominał, że do pisania namówił go w czasie okupacji Czesław Miłosz. Sam pozostawał w twórczym rozdarciu. Wieszczył, że jego działalność publicystyczna odejdzie w zapomnienie, w przeciwieństwie do skomponowanej przez niego muzyki.

We wspomnieniach przyjaciół przetrwał przede wszystkim jako żywy rozmówca, żartujący nawet w najbardziej ponurych momentach. Wielu z nich zaskoczonych było sposobem zwracania się pisarza do żony.

O Kisielu opowiadali Zofia Kucówna, Wiesław Uchański, Jan Polewka i syn Jerzy Kisielewski. Przypomnieliśmy także - z nagrań archiwalnych Polskiego Radia - wypowiedzi Jerzego Waldorffa i Marka Nowakowskiego oraz fragmenty rozmów ze Stefanem Kisielewskim: Krystyny Miłotworskiej z 1981 r., Krzysztofa Pszenickiego z 1987 r. i Elżbiety Markowskiej z 1989 r.

W "Tygodniku Powszechnym" pisał od kwietnia 1945 do 1989 roku (z przerwami, kiedy pismo w ogóle zawieszono lub wtedy, gdy władza zabroniła publikować jego teksty). Kiedy nie mógł oficjalnie publikować, jego książki wychodziły w obiegu podziemnym. Bez wątpienia stał się dla młodych dziennikarzy, którzy wychowali się na jego tekstach prawdziwym autorytetem. W swoich felietonach w mistrzowski sposób charakteryzował epokę. Pozostawił po sobie około stu kompozycji oraz książki - zarówno powieści, jak i zbiory esejów.

W trudnej, powojennej rzeczywistości Kisielewski przybrał maskę wesołka. – To było po to, żeby cenzor machnął ręką i powiedział: "Wygłupia się literacik, to nie jest nic groźnego dla władzy" – podkreślał Piotr Wierzbicki. – Kisiel był w działalności publicystycznej bardzo poważnym człowiekiem - dodał gość audycji.

Stefan Kisielewski odszedł z "Tygodnika Powszechnego", kiedy po 1989 roku sama redakcja zaczęła cenzurować jego teksty. Przeniósł się wówczas do "Wprost", gdzie udzielał krótkich wywiadów, komentujących aktualne i nie tylko, wydarzenia.  Rok później ustanowił nagrodę swojego imienia. Najpierw przyznawał ją sam, a po jego śmierci laureatów wybiera kapituła.

Romans z polityką 

Stefan Kisielewski pisał o polityce, krytykował ją i wyśmiewał, stając się w pewnym sensie naczelnym komentatorem PRL, zdecydował się zaangażować również w czynną politykę. W latach 1957-1965 przez dwie kadencje był posłem na Sejm z grupy katolickich działaczy zrzeszonych w kole poselskim Znak.

29 lutego 1968 roku Kisielewski, mówiąc podczas posiedzenia Związku Literatów Polskich o cenzurze, nazwał ją "dyktaturą ciemniaków". Władza poczuła się obrażona, zwłaszcza, że trafne sformułowanie podchwycili inni.

"Dyktaturą ciemniaków" Stefan Kisielewski nazwał władze PRL, które zdjęły z afisza przedstawienie "Dziady" w reżyserii Kazimierza Dejmka.  Dwa tygodnie później, 11 marca Kisiel został pobity przez "nieznanych sprawców", potem stracił pracę redaktora w wydawnictwie muzycznym, zerwano z nim umowę na muzykę dla filmu, znowu zawieszono jego felietony. Kisiel zajął się więc pisaniem dzienników. 

Marzec 1968. Serwis specjalny

W kwestiach polityczno-społecznych reprezentował poglądy konserwatywno-liberalne. Współtworzył Ruch Polityki Realnej w 1987 roku oraz Unię Polityki Realnej w 1989 roku.

– Jeśli chodzi o Sejm, no cóż, najciekawsze rzeczy tam się dzieją w komisjach – zdradzał sam Kisielewski. – Niedawno poseł Edward Wende zarzucił mi, że ja muszę zrozumieć, że Sejm to nie kabaret. Wydaje mi się, że dobry kabaret tak samo zasługuje na szacunek jak dobry Sejm, tylko że to są rzeczy niewspółmierne w jakimś sensie. Tylko nie wiem, dlaczego pogardzać kabaretem?

Posłuchaj wypowiedzi Stefana Kisielewskiego o wolności, stosunku władzy do społeczeństwa oraz pozycji Kościoła w czasach "karnawału Solidarności" udzielonej BBC w 1982 roku. 

Fenomen Kisiela

– To właśnie w Kisielu było unikalne – mówił dziennikarz Piotr Wierzbicki. – Jest dużo kompozytorów, felietonistów, powieściopisarzy i krytyków muzycznych, ale takiej osoby, która by to wszystko łączyła to nie ma i nie było w Polsce.

Fenomen Stefana Kisielewskiego próbował wyjaśnić Adam Sławiński w audycji Anny Lisieckiej w 2011 roku: – Przez niego przebiegała jakaś niesłychana energia, która mu kazała działać i to działać w rozmaitych dziedzinach – mówił. – Drugie to inteligencja, która domagała się prawdy i wolności dla tej prawdy.

– Kisiel się mnożył poprzez dzielenie – mówił kompozytor i krytyk muzyczny Adam Sławiński. – On od początku, już w samej muzyce był "potrójny", bo zrobił trzy dyplomy: z kompozycji, fortepianu i teorii. Potem od razu zaczęła się publicystyka muzyczna i oczywiście polityczna. No i literatura, tam też się dzielił na nurty równoległe.

Niespokojny umysł Stefan Kisielewski zachował do końca. Zmarł 27 września 1991.

Posłuchaj wspomnień o mistrzu felietonu, muzyku i literacie.

mb

Ciepła opowieść o dzieciństwie w ośrodku kolejarskim, wspomnienia rodziców i atmosfery rodzinnego domu, to pierwsza audycja z cyklu "Świadkowie historii – Jan Olszewski", której autorami są dziennikarze Polskiego Radia Dorota Truszczak i Andrzej Sowa.

Więcej nagrań znajduje się na stronie serwisu specjalnego poświęconemu Janowi Olszewskiemu.

- Do siódmego, ósmego roku życia nie wyobrażałem sobie, że mogę być kimś innym jak kolejarzem na kolei. To była moja pasja, znałem wszystkie rodzaje lokomotyw, wagonów. Kolei to była moja codzienność, prawie codziennie wychodziłem do ojca cos mu zanieść – wspominał Jan Olszewski.

- Mama opowiadała nam o swoim doświadczeniu z rosyjskim nauczycielem, po który przysięgła sobie, że nigdy nie uderzy swoich dzieci. Miałem szczęśliwe dzieciństwo – opowiadał Jan Olszewski. – Mój ojciec z charakteru był tak łagodny, że gdyby mnie uderzył, to pomyślałbym, że mu się coś stało – wspominał.

Posłuchaj wspomnień Jana Olszewskiego o czasie, który spędzał ze swoim ojcem, o wspólnym czytaniu gazet i dorastaniu w środowisku PPS.

Jan Olszewski zmarł 8 lutego 2019 roku w Warszawie. Był adwokatem, publicystą, politykiem, a także dziennikarzem legendarnego tygodnika "Po prostu", działaczem Klubu Krzywego Koła, współpracownikiem Komitetu Obrony Robotników, członkiem tajnego polskiego podziemia niepodległościowego oraz obrońcą w procesach politycznych, m.in. Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego czy w toruńskim procesie morderców ks. Jerzego Popiełuszki. Był również wybitnym działaczem "Solidarności", współtwórcą statutu związku. Po 1989 roku poseł i przez kilka miesięcy premier Rzeczpospolitej Polskiej oraz przewodniczący Ruchu Odbudowy Polski.

im

"Dialogi poetów"

Nagranie "Dialogi poetów" zostało zarejestrowane w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego latem 1999 roku. Sceneria rozmowy była niezwykła. Poeci zasiedli w garderobie słynnego aktora Ludwika Solskiego. 

- Dla mnie jest to niespodzianka – stwierdził Tadeusz Różewicz. - Niezbadane są wyroki, nie spodziewałem się, że będę z Czesławem Miłoszem w garderobie Solskiego siedział na kanapie.

Pytany o rolę, jaką najchętniej by zagrał, Różewicz odpowiedział: - Z "Hamleta" dziś wybrałbym prawdopodobnie rolę Poloniusza. Natomiast 30 lat temu zagrałbym najchętniej Fortynbrasa. A z polskiego repertuaru wcieliłbym się w postać Papkina z "Zemsty" Aleksandra Fredry.

"Dialogi poetów" to wywiad rzeka. Nagranie składa się z pięciu części. Obu poetów rozbawiło pytanie, czy wyobrażają sobie, że ich życie potoczyłoby się odwrotnie: Tadeusz Różewicz zostaje poetą emigracyjnym, a Czesław Miłosz walczyłby w partyzantce.

Renata Gorczyńska pytała swych rozmówców o lata młodości i czasy okupacji. Różewicz w czasie wojny należał do Armii Krajowej, działał pod pseudonimem Satyr. Był także redaktorem podziemnego czasopisma "Czyn Zbrojny". W 1942 roku ukończył konspiracyjny kurs podchorążych. Rok później poeta ruszył z podziemia akowskiego do walki z bronią w ręku w lasach w Kieleckiem.

- Ponieważ ja kończyłem konspiracyjną Szkołę Podchorążych 14 lub 15 sierpnia 1943 roku, zostałem skierowany do oddziału partyzanckiego obwodu AK Radomsko. Spakowałem, co miałem, a nie miałem właściwie niczego i wymaszerowałem do lasu - wspominał Tadeusz Różewicz. - Życie w konspiracji było życiem w podziemiu, to było ukrywanie się, to były fałszywe dowody. Przekroczywszy posterunek, zameldowałem się: "Panie komendancie, kapral podchorąży Satyr melduje się posłusznie na rozkaz".

Po roku pobytu w partyzantce Tadeusz Różewicz napisał swoją debiutancką książkę. - Była to jedyna książeczka, którą napisałem nie tyle na rozkaz, co na polecenie. "Słuchajcie tam podchorąży, macie tam smykałkę do pisania, weźcie no ołówek, papier. Trzeba dla chłopaków coś napisać". Potem to się rozwinęło w książeczkę zatytułowaną "Echa leśne".

Poeci wspominali swoje pierwsze lektury - baśnie braci Grimm i Jana Christiana Andersena oraz to, jak przecinały się ich ścieżki życia w latach 30. Rozmawiali o szacunku dla siebie, ideałach kobiecego ciała, studenckich wybrykach w Krakowie i o tym, jak swoje pierwsze wiersze pokazywali Jarosławowi Iwaszkiewiczowi.  

Miejsce w polskiej literaturze

"Nie ma polskiej poezji i polskiej mowy bez Tadeusza Różewicza" powiedział historyk literatury Kazimierz Wyka.

Tadeusz Różewicz, jeden z najbardziej znanych na świecie polskich poetów, jest autorem ponad 50 tomów wierszy, przetłumaczonych na kilkadziesiąt języków. Do jego najważniejszych zbiorów poetyckich należą: debiutancki "Niepokój" oraz "W łyżce wody", "List do ludożerców", "Twarz" i "Równina".

Osobne miejsce w jego dorobku literackim zajmuje twórczość sceniczna. Napisał między innymi tak głośne dramaty, jak: "Kartoteka", "Stara kobieta wysiaduje" i "Na czworakach", wystawiane na scenach całego świata. W jego sztukach elementy realistyczne przenikają się z teatrem absurdu.

A jaką rolę pełni łóżko w Pana sztukach teatralnych - dopytywała Renata Gorczyńska w wywiadzie.

- Łóżko było ważnym elementem "Kartoteki" - odpowiedział Tadeusz Różewicz. - Zauważyła pani, że od czasów "Kartoteki" coraz więcej bohaterów siedzi i leży? W urzędzie patentowym powinienem był to swoje łóżko zastrzec - zaśmiał się poeta.

Różewicz był laureatem wielu nagród i wyróżnień. W 1999 roku otrzymał Nagrodę Literacką im. Władysława Reymonta za twórczość całego życia, a w 2000 roku nagrodę Nike za tomik wierszy "Matka odchodzi". Otrzymał też "Złote Berło" przyznane przez Fundację Kultury Polskiej.

Tadeusz Różewicz urodził się 9 października 1921 roku. Pierwsze utwory publikował jeszcze przed rokiem 1939, między innymi w czasopismach "Pod znakiem Marii" i "Czerwone Tarcze". Jednak za debiut Różewicza uważa się, wydany po wojnie, zbiór wierszy pt. "Niepokój".

Od 1968 roku poeta mieszkał we Wrocławiu, publikował głównie na łamach "Twórczości", "Odry" i "Dialogu". W ostatnim dziesięcioleciu ukazały się m.in. poematy: "Nożyk profesora", "Szara strefa" i "Wyjście".

Zmarł 24 kwietnia 2004. 

im

Przez ponad 28 lat Berlin podzielony był murem, który stał się symbolem podziału Europy i świata na dwa wrogie systemy. Bariera, zbudowana w 1961 r. przez komunistycznych przywódców dawnej NRD, była przyczyną i tłem wielu ludzkich tragedii.

Datę 13 sierpnia uważa się za początek budowy muru - tego dnia rozpoczęła się Akcja Róża. W jej ramach zaczęto opasywać zasiekami z drutów kolczastych radziecką strefę okupacyjną Berlina, a granicy pilnowało około 10 tysięcy wschodnioniemieckich funkcjonariuszy – policjantów i członków straży robotniczych.

Mur Berliński upadł w nocy z czwartku 9 listopada na piątek 10 listopada 1989, po przeszło 28 latach istnienia. Do północy wszystkie przejścia graniczne między zachodnią i wschodnią częścią Berlina zostały otwarte. W ciągu nocy otwarto również przejścia na zewnętrznej granicy Berlina Zachodniego, jak i przejścia graniczne na wewnętrznej granicy niemieckiej pomiędzy RFN i NRD.

Obywatele NRD zostali entuzjastycznie przyjęci przez zachodnich Berlińczyków. Większość piwiarni w pobliżu muru spontanicznie zafundowała darmowe piwo i na Kurfürstendamm zgromadziły się masy ludzi, pomiędzy nimi trąbiąca kawalkada samochodów, obcy ludzie padali sobie w objęcia.

Budowa muru berlińskiego rozpoczęła się 13 sierpnia 1961 r. Dr Patryk Pleskot mówił w Polskim Radiu 24 o tym, dlaczego mur berliński powstał tak późno. - Dziś jesteśmy do tego przyzwyczajeni i nie zwracamy uwagi, jak dziwacznym to było tworem. Nikt nie wyobrażał sobie w momencie, gdy wybuchała II wojna światowa, że 6 lat później powstaną dwa państwa niemieckie - powiedział dr Patryk Pleskot. Według historyka, opóźnienie budowy muru wynikało z kryzysu politycznego po zakończaniu II wojny światowej.

- Stalinowi ten pryszcz na mapie w postaci Berlina się nie podobał. Chciał zlikwidować tę enklawę w postaci Berlina Zachodniego. Postanowił wziąć na przeczekanie i w pierwszej kolejności odciął szlaki komunikacyjne łączące zachodnie Niemcy z Berlinem Zachodnim - tłumaczył Patryk Pleskot.

Tadeusz Płużański przypomniał zaś sprawę fundamentalną - to Związek Sowiecki był agresorem i budowniczym muru i linii demarkacyjnej. - Ważne, a może najważniejsze, były względy ekonomiczne i gospodarcze - podkreślał Tadeusz Płużański.

Mur berliński to system umocnień o długości około 156 km, który od 13 sierpnia 1961 do 9 listopada 1989 oddzielał Berlin Zachodni od Berlina Wschodniego. Był to jeden z najbardziej znanych symboli zimnej wojny i podziału Niemiec. Podczas prób przedostania się do Berlina Zachodniego wielu ludzi zostało zabitych. Dokładna liczba ofiar jest sporna i niepewna - różne źródła podają od 136 do 239 śmiertelnych przypadków.

Więcej w audycji

* * *

Audycja: Historia na dziś

Prowadzący: Tadeusz Płużański

Gość: dr Patryk Pleskot

Data emisji: 12.08.2019

Godzina emisji: 20:06

Więcej w audycji

PR24/tb/PAP

Krystyna Radzikowska, najwybitniejsza polska szachistka lat 50. i 60. XX wieku, urodziła się 93 lata temu we Lwowie. Na mistrzostwach Polski zdobyła 27 medali - 9 złotych, 2 srebrne i 6 brązowych w rozgrywkach indywidualnych oraz 4 srebrne i 6 brązowych w drużynowych. Reprezentowała Polskę na 5 olimpiadach szachowych, w 6 meczach międzypaństwowych i w 5 zawodach korespondencyjnych.

Ksawery Tartakower. "W szachach moralne zwycięstwa się nie liczą"

W 1970 roku była klasyfikowana w pierwszej dziesiątce szachistek świata. W 1984 roku Międzynarodowa Federacja Szachowa przyznała jej tytuł arcymistrzyni. 10 lat później ogłoszono ją mistrzynią międzynarodową w grze korespondencyjnej. Grała do samego końca - zmarła 29 listopada 2006 roku, biorąc udział w korespondencyjnym Memoriale Olgi Rubcowej.

ZMP nie lubi szachów

Przyszła na świat 5 lutego 1931 roku jako Krystyna Hołuj. W polskim Lwowie mieszkała przez pierwsze osiem lat życia. Później wybuchła wojna, a jej rodzinne miasto znalazło się w rękach sowietów. Pod ich panowaniem ukończyła sześć klas radzieckiej "dziesięciolatki". Edukację dokończyła w Gliwicach, dokąd Hołujowie przenieśli się w 1945 roku.

W Polsce Krystyna Hołuj zainteresowała się szachami. Grała zresztą cała rodzina. "Brat kupił podręcznik debiutowy Gawlikowskiego. I tak się zaczęło" – mówiła w wywiadzie udzielonym "Panoramie Szachowej" w 2006 roku. Z początku była to jednak przede wszystkim intelektualna rozrywka. Dziewczyna myślała bowiem najpierw o zostaniu muzykiem (tak jak jej ojciec), później zaś rozpoczęła studia na Wydziale Inżynieryjno-Budowlanym Politechniki Śląskiej (potem przez lata pracowała w Biurze Projektów Górniczych w Gliwicach).

Słynne szachy sandomierskie. Jak trafiły do Polski?

Studentka Hołuj nie przestała jednak kochać szachów. Wręcz przeciwnie: zorganizowane życie studenckie oferowało możliwość rozwijania takich pasji. Krystyna Hołuj związała się z sekcją szachową AZS Gliwice. W barwach tego klubu rozpoczęła zawodową karierę szachistki. Jeszcze przed uzyskaniem dyplomu inżyniera zdobyła pierwsze trzy złote medale i pierwszy brązowy w mistrzostwach Polski. To był dopiero początek długiego pasma sukcesów.

Okazało się jednak, że nie wszędzie rozumiano tę miłość. We wspomnianym wyżej wywiadzie Krystyna Radzikowska opowiedziała o pewnym zdarzeniu, które miało miejsce w epoce stalinizmu: "kiedyś na zebraniu Związku Młodzieży Polskiej zostałam przyłapana na grze w szachy, co zostało z naganą odnotowane w gazetce ściennej".

PZSzach nie lubi kobiet

Pierwsze medale i wyróżnienia zdobywała jeszcze pod panieńskim nazwiskiem Hołuj. Później wyszła za mąż za Zbigniewa Radzikowskiego, także utalentowanego szachistę, zdobywcę złotego medalu na drużynowych mistrzostwach Polski w 1955 roku, który jednak porzucił później szachy na rzecz brydża. Nie wiadomo, jak daleko zaszedłby, gdyby pozostał przy pierwszej dyscyplinie, pewne jest jednak, że byłoby mu dużo łatwiej niż jego żonie.

W wywiadzie dla "Panoramy Szachowej" Krystyna Radzikowska nie ukrywała, że ma żal do Polskiego Związku Szachowego za to, jak potraktował ją na przełomie lat 60. i 70. Szachistka była wówczas u szczytu swojej kariery. W czasie niespełna dwóch dekad aż 9 razy zdobyła tytuł mistrzyni Polski, miała za sobą mnóstwo występów na arenie międzynarodowej. Pasmo sukcesów przypieczętował udział w turnieju strefowym w Czechosłowacji (1969), gdzie Radzikowska wywalczyła awans do turnieju międzystrefowego w jugosłowiańskiej Ochrydzie (1971).

Zgodnie z przepisami zawodowej gry w szachy podczas meczów międzynarodowych graczom towarzyszy sekundant, którym najczęściej jest inny szachista i który służy swoją pomocą w przygotowaniu strategii w kolejnych partiach. Jego obecność jest nieodzowna, ponieważ rozgrywki międzynarodowe są zazwyczaj bardzo intensywne - w Ochrydzie grano 17 partii dziennie! Sam zawodnik nie ma już czasu ani siły na analizowanie starć. Sekundant to więc istotne wsparcie psychiczne dla wyczerpanego intelektualnie gracza.

"Gambit Królowej" wywołał boom. Wielu sprawdza, czy Beth Harmon istniała

Pobyt sekundantów na turniejach wyjazdowych zazwyczaj opłaca PZSzach, jednak, jak relacjonowała Radzikowska, w tamtym czasie Związek wcale nie był chętny, by zapewnić jej pomocnika. Gdyby nie jugosłowiańscy gospodarze, w Ochrydzie musiałaby pożegnać swojego sekundanta po pięciu dniach, tyle bowiem czasu sfinansował mu PZSzach. To i tak więcej niż w Czechosłowacji, gdzie wcale nie zamierzano wysyłać nikogo do pomocy. Radzikowska musiała ratować się wówczas prywatnymi pieniędzmi i wsparciem klubu "Start" Katowice, który wówczas reprezentowała.

Prawdziwy "Gambit królowej"

PZSzach nie był też szczególnie zainteresowany wysyłaniem kobiet na zagraniczne turnieje. Krystyna Radzikowska dostała szansę uczestnictwa w takich rozgrywkach dopiero po trzech złotych medalach mistrzostw Polski. "To prawda, że inne Polki też nie miały startów zagranicznych. Ale Jugosłowianki, Węgierki i reprezentantki ZSRR miały" – powiedziała "Panoramie Szachowej". "Ani wtedy, ani wcześniej Pzszach nie rozpieszczał szachistek" - oceniła, dodając: "byłyśmy pionierkami polskich szachów kobiecych".

Brzmi znajomo? Z podobnymi problemami musi zmierzyć się fikcyjna Beth Harmon w książce "Gambit królowej" Waltera Tevisa i w niezwykle popularnym serialu wyprodukowanym przez Netflix w 2020 roku (w roli głównej Anya Taylor-Joy). Krystyna Radzikowska walczyła o szacunek w tej samej epoce, w której toczy się akcja filmowej opowieści.

Filmy i seriale historyczne. Podsumowanie 2020 roku

W latach 50. i 60. szachy wciąż były uważane wówczas za typowo męskie zajęcie. W końcu według stereotypów tylko mężczyźni są w stanie podołać intelektualnym wyzwaniom, jakie niewątpliwie stawiają szachy. Krystyna Radzikowska udowodniła, jak niemądry jest ten stereotyp. Może jej historię także warto zamienić w scenariusz filmowy? Ekranizacja taka miałaby tę przewagę nad serialem "Gambit królowej", że byłaby oparta na faktach.

mc