Całe życie Antoniego Chruściela związane było z wojskiem. 

Początki

Urodził się 16 czerwca 1895 roku. Przed I wojną światową działał w ruchu niepodległościowym. Od 1909 roku brał udział w tajnym skautingu w Jarosławiu.

W 1914 roku wraz z drużyną skautową wstąpił do Legionu Wschodniego. Po jego rozwiązaniu we wrześniu 1914 roku został wcielony do armii austriackiej.

Po ukończeniu szkoły podoficerskiej i szkoły oficerów rezerwy od maja 1915 roku dowodził plutonem, był instruktorem szkoły podoficerskiej i dowódcą kompanii w austriackim 90. pułku piechoty, składającym się w większości z Polaków.

W listopadzie 1918 roku razem z 90. pułkiem piechoty powrócił z Ukrainy z bronią i sprzętem wojskowym do garnizonu w Jarosławiu. Od grudnia tego roku służył w Wojsku Polskim. Jako dowódca kompanii 14. pułku piechoty brał udział w walkach z Ukraińcami, a następnie w wojnie z bolszewikami.

W 1922 roku przeniesiony został do 42. pp. w Białymstoku, w którym objął stanowisko dowódcy kompanii.

We wrześniu 1923 r. uzyskał absolutorium na Wydziale Prawno-Historycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Miesiąc później został przydzielony do lwowskiego Korpusu Kadetów, gdzie został dowódcą kompanii.

W 1927 roku przeniesiono go do 6. pułku strzelców podhalańskich w Stryju. Objął w nim stanowisko dowódcy batalionu. W 1931 roku ukończył Wyższą Szkołę Wojenną (WSWoj.). Następnie, przez trzy lata był wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Od października 1934 do grudnia 1936 wykładał taktykę w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie.

W latach 1935-1937 wchodził w skład komitetu redakcyjnego "Przeglądu Piechoty".

Wybuch II wojny światowej

W 1937 roku objął stanowisko dowódcy 40. pp. we Lwowie, a w marcu 1938 roku 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców im. T. Kościuszki, stacjonującego w Brześciu nad Bugiem. Walczył na jego czele w kampanii wrześniowej 1939, brał udział w obronie Twierdzy Modlin.

Po kapitulacji trafił do niewoli i osadzony w niemieckim obozie jenieckim w Działdowie. Pod koniec października został z niego zwolniony.

W konspiracji

Od kwietnia 1940 roku Antoni Chruście działał już w Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Na początku pełnił funkcję szefa wydziału taktyczno-wyszkoleniowego Komendy Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Następnie od października 1940 do maja 1941 roku zajmował stanowisko szefa Sztabu i zastępcy komendanta Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto płk. Zdzisława Zajączkowskiego.

W maju 1941 roku został mianowany Komendantem Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Posługiwał się kolejno pseudonimami: Adam, Ryż, Dozorca, Monter, Sokół, Konar, Madej, Nurt, Cięciwa, X, ponownie Adam, Monter i Nurt.

Rozkazem Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego z sierpnia 1942 roku mianowany został pułkownikiem służby stałej.

Powstanie Warszawskie

Był zwolennikiem wybuchu powstania. To właśnie on zaproponował, by powstanie rozpocząć o godz. 17. Uzasadniał to m.in. tym, że w popołudniowym tłoku na ulicach żołnierzom podziemia łatwiej będzie niepostrzeżenie dotrzeć na miejsca zbiórek.

31 lipca przekazał komendantowi głównemu AK gen. Tadeuszowi Komorowskiemu "Borowi" nieprecyzyjną - jak się potem okazało - wiadomość o tym, że sowieckie czołgi są już na przedmieściach Pragi. Ta niesprawdzona informacja wywiadu była jednym z powodów, dla których wahający się jeszcze "Bór" podjął ostatecznie decyzję, że powstanie wybuchnie 1 sierpnia. 

31 lipca otrzymał od komendanta głównego Armii Krajowej – gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego rozkaz: "Jutro o piątej po południu rozpocznie pan działania". 

W Powstaniu Warszawskim Antoni Chruściel ps. Monter stał na czele Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, dowodził całością sił powstańczych pod względem taktycznym. 

- To on faktycznie dowodził całą walką w Powstaniu Warszawskim. Tadeusz Bór-Komorowski tylko je nadzorował, ale to Antoni Chruściel pod względem taktycznym był dowódcą wojsk powstańczych - mówił Stefan Korboński, działacz Polskiego Państwa Podziemnego.

- Głównym jego zadaniem było informowanie komendanta głównego Tadeusza Bora-Komorowskiego oraz szefa sztabu gen. Tadeusza Pełczyńskiego o tym, co się dzieje na wschodnim brzegu Wisły, gdzie są wojska sowieckie i jakie są ich poczynania - mówił Stefan Korboński, działacz Polskiego Państwa Podziemnego.

Po upadku Powstania Warszawskiego gen. Antoni Chruściel znalazł się w niewoli niemieckiej. Po zakończeniu II wojny światowej wybrał emigrację. W Londynie objął stanowisko zastępcy Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych. W 1947 roku został członkiem Rady Naczelnej Koła Żołnierzy Armii Krajowej. W 1946 roku komuniści pozbawili go obywatelstwa polskiego. Od 1956 roku mieszkał w Waszyngtonie.

- Bolałem nad tym, że "Monter" był bardzo przygnębiony. Przypuszczam, że wciąż przeżywał Powstanie Warszawskie, te swoje rozkazy, które z biegiem czasu nabrały wielkiej wartości historycznej - tak Stefan Korboński, działacz Polskiego Państwa Podziemnego opisywał powojenne spotkania z Antonim Chruścielem w Waszyngtonie.

Za udział w Powstaniu Warszawskim Antoni Chruściel został awansowany do stopnia generała brygady.

Na emigracji

Po kapitulacji oddziałów powstańczych przebywał w oflagu Langwasser koło Norymbergi, a od lutego 1945 roku w obozie Colditz koło Lipska, gdzie w maju uwolniły go oddziały US Army.

Po zakończeniu działań wojennych objął w Londynie stanowisko zastępcy Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych, następnie był Inspektorem Komisji Likwidacyjnej.

Od marca 1947 był członkiem Rady Naczelnej Koła AK. Po demobilizacji oddziałów polskich w 1948 roku pozostał na emigracji w Londynie. Władze komunistyczne pozbawiły go polskiego obywatelstwa. 

Zmarł 30 listopada 1960 roku w Waszyngtonie. 

mk/im/PAP

Wybuch Powstania Warszawskiego ważył się niemal do ostatnich dni lipca 1944 roku. O atmosferze tych napiętych chwil opowiadał ówczesny Komendant Główny Armii Krajowej, gen. Tadeusz Bór-Komorowski, w audycji Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w 1954 roku, w 10. rocznicę rozpoczęcia zrywu. Rozmawiał z nim Jan Nowak-Jeziorański, w czasie II wojny światowej emisariusz Rządu RP na Uchodźstwie.

Polskie Państwo Podziemne od początku wojny planowało wybuch powszechnego powstania, które miało objąć również Warszawę. Kiedy w 1943 roku zmieniła się sytuacja polityczna, zrezygnowano z tej koncepcji i opracowano plan "Burza". Opierał się na działaniach dywersyjnych przeciwko wycofującym się wojskom niemieckim. Realizacja "Burzy" rozpoczęła się na początku 1944 roku.

Powstanie w Warszawie nie było zaplanowane w ramach akcji "Burza". Warszawskie oddziały Armii Krajowej miały zostać przeznaczone do działań poza stolicą.

Podjęcie decyzji o Powstaniu

Klęski Niemców latem 1944 roku i zamach na Adolfa Hitlera skłoniły dowództwo AK do wniosku, że zbliża się koniec wojny, a III Rzesza jest bliska załamania. Decyzja o wywołaniu Powstania Warszawskiego została podjęta 21 lipca 1944 roku na zebraniu z udziałem gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, gen. Tadeusza Pełczyńskiego i gen. Leopolda Okulickiego.

Okulicki, który dopiero w marcu 1944 przybył z Londynu, parł do powstania. Naradę wspominał gen. Komorowski na antenie Radia Wolna Europa w audycji "Świadkowie historii".

– Zmiana, którą zaproponował gen. Okulicki, polegała na opanowaniu stolicy uderzeniem wykonanym od wewnątrz. Jego zdaniem Niemcy przygotowywali się do obrony Warszawy, co naraża miasto na poważne zniszczenia. Podjęcie walki o Warszawę, było według Okulickiego ostatnią okazją stoczenia walki z Niemcami. Wyzwolenie stolicy własnym wysiłkiem miałoby doniosłe znaczenie.

Dowódcy Armii Krajowej zdawali sobie sprawę z tego, że ewentualne zwycięstwo Powstania pozwoliłoby na to, że Polskie Państwo Podziemne byłoby gospodarzem w Warszawie, w chwili wkroczenia Armii Czerwonej. To również dałoby nadzieję na wzmocnienie pozycji negocjacyjnej Polski po II wojnie światowej.

Współpraca Armii Krajowej i Sowietów w uderzeniu na wojska niemieckie stacjonujące w Warszawie, w opinii gen. Okulickiego miała uchronić miasto od zniszczeń. Ponadto uważał, że niemożliwe jest wyprowadzenie żołnierzy AK do walki poza Warszawą, w myśl założeń planu "Burza".

Posłuchaj wspomnień gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego z archiwum Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Wybuch Powstania wciąż był niepewny, a gen. Komorowski nieustannie się wahał. Ostatecznie podjął decyzję 31 lipca, kiedy został poinformowany przez dowódcę okręgu Warszawa, płk. Antoniego Chruściela "Montera" o obecności sowieckich czołgów na rogatkach stolicy. Jak się okazało, były to niesprawdzone informacje.

Wódz Naczelny, gen. Kazimierz Sosnkowski, zdecydowanie odradzał gen. Komorowskiemu pomysł walki w mieście. W rozkazie z 25 lipca zasugerował mu oszczędzanie ludzi przed zbliżającą się groźbą okupacji sowieckiej. Nie zdecydował się jednak na wydanie rozkazu o zakazie podejmowania działań zbrojnych w Warszawie.

sa

Posłuchaj

10 sierpnia 1944 roku Radio BBC nadało ostrzeżenie we wszystkich językach europejskich pod adresem Niemców dopuszczających się zbrodni w trakcie Powstania Warszawskiego.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Sytuacja międzynarodowa Polski w 1944

1 sierpnia 1944 w Warszawie wybuchło powstanie. Głównodowodzący gen. Tadeusz Bór-Komorowski zdawał sobie sprawę, że bez pomocy z zewnątrz jest skazane na klęskę. Dlatego 4 sierpnia wysłał meldunek do Londynu, w którym kategorycznie zażądał pomocy dla Warszawy. Prosił o zaopatrzenie w broń i amunicję drogą powietrzną.

Stosunek aliantów do Powstania Warszawskiego był skomplikowany. Nie było im na rękę angażować się bezpośrednio w pomoc. Zgodnie z ustaleniami tzw. wielkiej trójki (Stalin, Churchill, Roosvelt) konferencji w Teheranie w grudniu 1943 roku, Polska znalazła się w strefie operacyjnej Związku Radzieckiego. Polacy nie zostali o nich poinformowani. Z nadzieją na pomoc aliantów dowództwo Armii Krajowej wydało decyzję o wybuchu Powstania Warszawskiego.

– Powiedzmy sobie szczerze, tutaj nasz rząd popełnił błąd, bo dając prawo decyzji o powstaniu przedstawicielom w kraju, nie poinformował, że podstawowe rzeczy nie są załatwione. Nie miał pewności o wsparciu lotniczym, wykorzystaniu Brygady Spadochronowej Sosabowskiego, o zbombardowaniu linii komunikacyjnych związanych z Warszawą – opowiadał w Polskim Radio prof. Marian Marek Drozdowski w audycji "Eureka". 

Świat był informowany o sytuacji Powstania przez radiostację "Błyskawica". Polskie Radio nadawało od 6 sierpnia do 4 października 1944 roku.

Posłuchaj audycji nadawanych przez radiostację "Błyskawica".

Odmienne stanowisko aliantów wobec Powstania Warszawskiego

Alianci mieli związane ręce w próbie pomocy walczącym Polakom. Wszelkie działania wojskowe wymagały konsultacji z Sowietami. Rząd polski próbował wymusić przeprowadzenie nalotów dywanowych z zaopatrzeniem dla powstańców. Do przeprowadzenia tak potężnej operacji niezbędne było wykorzystanie sowieckich lotnisk na międzylądowanie alianckich samolotów. Stalin nie chciał udzielić zgody.

– Winston Churchill, kiedy Stalin nie godził się na loty wahadłowe, proponował postawienie Stalina wobec faktu dokonanego i wylądowania bez zgody sowieckiej. Mówił: skoro dajemy mu broń, żywność, pomoc, to on musi się z tym liczyć. Kategorycznie nie zgodził się z tym Roosevelt – stwierdził prof. Marian Drozdowski.

Brytyjczycy postanowili na własną rękę wspomóc Powstanie i na początku sierpnia rozpoczęli wykonywanie zrzutów z zaopatrzeniem dla Warszawy. Brytyjscy, południowoafrykańscy i polscy piloci wykonywali niezwykle niebezpieczne loty z oddalonego o 1300 km Brindisi. Po zrzucie od razu musieli wrócić do włoskiej bazy. Lotnicy w trakcie misji ponieśli niezwykle ciężkie straty.

Franklin Delano Roosevelt, w przeciwieństwie do Churchilla, kompletnie nie rozumiał Sowietów, czym doprowadzał do furii swojego brytyjskiego kolegę. Pokładał zbytnie zaufanie w zapewnienia Stalina.

Dodatkowo prezydent Stanów Zjednoczonych wykorzystał sprawę polską w zbliżającej się kampanii wyborczej. Zapewnił przedstawicieli Kongresu Polonii Amerykańskiej o wsparciu suwerenności Polski, a jednocześnie informował Stalina, że nie podjął nowych zobowiązań wobec Polaków.

- Roosvelt mówił także naszym działaczom, że będzie popierał nasze aspiracje do Lwowa i zagłębia naftowego. Jednak kluczowym problemem, z punktu widzenia Amerykanów, była pomoc ZSRR w wojnie z Japonią, a nie sprawa przyszłych wpływów w Polsce – stwierdził prof. Marian Marek Drozdowski w audycji "Eureka".

Powstanie problemem dla Stalina

Powstańcy liczyli również na pomoc Sowietów. Premier rządu na uchodźstwie, Stanisław Mikołajczyk, na początku sierpnia 1944 roku poprosił Józefa Stalina o wsparcie dla walczącej stolicy. Niestety, dyktator ociągał się z udzieleniem pomocy, a w końcu nie zgodził się na to, aby alianci lądowali na sowieckich lotniskach w celu uzupełnienia paliwa i wykonania napraw samolotów.

Stalin zmienił zdanie dopiero na początku września, kiedy w Warszawie rozpoczynano rozmowy o kapitulacji.

16 września 1944 roku żołnierze 3. dywizji Wojska Polskiego im. Romualda Traugutta rozpoczęli desant na tzw. przyczółek czerniakowski. 

– Decyzję podjął marszałek Rokossowski. Gen. Berling we wspomnieniach pisał, że to była jego inicjatywa. Był oczywiście nacisk żołnierzy, trudno odmawiać im patriotyzmu. Ci żołnierze zasługują na wielki szacunek, natomiast skala tej operacji, brak należytego wsparcia artyleryjskiego wskazywała na to, co powiedział Mołotow delegacji polskich komunistów: musieliśmy to zrobić ze względu na zachodnią opinię publiczną – wyjaśnił prof. Marian Drozdowski w audycji "Naukowy zawrót głowy".

sa/im

Droga do tego stanowiska rozpoczęła się już we wrześniu 1913 roku, kiedy to wstapił do Związku Strzeleckiego. To tu uzyskał stopień podoficerski. W listopadzie 1918 roku sformował pluton złożony z uczniów swojego gimnazjum, który następnie wszedł w skład 4. Pułku Piechoty Legionów i ruszył z odsieczą do Lwowa. Od sierpnia 1919 roku Okulicki dowodził kompanią piechoty, a w czasie wojny z bolszewikami w 1920 roku walczył w rejonie Wołkowyska, Lidy i pod Mołodecznem.

W Warszawskiej Szkole Wojennej

Po zwycięskiej wojnie z bolszewikami Leopold Okulicki został skierowany do Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. W 1922 roku wziął ślub z Władysławą Jabłonowską. Z tego małżeństwa urodził się jego jedyny syn - Zbigniew.

W czasie pełnienia służby wojskowej, Okulicki wielokrotnie awansował, między innymi był wykładowcą taktyki w Centrum Wyszkolenia Piechoty oraz szefem sztabu 13. Kresowej Dywizji Piechoty w Równem. W 1935 roku awansował do Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Rok później objął Wydział "Wschód", w którym opracowywane były plany wojny obronnej ze Związkiem Sowieckim. Właśnie tam, w cieniu długich sztabowych korytarzy zastał go wybuch II wojny światowej.

W czasie II wojny światowej

Gdy Naczelny Wódz opuścił Warszawę, Leopold Okulicki pozostał w stolicy, pełniąc funkcję oficera łącznikowego Edwarda Rydza-Śmigłego przy Armii "Warszawa". Od 10 września 1939 roku brał udział w obronie miasta, najpierw jako szef sztabu odcinka Warszawa-Wschód, potem jako dowódca zgrupowania na Woli. W tym czasie jego żona i syn szczęśliwie przedostali się przez granicę polsko-rumuńską. Po kapitulacji Warszawy Leopold Okulicki jako jeden z pierwszych oficerów wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski, został zaprzysiężony 28 września 1939 roku.

Józef Gawlina, biskup polowy Armii Andersa (po lewej) i Leopold Okulicki ps. Niedźwiadek (po prawej), zdjęcie z kolekcji Stanisława Szlachciuka, Szymic1, Wikipedia/CreativeCommons (2010)

W październiku 1939 roku działał w Łodzi. Z początku w SZW, później w Związku Walki Zbrojnej. W tym czasie awansowano go do stopnia pułkownika. Zagrożony aresztowaniem, Okulicki zdecydował się na powrót do stolicy w marcu 1940 roku. W Warszawie mianowano go komendantem terenów wschodnich Rzeczypospolitej okupowanych po 17 września 1939 roku przez Armię Czerwoną. W październiku 1940 roku, jako Jan Mrówka, wyjechał z Warszawy do Lwowa.

Niestety jego otoczenie zostało szybko rozpracowane przez sowiecką agenturę i służby. NKWD aresztowało go w styczniu 1941 roku i wywiozło do Moskwy, gdzie trafił na Łubiankę. Nie poddał się, mimo że był długo i okrutnie torturowany. Trafił do Lefortowa, skąd wypuszczono go dopiero po podpisaniu układu Sikorski - Majski. Wówczas Okulicki został szefem sztabu Armii Polskiej w Związku Sowieckim i uczestniczył w rozmowach gen. Andresa ze Stalinem. Wziął udział między innymi w spotkaniu, w trakcie którego poruszano kwestię dotyczącą zaginionych polskich oficerów aresztowanych po kampanii wrześniowej i wywiezionych do sowieckich obozów.

W 1943 roku Okulicki trafił do Londynu. Cały czas pozostawał w gotowości do przerzucenia do kraju. Dopiero w 1944 roku, jako członek elitarnego grona cichociemnych, był brany pod uwagę w planowanych akcjach w okupowanej ojczyźnie.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Powrót do okupowanej Polski

W nocy z 21 na 22 maja 1944 roku zrzucono go nad Polską. Awansowany do stopnia generała brygady miał przekazać dowódcy AK - gen. Komorowskiemu, rozkazy i listy od Naczelnego Wodza - gen. Sosnkowskiego. Z mianowania dowódcy AK został zastępcą szefa sztabu i szefa operacji w Dowództwie AK.

27 lipca 1944 roku zastąpił pułkownika "Nila" Fieldorfa na stanowisku komendanta organizacji "NIE". Natomiast 30 lipca 1944 roku "Bór" wyznaczył go na swojego następcę na wypadek ujawnienia się wobec Armii Czerwonej po zajęciu Warszawy lub jakiejkolwiek niemożności dalszego dowodzenia. Z tego powodu gen. Leopold Okulicki po wybuchu powstania pozostał w konspiracji. Należy jednak podkreślić, iż to właśnie on wyjątkowo naciskał na "Bora" aby rozpocząć działania powstańcze w Warszawie.

Po kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 października 1944 roku gen. Leopold Okulicki opuścił stolicę wraz z ludnością cywilną i przez obóz przejściowy w Pruszkowie trafił do Częstochowy. 21 grudnia 1944 roku Leopold Okulicki stanął na czele Armii Krajowej. Stanowisko ostatniego dowódcy AK piastował do 19 stycznia 1945 roku, kiedy wydał rozkaz rozwiązania AK i zejścia do konspiracji.

Aresztowanie i proces

27 marca 1945 roku gen Leopold Okulicki został podstępnie aresztowany w Pruszkowie i wywieziony przez NKWD do Moskwy. Tam postawiono go przed sądem w sławnym procesie szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, których oskarżono o szpiegostwo, terroryzm oraz dywersyjną działalność na tyłach Armii Czerwonej.

"Śledztwo" trwało trzy miesiące. Oskarżonych skazano, mimo protestów Zachodu i rządu RP w Londynie. Gen. Leopold Okulicki, jako jeden z nielicznych oskarżonych, odważył się zabrać głos w trakcie procesu.

- Proces ten ma charakter polityczny - mówił. - Nie możecie dowieść, że nie walczyliśmy z Niemcami w ciągu 5 lat, ale jak w każdym takim procesie politycznym pragnęlibyście pozbawić nas argumentu. (...) Oskarżacie nas o współpracę z Niemcami, godząc w nasz honor. Oskarżając 300 tysięcy żołnierzy Armii Krajowej, oskarżacie cały Naród Polski. (...) Powstanie Warszawskie to bohaterska walka i nie daje ona podstaw do politycznych represji. (...) W bitwie warszawskiej walczyliśmy z Niemcami przez 63 dni i pomagaliśmy tą drogą Armii Czerwonej. (...) Naród Polski ma wiele wad, ale ma jedną wyrównującą je zaletę - umiłowanie wolności. Chcę przyjaźni z Rosją, ale pod jednym warunkiem - jest nim utrzymanie niepodległości Polski.

W ten sposób generał Okulicki zaprotestował przeciwko bezprawiu i oszustwu. Odpowiedzią na jego mowę był gromki śmiech funkcjonariuszy NKWD i kilku prosowieckich zachodnich dziennikarzy. Był to śmiech jednoznaczny, tragiczny, mówiący wszystko...

Proces toczył się przed kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRS od 18 do 21 czerwca 1945 roku. Gen. Leopold Okulicki został skazany na najwyższą karę - 10 lat więzienia. W odróżnieniu od innych typowych "sowieckich" procesów, wyrok był "wyjątkowo" łagodny w stosunku do postawionych zarzutów. W 1955 roku władze Związku Sowieckiego oświadczyły, że Leopold Okulicki rzekomo miał umrzeć na atak serca i paraliż w czasie odsiadywania wyroku w Wigilię Bożego Narodzenia 24 grudnia 1946 roku. Podobno zgon nastąpił w szpitalu więziennym w Butyrkach w Moskwie. Oficjalnie strona sowiecka twierdziła, że jego ciało spalono. Można jednak śmiało przypuszczać, że więzień celi 66 został zamordowany na Łubiance. Antoni Pajdak i Adam Bień, osadzeni razem z gen. Leopoldem Okulickim, słyszeli jak wyprowadzano go z celi, do której już nigdy więcej nie powrócił.

Bohater Wolnej Polski

Leopold Okulicki był czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych, raz Krzyżem Niepodległości i Virtuti Militari IV i V klasy oraz pośmiertnie medalem zasługi "The Legion of Merit", nadanym przez prezydenta USA Ronalda Regana.

Syn Leopolda Okulickiego – Zbigniew, poległ 8 lipca 1944 roku w walkach 2. Korpusu Polskiego w okolicach Ankony we Włoszech. "Miał dwadzieścia lat. Do dziś łudziłem się, że to nieprawda. Nikogo tak w życiu nie kochałem, jak jego" - mówił Leopold Okulicki Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu w grudniu 1944 roku.

Symboliczny grób Leopolda Okulickiego znajduje się na warszawskich Powązkach.

pd/im

Funkcjonariusze bezpieki zabrali go z domu w wigilię 1948 roku. Zmarł po dwóch tygodniach w niewyjaśnionych okolicznościach. Ubecy próbowali wmówić rodzinie, że Jan Rodowicz popełnił samobójstwo. Najprawdopodobniej został zakatowany na śmierć. Miał wtedy 26 lat.

Prokuratura podała, że skoczył z okna IV piętra budynku. Niewykluczone, że został jednak z niego wyrzucony.

Pięć dni później ciało Jana Rodowicza bezpieka w tajemnicy przewiozła do zakładu pogrzebowego. Pochowano go w anonimowym grobie na Cmentarzu Powązkowskim. Rodzice o śmierci syna zostali powiadomieni dopiero 1 marca. Od grabarza dowiedzieli się, gdzie spoczywa jego ciało. Po przeprowadzeniu ekshumacji, trumnę przeniesiono do grobu rodzinnego na Starych Powązkach. Symboliczny grób Jana Rodowicza "Anody" znajduje się też w kwaterze na Łączce, na Powązkowskim Cmentarzu Wojskowym w Warszawie.

Od Pomarańczarni do Szarych Szeregów

Urodził się 7 marca 1923 roku w Warszawie. Był uczniem prywatnej Szkoły Powszechnej Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej, gdzie wstąpił do 21. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. gen. Ignacego Prądzyńskiego. Uczęszczał do warszawskiego Państwowego Gimnazjum, a później w latach 1935-39 do Liceum im. Stefana Batorego. W tym okresie został także członkiem 23. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Bolesława Chrobrego tzw. Pomarańczarni.

W październiku 1939 r., kiedy ZHP przeszedł do działalności konspiracyjnej jako Szare Szeregi, Jan Rodowicz włączył się z kolegami z macierzystej drużyny do tej służby. W latach 1940-1942 uczestniczył w licznych akcjach Organizacji Małego Sabotażu "Wawer". Niedługo potem ukończył kurs Wielkiej Dywersji. Brał udział w akcji pod Arsenałem, odbiciu więźniów pod Celestynowem, likwidacji posterunku Grenzschutz w Sieczychach w ramach akcji "Taśma", wykolejeniu niemieckiego pociągu, wysadzeniu przepustu kolejowego pod Rogoźnem koło Przeworska.

Jan Rodowicz (z prawej) z kolegami – Sławomirem Szymankiewiczem ps. Czarnota (z lewej) oraz Józefem Saskim ps. Katoda (w środku).

"Anoda" - jak mówili jego koledzy - "wprost palił się do działania". Za udział w brawurowej akcji pod Arsenałem 26 marca 1943 roku, podczas której odbito z rąk Gestapo Janka Bytnara ps. Rudy oraz innych więźniów, został przez gen. Stefana Grota-Roweckiego odznaczony Krzyżem Walecznych.

Cztery razy ranny

W Powstaniu Warszawskim walczył w zgrupowaniu "Radosław". Czterokrotnie był ranny.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Na początku walczył na Woli, gdzie był zastępcą dowódcy 3. plutonu "Felek" 2. kompanii "Rudy" Batalionu "Zośka". Brał m.in. udział w walkach o Cmentarz Ewangelicki, a 9 sierpnia został ciężko ranny w czasie ataku na szkołę przy ul. Spokojnej. 11 sierpnia został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari V klasy. Otrzymał także stopień porucznika.

Stanisław Sieradzki ps. Świst był gościem audycji Andrzeja Matula i Barbary Wachowicz nadanej 1 sierpnia 1988 roku. Program poświęcony był Powstaniu Warszawskiemu. Sieradzki opowiadał o walkach, jakie toczył wraz z innymi żołnierzami na warszawskiej Woli.

- Niemiec zauważył schodzącego schodami Janka Rodowicza "Anodę". Padł strzał, Janek upadł. Byłem pół piętra wyżej i usłyszałem niesłychany łomot padającego człowieka. Kiedy dobiegłem na dół zobaczyłem, że to Janek. Ściągnąłem go na dół do naszych sanitariuszy - wspominał Sieradzki.

Jan Rodowicz miał przestrzelone płuco, tuż nad sercem. "Świst" sam przenosił go do szpitala. Rodowicz szybko wylizał się z ran i wrócił do akcji.

31 sierpnia po ewakuacji Starówki przedostał się kanałami wraz z grupą rannych żołnierzy Batalionu "Zośka" na Śródmieście. Na tydzień trafił do szpitala przy ul. Hożej, a później dołączył do kolegów walczących na Czerniakowie. 15 września został ponownie ranny, podobnie jak następnego dnia podczas transportu do szpitala.

Nocą z 17 na 18 września żołnierze armii Berlinga przewieźli go pontonem przez Wisłę na Pragę.

Losy powojenne

Po zakończeniu wojny zamieszkał z rodzicami przy ul. Lwowskiej. Ojciec - Kazimierz Rodowicz był profesorem Politechniki Warszawskiej. I na tę uczelnię po wojnie trafił też Jan. Początkowo studiował na Wydziale Elektrycznym, ale w 1947 roku przeniósł się na wymarzony kierunek - architekturę. Oprócz architektury interesowały go urbanistyczne plany odbudowy Warszawy, w których pragnął uczestniczyć. 

Tablica poświęcona pamięci Jana Rodowicza "Anody" w budynku Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej przy ul. Koszykowej 55. Wikimedia Commons/cc. Fot.: Monikoska

Wszystkie te plany zostały przerwane 24 grudnia 1948 roku. "Anoda" został aresztowany i przewieziony do siedziby Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej. Był pierwszym aresztowanym żołnierzem batalionu "Zośka". W krótkich odstępach czasu następowały kolejne aresztowania byłych żołnierzy batalionu.

Sprawa "Zośki"

Aresztowanie "Anody" było początkiem tak zwanej sprawy "Zośki". Bezpieka zatrzymała 32 osoby ze słynnego batalionu. Do więzień trafili też inni żołnierze Szarych Szeregów, członkowie walczących w Powstaniu Warszawskim batalionów: "Parasol" oraz "Miotła".

- Jego aresztowanie, jego śmierć była wielkim przeżyciem, wpłynęła na moje życie. Potem nastąpiła seria kolejnych aresztowań, dzień po dniu - mówił Stanisław Broniewski, naczelnik Szarych Szeregów, wspominając Jana Rodowicza.

Do rozpracowania tego środowiska Urząd Bezpieczeństwa wyznaczył blisko 30 funkcjonariuszy, pozyskano też 12 tajnych współpracowników. Ale nie wszystkich udało się złamać. Jednym z tych, który nie poszedł na współpracę z bezpieką był Stanisław Sieradzki ps. Świst. Na wolność wyszedł po 7 latach w 1956 roku.

bs/im

W strukturach Podziemnego Państwa Polskiego

W czasie II wojny światowej była to jedyna w Europie podziemna armia, największa i najlepiej zorganizowana.

Armia Krajowa była kontynuacją zawiązanej w nocy z 26 na 27 września 1939 roku przez grupę wyższych oficerów z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim, przy współudziale prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, konspiracyjnej organizacji Służba Zwycięstwu Polski. Stała się ona zalążkiem Polskiego Państwa Podziemnego.

Czytaj także:

Polskie Państwo Podziemne. Fenomen w skali Europy

Utworzona 27 września 1939 roku Służba Zwycięstwu Polski została przekształcona najpierw w 1940 roku w Związek Walki Zbrojnej, a następnie rozkazem Naczelnego Wodza w Armię Krajową, w skład której weszło ok. 200 organizacji wojskowych, zarówno spod okupacji niemieckiej, jak i sowieckiej.

Decyzja o powstaniu AK była podyktowana koniecznością scalenia polskich konspiracyjnych oddziałów zbrojnych i podporządkowania ich rządowi RP w Londynie, któremu podlegały Siły Zbrojne RP. W zamierzeniach rządu miała być organizacją ogólnonarodową, ponadpartyjną, a jej Komendant Główny jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą krajowej siły zbrojnej.

Kolejnymi dowódcami AK byli generałowie: Stefan Rowecki ps. Grot - do 30 czerwca 1943 roku, Tadeusz Komorowski ps. Bór - do 2 października 1944 roku, Leopold Okulicki ps. Niedźwiadek - do 19 stycznia 1945 roku.

Komendant Główny AK podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna (KG), w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samodzielne służby - oddziały: I Organizacyjny, II Informacyjno-Wywiadowczy, III Operacyjno-Szkoleniowy, IV Kwatermistrzostwa, V Łączności Operacyjnej, VI Biura Informacji i Propagandy oraz VII Finansów i Kontroli, a także Kierownictwo Dywersji.

W szeregach Armii Krajowej

Liczba zaprzysiężonych żołnierzy Armii Krajowej wynosiła na początku 1942 roku ok. 100 tys., zaś w lecie 1944 roku już ok. 380 tys., w tym: ok. 10,8 tys. oficerów, 7,5 tys. podchorążych i 87,9 tys. podoficerów. Kadra AK rekrutowała się z oficerów i podoficerów armii przedwrześniowej oraz z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także przerzucanych do kraju oficerów, tzw. cichociemnych. Od 1943 roku w jednostkach podporządkowanych Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, od 1944 roku - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe i dywizyjne.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Potrzeby finansowe, materiałowo-sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych i innych działań, mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe (m.in. zakupy broni i własna, tajna produkcja broni strzeleckiej: pistoletów maszynowych, granatów i materiałów wybuchowych).

Posłuchaj wspomnień Stanisława Jankowskiego "Agatona": "Podrobiliśmy dokumenty niemieckiego generała, na których po Europie jeździł kurier Armii Krajowej":

Od Małego Sabotażu do Powstania Warszawskiego

Armia Krajowa miała wyznaczone dwa cele - prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była głównie przez akcje małego sabotażu, akcje sabotażowo-dywersyjne, bojowe i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów.

Czytaj także:

* Mały Sabotaż wymagał wielkiej odwagi

* Alek Dawidowski i riposta Małego Sabotażu

* Akcja Pod Arsenałem: odbić Rudego z rąk Gestapo

Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie. Po jego klęsce jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Czerwoną zostały zdemobilizowane. 19 stycznia 1945 roku Komendant Główny gen. Leopold Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu podziemnej armii. Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych. Do moskiewskiego więzienia trafił m.in. gen. Okulicki, sądzony w procesie szesnastu przywódców Państwa Podziemnego.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Czytaj więcej:

Historia porwania przywódców Polskiego Państwa Podziemnego

Wobec represji sowieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o demobilizacji. Powstały nowe organizacje konspiracyjne m.in.: Ruch Oporu Armii Krajowej i Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość".

Żołnierze AK byli prześladowani przez władze komunistyczne, zwłaszcza w okresie stalinizmu, wielu z nich skazano na karę śmierci lub wieloletniego więzienia.

im/PAP

Historia polskiego podziemia to nie tylko Armia Krajowa, to także, w tej samej skali ofiarności i bohaterstwa, działalność konspiracyjnych władz cywilnych i politycznych. O kolejnych dowódcach AK wiemy sporo, jednak niewiele wiemy o kolejnych Delegatach Rządu na Kraj, z których jeden zginął zamęczony przez Gestapo, a inny w niewyjaśnionych okolicznościach w więzieniu sowieckim.

Pierwszym Delegatem Rządu na Kraj był Cyryl Ratajski, drugim Jan Piekałkiewicz. Po jego aresztowaniu przez Gestapo na stanowisko Delegata mianowany został Jan Stanisław Jankowski. Miało to miejsce 19 lutego 1943 roku.

Jan Stanisław Jankowski urodził się w maju 1882 roku. Podczas I wojny światowej służył w Legionach Polskich. W międzywojennej Polsce był dwukrotnie ministrem pracy i opieki społecznej jako przedstawiciel Narodowej Partii Robotniczej. Po zamachu majowym 1926 roku znalazł się w opozycji. Przewodniczył na głośnym antysanacyjnym kongresie Centrolewu w Krakowie. Przed wybuchem II wojny światowej należał do Stronnictwa Pracy i z jego ramienia wszedł do cywilnej roboty podziemnej, na której czele wiosną roku 1943 stanął jako Delegat Rządu na Kraj.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Jankowski funkcję Delegata Rządu na Kraj sprawował  do 1945 roku, w okresie największego natężenia podziemia wojennego, przygotowań do akcji "Burza" i Powstania Warszawskiego. Głosował za powstaniem i właściwie to on, razem z gen. Tadeuszem Borem-Komorowskim, przesądził o rozpoczęciu akcji zbrojnej, do niego należała decyzja polityczna.

- Chcieliśmy być wolni i wolność sobie zawdzięczać – mówił Jan Stanisław Jankowski o Powstaniu Warszawskim.

Słowa wypowiedziane przez Jana Stanisława Jankowskiego, Delegata Rządu na Kraj zawierają w sobie najważniejsze pragnienia i cel tych, którzy 1 sierpnia 1944 roku stanęli w stolicy do walki z niemieckim okupantem. Dziś umieszczone są nad drzwiami prowadzącymi do wnętrza Muzeum Powstania Warszawskiego.

Tadeusz Chciuk-Celt w lipcu 1944 roku w raporcie dla premiera Stanisława Mikołajczyka pozytywnie oceniał trzeciego Delegata Rządu na Kraj: "jest to człowiek bardzo mocny, ogromnie pracowity, wielki indywidualista i może prawicowiec, ale w obecnej sytuacji nie wyobrażam sobie, aby można było znaleźć na to miejsce kogoś lepszego niż Jankowski".

Aresztowanie szesnastu

Wraz z innymi czołowymi działaczami Polskiego Państwa Podziemnego został zaproszony na spotkanie z marszałkiem Związku Radzieckiego Gieorgijem Żukowem, w celu "doprowadzenia do normalizacji stosunków między Armią Czerwoną i polskim podziemiem".

- Zarówno Jankowski, jak i Okulicki podejrzewali, że to może być podstęp, jednak uważali, że sytuacja jest tego rodzaju, że nie mogą odmówić Sowietom tego spotkania, a jeżeli odmówią, to Sowieci ogłoszą aliantom i całemu światu: "my wyciągamy rękę do Polskiego Podziemia, a oni tę rękę odrzucają" - mówił Stefan Korboński, ostatni Delegat Rządu Polskiego w Londynie na Kraj.

Wszelkie wcześniejsze obawy się potwierdziły i w marcu 1945 roku Jan Stanisław Jankowski wraz z innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego został aresztowany przez NKWD i skazany na osiem lat więzienia w tzw. procesie moskiewskim, pod fałszywym zarzutem organizowania roboty dywersyjnej przeciwko Armii Czerwonej.

Jan Stanisław Jankowski miał być wypuszczony na wolność na wiosnę 1953 roku. Zmarł jednak 13 marca 1953 roku w więzieniu sowieckim w niewyjaśnionych okolicznościach.

mk

25 lipca 2022 roku wspominamy dwa znaczące wydarzenia związane z działalnością polskiego wywiadu w latach 30. i 40. XX w. 83 lata temu odbyła się konferencja w Pyrach związana z zagadkami "Enigmy", zaś 78 lat temu miała miejsce akcja "Most III", podczas której Polacy przekazali Brytyjczykom informacje o niemieckiej Wunderwaffe. 

Złamanie Enigmy

W okresie międzywojennym polski wywiad nasłuchiwał niemieckich radiostacji i sukcesywnie przejmował wysyłane meldunki. Niestety materiały zdobywane w ten sposób na niewiele mogły się zdać, ponieważ wiadomości te były doskonale szyfrowane. Niemcy od lat dwudziestych korzystali bowiem z najnowocześniejszych maszyn szyfrujących "Enigma" i byli przekonani, że nikt nie jest w stanie złamać ich kodu.

Tego, wydawać by się mogło niemożliwego do wykonania, wyzwania podjęli się Polacy. Powołano do życia specjalną komórkę wywiadowczą, która miała złamać kod "Enigmy". Ze względu na bardzo złożony i skomplikowany system szyfrowania postanowiono zwrócić się do młodych matematyków z ośrodków akademickich.

Władze Biura Szyfrów poleciły profesorowi Zdzisławowi Krygowskiemu, twórcy Wydziału Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego, zorganizowanie kursu kryptologii dla najzdolniejszych studentów matematyki. Naukowiec potraktował propozycję bardzo poważnie. Spośród kilkunastu chętnych wybrano trzech najlepszych: Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego.

Początkowo młodzi matematycy pracowali w Poznaniu. W październiku 1932 roku działalność przeniesiono do Warszawy, ale z powodu narastających niemieckich akcji wywiadowczych prace nad "Enigmą" zaczęły toczyć się w podwarszawskiej miejscowości Pyry. Tam, z dala od wrogich szpiegowskich macek, stworzono kryptologom najlepsze, jak na tamte możliwości, warunki do pracy.

Znalezienie klucza, który pozwoliłby na oczytanie szyfrów, było zadaniem karkołomnym. Bardzo pomocne okazały się w tej kwestii kontakty z sojuszniczym wywiadem francuskim. Dzięki tej współpracy udało się pozyskać od niemieckiego agenta pewne dokumenty dotyczące maszyny.

Ostatecznie, dzięki pracy wywiadowczej i ogromnemu wysiłkowi genialnych matematyków, dokonano niebywałego. W grudniu 1932 roku Polacy złamali kod "Enigmy" i odczytali pierwszy niemiecki meldunek. Niedługo później w Pyrach zbudowali własną wersję tego urządzenia.

W obliczu zbliżającej się wojny, czego przejawem było zerwanie paktu o nieagresji z Polską przez Hitlera w kwietniu 1939 roku, polski wywiad postanowił uściślić współpracę z zachodnimi sojusznikami. Pod koniec lipca tego roku w Pyrach odbyła się konferencja, na którą przybyli kryptolodzy z Wielkiej Brytanii i Francji. Polacy pokazali im maszynerię, na której pracowali, i podzielili się swoją wyjątkową wiedzą z obsługi "Enigmy".

Informacje przekazane sojusznikom były niesamowicie istotne. Dzięki temu jeszcze przed wybuchem II wojny światowej alianci potrafili rozszyfrowywać niemieckie depesze. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie polski wywiad i praca wybitnych matematyków: Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Agencja Afryka

Złamanie kodu "Enigmy" nie było jedynym osiągnięciem polskiego wywiadu, które wpłynęło na losy II wojny światowej. 

8 listopada 1942 roku rozpoczął się aliancki desant w Afryce Północnej. W operacji "Torch" udział wzięło ponad 100 tys. amerykańskich i brytyjskich żołnierzy, którzy błyskawicznie opanowali tę francuską część Czarnego Lądu. Skomplikowana akcja nie byłaby możliwa, gdyby nie Polacy. To właśnie Mieczysław Słowikowski ps. Rygor na polecenie Sztabu Naczelnego Wodza utworzył siatkę wywiadowczą w Afryce Północnej.

Jako przykrywkę dla działalności szpiegowskiej Polak otworzył w Algierii fabrykę płatków owsianych. Pomysł okazał się strzałem w dziesiątkę. Przychody przedsiębiorstwa pokrywały działania wywiadowcze, a wytwórnia "Rygora" stała się jednym z najważniejszych dostawców dla armii francuskiej, co dało jej szefowi wolną rękę w podróżowaniu po kraju bez żadnych.

Siatka Słowikowskiego była imponująca. Polak zwerbował ponad 200 agentów (w większości Francuzów) i przekazał do Londynu 1244 zaszyfrowane meldunki i raporty. Dostarczane przez niego informacje stanowiły podstawę przygotowań do operacji "Torch".

Tajemnica Hitlera w rękach Polaków

Polacy aktywnie działali na polu wywiadowczym także na okupowanych ziemiach polskich, a więc w warunkach o wiele trudniejszych. Już w 1942 roku wywiad Armii Krajowej wpadł na trop przygotowań niemieckich do stworzenia "cudownej broni" Hitlera, jaką były rakiety V-2. Ustalono, że główny ośrodek doświadczalny znajduje się na bałtyckiej wyspie Uznam (dziś w Polsce, niedaleko niemieckiej granicy).

Polacy informacje te przekazali Brytyjczykom, którzy początkowo je zbagatelizowali. Sytuacja zmieniła się, gdy odkryli, że u wybrzeży okupowanej przez Niemców Francji i Danii budowane były podejrzane konstrukcje. Brano pod uwagę, że miały one służyć do wystrzeliwania pocisków w stronę Wielkiej Brytanii. Dlatego w nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 roku Brytyjczycy dokonali bombardowania ośrodka doświadczalnego, który zgodnie z ustaleniami polskiego wywiadu mieścił się na wyspie Uznam.

Efektem tej operacji było przeniesienie przez Niemców bazy tak daleko, aby znalazła się poza zasięgiem alianckich bombowców. Tym miejscem były okolice wsi Blizna na Podkarpaciu. W maju 1944 roku w czasie testów wystrzelony pocisk V-2 doleciał do Sarnak, leżących niedaleko Łosic. Żołnierze Armii Krajowej pozbierali fragmenty broni i przewieźli do Warszawy, gdzie specjaliści sporządzili dokładny jej opis.

Czytaj także:

V-2 - "cudowna broń" Hitlera rozgryziona przez Polaków

O tych działaniach dowiedzieli się alianci, którzy pragnęli poznać szczegóły tajnej broni Hitlera. Najpilniej było Brytyjczykom, którzy od czerwca 1944 roku byli stale bombardowani przez Niemców niszczycielskimi pociskami V-1. W lipcu tego roku zorganizowano pospiesznie trzecią już akcję "Most", podczas której drogą lotniczą odbywał się transport osób i dokumentów między okupowaną Polską a południowymi Włochami opanowanymi przez aliantów.

Podczas operacji "Most III" do Polski przyleciało trzech polskich oficerów oraz emisariusz rządu emigracyjnego Jan Nowak-Jeziorański. Brytyjski samolot wylądował w okolicach Tarnowa w nocy z 25 na 26 lipca 1944 roku. Z powodu podmokłego terenu maszyna miała problem z ponownym wzbiciem się w powietrze, ale ostatecznie cała operacja zakończyła się sukcesem. Na pokładzie samolotu lecącego do Włoch znalazł się m.in. przedstawiciel wywiadu AK kpt. Jerzy Chmielewski oraz części V-2.

Więcej o roli Polaków w pojedynku z "latającą śmiercią" >>>

Uratowali miliony

Polskie działania wywiadowcze miały znaczący wpływ na koleje II wojny światowej. Polacy jako pierwsi dowiedzieli się o istnieniu tajnej broni Hitlera i informacje te przekazali aliantom zachodnim. Siatka wywiadowcza utworzona przez polskiego oficera umożliwiła Amerykanom i Brytyjczykom przeprowadzenie skutecznego desantu w Afryce Północnej. Nie do przecenienia jest także złamanie kodu "Enigmy", czego dokonało trzech polskich matematyków dziewięć lat przed wybuchem wojny.

Przyjmuje się, że tylko ten ostatni z wymienionych sukcesów przyspieszył zakończenie wojny o trzy lata. Skoro rok wojny kosztował życie 10 milionów ludzi, to wyczyn młodych wybitnych Polaków uratował 30 milionów potencjalnych ofiar.

th/bm