16 stycznia 1961 roku powróciły do Polski, wywiezione w czasie II wojny światowej do Kanady, wawelskie arrasy.

Wojenna grabież

Po wybuchu II wojny światowej Niemcy zamykali szkoły, muzea, biblioteki oraz teatry, a ludzi nauki, sztuki oraz literatury zepchnęli do podziemia. Chociaż wysocy urzędnicy III Rzeszy rabowali dzieła sztuki również w okupowanych krajach Europy Zachodniej, to nigdzie poza Polską nie burzyli i nie palili zabytkowych budowli wraz z ich wyposażeniem.

Ocalić od zniszczenia

Od chwili wkroczenia do Polski we wrześniu 1939 roku wojsk hitlerowskich Polacy rozpoczęli dzieło ratowania skarbów naszej kultury. Wawelskie arrasy wywieziono z kraju do Rumunii, Francji, a potem do Anglii i ostatecznie zdeponowano je w Kanadzie.

Słynne kobierce ścienne wróciły na Wawel dopiero w 1961 roku, ponieważ zaraz po wojnie rząd Kanady nie uznał nowych komunistycznych władz Polski za uprawnione do odebrania depozytu. O zwrot kolekcji ubiegano się do 1959 roku, kiedy dzięki współpracy ze środowiskami emigracyjnymi udało się przywieźć z Kanady część wawelskich zbiorów, m.in. część skarbca koronnego.

Tkaniny powróciły 16 stycznia 1961 na pokładzie statku "Krynica".

- Chciałbym powiadomić, że skarby wawelskie znajdują się na naszym statku i że zostały szczęśliwie załadowane bez jakichkolwiek trudności i kłopotów. Bez przerwy ktoś tam przebywa, zagląda do tych skarbów, także nie ma najmniejszej obawy, żeby coś im się stało z racji sztormowej pogody - mówił Polskiemu Radiu kapitan Jan Drączkowski.

Zanim arrasy trafiły do Krakowa, zostały zaprezentowane warszawiakom podczas krótkiej wystawy. W Krakowie tkaniny zostały poddane niezbędnym zabiegom konserwatorskim i 18 marca 1961 zawisły, zgodnie ze swym przeznaczeniem, w salach Zamku Królewskiego na Wawelu.

Ślad potęgi Jagiellonów

Arrasy to jedyna część wyposażenia Zamku na Wawelu z czasów Jagiellonów, która przetrwała do dziś. Kolekcja zgromadzona przez Zygmunta Augusta liczy obecnie 136 tkanin. Wszystkie były przeznaczone do dekoracji królewskich siedzib, uświetniały śluby, koronacje i najważniejsze uroczystości.

Arrasy powstały w latach 1550-1560 na zamówienie króla Zygmunta Augusta w warsztatach najlepszych brukselskich rzemieślników. Zostały wykonane na miarę, do konkretnych pomieszczeń zamku.

- Są to tkaniny bardzo pracochłonne. Tkacz jest w stanie zrobić tylko pół metra tygodniowo. W dodatku używano dużych ilości złotych i jedwabnych nici - opowiadała Magdalena Ozga z działu tkanin Zamku Królewskiego na Wawelu.

Po raz pierwszy tkaniny pokazano na Wawelu w 1553 roku z okazji wesela Zygmunta Augusta z Katarzyną Habsburżanką. W testamencie król zapisał arrasy siostrom, a po ich śmierci tkaniny przeszły na własność Rzeczpospolitej.

mk/kor

660 lat temu, 28 marca 1364 roku, arcybiskup gnieźnieński Jarosław ze Skotnik w obecności króla Kazimierza Wielkiego dokonał uroczystej konsekracji katedry na Wawelu.

Zdaniem historyków pierwszy kościół katedralny na Wawelu wzniesiony został ok. roku 1000, tuż po ustanowieniu w Krakowie biskupstwa. Informacje na ten temat są raczej skąpe. Znacznie więcej wiemy o historii kościoła z czasów XI i XII stulecia. Świątynię, która miała wówczas wystrój romański, konsekrowano w roku 1142. Z tamtego okresu zachowały się do dziś znaczne partie tej budowli, przede wszystkim krypta św. Leonarda i dolna część wieży południowej.

Relikwie biskupa męczennika

Dzieje katedry wawelskiej przedstawił w reportażu nadanym w kwietniu 1995 roku Jerzy Swalski. – Sercem świątyni jest trumna z relikwiami św. Stanisława – mówił jeden z gości audycji, ówczesny proboszcz bazyliki, ks. prałat Janusz Bielański. – To jest ołtarz Ojczyzny – "Ara Patriae".

Biskup krakowski, Stanisław został zamordowany z rozkazu króla Bolesława Śmiałego w 1079 roku. Bardzo szybko katedra krakowska stała się miejscem czci biskupa. Do jego grobu zaczęli przybywać pielgrzymi z całej Polski. Kanonizowano go w 1253 roku. Kult świętego łączony był z ideą zjednoczenia rozbitego na dzielnice państwa polskiego. Zapewne ten fakt sprawił, że wbrew wcześniejszej tradycji koronowania polskich władców w Gnieźnie, zwyczaj ten od 1320 roku przeniesiono właśnie tu na Wawel.

Konsekracja świątyni

– Budowę katedry w tym kształcie, jaki znamy dziś, rozpoczął król Władysław Łokietek – powiedział ks. Bielański. – On pierwszy był tu namaszczony na władcę Polski. Oczywiście później świątynia była upiększana, dobudowywano nowe kaplice.

Uroczysta koronacja Władysława Łokietka odbyła się 20 stycznia 1320 roku w pobliżu relikwii patrona odrodzonej polskiej monarchii. Odtąd, następni włodarze Polski tu właśnie otrzymywali swoje królewskie insygnia.

Przez następne lata katedra na Wawelu była rozbudowywana. Jej konsekracji, w obecności ówczesnego króla, Kazimierza Wielkiego, dokonał  arcybiskup gnieźnieński Jarosław ze Skotnik 28 marca 1364 roku.

Dzieło artystów

– Ja katedrę w swojej wyobraźni dzielę na trzy części: korzenie, pień i korona drzewa – mówił kolejny uczestnik reportażu, rzeźbiarz Czesław Dźwigaj. – Korzeniami są groby królewskie, pniem: cały korpus katedry, a koroną: wieże z dzwonami. Na najwyższych konarach tego drzewa wisi 10 dzwonów. Najstarszy nosi imię "Nowak" i już od XIII wieku towarzyszy nam we wszystkich uroczystościach. Natomiast najwspanialszy, największy nosi imię "Zygmunt". Związany jest z naszą historią od 9 lipca 1521 roku. Jego głęboki ton pobudza do refleksji i zadumy nad losami Polski.

Polski Akropol

W podziemiach katedry, jak i w nawach bocznych jest wiele wspaniałych sarkofagów, nagrobków, epitafiów, pomników wybitnych ludzi. Chowano ich tu już od XI wieku – Sprowadzono na przykład relikwie św. Floriana – mówił rzeźbiarz. – Tu są relikwie Wincentego Kadłubka, tu też spoczywają doczesne szczątki większości królów polskich.

Katedra wawelska to również miejsce pochówku narodowych bohaterów: Tadeusza Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego, marszałka Józefa Piłsudskiego, gen. Władysława Sikorskiego. Jest to również nekropolia wieszczów narodowych. – Tu odbył się powtórny pogrzeb Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, a w latach 90. XIX wieku Cypriana Kamila Norwida – powiedział Czesław Dźwigaj.

Symbol narodowy

Wybitni artyści: rzeźbiarze, witrażyści, architekci swoimi pracami złożyli się na ten wielki pomnik polskiej kultury, historii i wiary.

– Można porównywać katedrę do wielu innych na całym świecie – komentował Czesław Dźwigaj. – Ale nie ma takiej drugiej, z jej nastrojem, z tym, czym jest ona dla Polski i dla Polaków. Każdy odnajdzie tu swoją cząstkę, bez względu na to, w jakim czasie żyje i żył będzie.

Co kryją krypty?

Adam Bujak, wybitny artysta fotografik wracał w audycji pamięcią do czasów dzieciństwa. Przypominał zdarzenia związane z kryptą marszałka Piłsudskiego. Mówił o tym, jak wielkie wrażenie zrobił na nim powtórny pogrzeb pary królewskiej: Kazimierza Jagiellończyka i jego żony Elżbiety.

– To było wstrząsające, wręcz niesamowite widowisko – opowiadał. W latach 70. XX wieku odgrzebano szczątki pary królewskiej. Było nas tam wtedy, w krypcie chyba osiem osób. Pierwszy zobaczył otwór ówczesny kardynał, ks. Karol Wojtyła. Na końcu ja się znalazłem z aparatem i zacząłem to miejsce fotografować. Ono było jakieś takie abstrakcyjne - tak mógłbym to określić. Dlaczego? – Każdy sobie wyobraża, że to jest taki majestat śmierci zmarłego króla, a wszystko było takie rozwalone. Czaszka była odrzucona, trumna pęknięta w połowie, wisiała i w to był wbity miecz królewski. Trochę pyłu, kości, trochę małych szmatek z dawnego stroju królewskiego.

Parę tygodni później odbył się uroczysty pogrzeb. Na wielkim katafalku przed głównym ołtarzem stały dwie cynowe trumny. Na jednej był napis: "Król Kazimierz Jagiellończyk", a na drugiej – "Królowa Elżbieta". Parę królewską pochowano przy biciu dzwonu Zygmunta i "Requiem" Mozarta.

W 1939 roku w obliczu nieuchronnej inwazji niemieckiej, podjęto decyzję o ewakuacji z kraju najstarszych i najcenniejszych pamiątek historycznych przechowywanych na Wawelu. Po pełnej niebezpieczeństw podróży, której trasa wiodła przez Rumunię, Francję i Anglię, królewskie skarby dotarły bezpiecznie do Kanady, gdzie miały pozostać do końca wojny.

W tym momencie rozpoczyna się ich tajemnicza historia. Koniec wojny oznaczał bowiem początek rywalizacji pomiędzy polskim rządem emigracyjnym - rezydującym w Londynie, a rządem komunistycznym w Warszawie. Kiedy obie strony walczyły o uzyskanie kontroli nad skarbami, kustosze, którzy opiekowali się kolekcją postanowili ją ukryć.

Przez następne lata w batalię o polskie skarby narodowe włączył się Kościół katolicki, Kanadyjska Królewska Policja Konna, rząd federalny Kanady oraz rząd prowincji Quebec. Równocześnie odzywały się głosy samych Polaków, którzy uważali, że ich skarby narodowe zostały skradzione przez obce państwo. W końcu wynegocjowano zwrot pamiątek historycznych ich prawowitym właścicielom.

3 lutego 1959 roku z Kanady przywieziono m.in. miecz koronacyjny królów Polski – Szczerbiec, insygnia koronacyjne i "Kronikę polską" Galla Anonima.

Przez następne siedem miesięcy trwały gruntowne zabiegi konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie tych zabytków przed niszczeniem, a zarazem przywrócenie im dawnego blasku świetności.

Na zdjeciu: Rękojeść Szczerbca fot. Wikimedia Commons

- Uwagę wszystkich przykuwają bezcenne insygnia koronacyjne, a wśród nich połyskujący bladym blaskiem Szczerbiec. Obok chorągiew Zygmunta Augusta. W sąsiedniej sali Władysława Jagiełły eksponowane są skarby rewindykowane ostatnio z Kanady – donosił sprawozdawca radia krakowskiego.

20 września 1959 roku na uroczystości z okazji otwarcia wystawy skarbów wawelskich przemawiał prof. Jerzy Szablowski, ówczesny dyrektor państwowych zbiorów sztuki na Wawelu:

"Oto na pierwotnym miejscu wskrzeszony zostaje skarbiec koronny, a raczej stworzona wizja dawnego skarbca koronnego, który stanowił niegdyś tak ważny składnik Wawelu. W gorących dniach września 1939 roku skarbiec wawelski wraz z innymi najcenniejszymi zabytkami ewakuowany został z kraju i złożony na przechowanie w Kanadzie".

Walka Niemców z polskim dziedzictwem narodowym

Oczywiście niemożliwym było uratowanie wszystkich polskich dóbr kultury. W czasie okupacji niemieckiej wiele z nich uległo zniszczeniu, inne zostały zrabowane i wywiezione na terytorium Rzeszy. Niemcy niemal od razu po wkroczeniu na ziemie Polski rozpoczęli akcję niszczenia polskiego dorobku kulturalnego. W zamyśle nazistów Polacy mieli stać się "narodem parobków" pozbawionym własnej kultury i sztuki. Należało więc ogołocić z wszelkich śladów dziedzictwa narodowego tereny zamieszkane przez polską ludność.

Niemcy robili to na dwa sposoby. Pierwszy polegał na fizycznym unicestwieniu dóbr kultury. Wyburzano zabytkowe budynki, obalano pomniki, niszczono płyty z polską muzyką, przemieniano na miał książki, a także palono zbiory biblioteczne, archiwalne i muzealne.

Inną formą barbarzyńskiej polityki Niemców wobec polskiej kultury była grabież, przez samych sprawców określana mianem "zabezpieczania". Konfiskaty obejmowały całe kolekcje, ale także pojedyncze dzieła sztuki, numizmaty, starodruki, przedmioty kultu religijnego.

Za grabież odpowiedzialne były dwie organizacje: Einsatzkommando, na czele którego stał berliński archeolog Peter Poulsen oraz specjalna komisja pod przewodnictwem Kajetana Mühlmanna, historyka sztuki z Salzburga, Specjalnego Komisarza ds. Zabezpieczenia Dzieł Sztuki na Wschodnich Terenach Okupowanych.

Do pierwszych oficjalnych łupieżczych akcji na terenie Generalnego Gubernatorstwa doszło w Krakowie w październiku 1939 roku. W kolejnych miesiącach nazistowskie władzy wydały rozporządzenia, dotyczące konfiskaty dóbr kultury na ziemiach Polski. Rozszerzały one zakres dokonywania łupiestw o własność prywatną i kościelną.

Należy pamiętać, że Niemcy dokonywali zniszczeń i grabieży bezprawnie. Zgodnie z postanowieniami konwencji haskiej z 1907 roku okupant nie mógł ani zajmować, ani niszczyć zabytków i dzieł sztuki. Dla nazistów jednak walka z polskim dziedzictwem narodowym była częścią chorej ideologii, którą wyznawali. Rabunek i barbarzyństwo, którego Niemcy dokonywali w Polsce, jest nieporównywalny z ich postępowaniem w żadnym innym okupowanym kraju.

***

Trudno jest dziś dokonać precyzyjnej wyceny strat, jakich w czasie II wojny światowej doznał naród polski na polu kultury i sztuki. Niemcy częstokroć niszczyli katalogi ograbianych placówek, a cena rynkowa konkretnych dzieł sztuki ulega ciągłym zmianom. Co więcej, wielu mieszkańców II Rzeczypospolitej ograbionych przez Niemców, nigdy nie sporządziło spisu i wyceny straconych przedmiotów. Inni nie mogli tego zrobić, ponieważ zostali zabici. Problem ten tyczy się również strat materialnych poniesionych przez kościoły, którymi opiekowali się zamordowani księża, i synagog.

Wysiłku obliczenia szacunkowej wartości tych strat podjęli się autorzy "Raportu o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945". Zgodnie z wyliczeniami dokonanymi przez ekspertów "straty w dobrach kultury i sztuki poniesione w wyniku działań wojennych i okupacji niemieckiej w granicach Rzeczypospolitej z 1939 roku, bez ziem włączonych po II wojnie światowej przez ZSRR, wyniosły 1,254 mld zł". W przeliczeniu na dzisiejszą wartość złotego, odpowiada to kwocie 19,31 mld zł.

Część ze skradzionych dzieł trafiła z powrotem na ziemie polskie nie w wyniku zwrotu, ale dzięki zabiegom przedstawicieli polskich władz, którzy je kupili na europejskich rynkach antykwarycznych. Jednak zdecydowana większość zrabowanych zabytków nigdy nie wróciła do pierwotnych właścicieli. 

mjm/th

790 lat temu, 5 marca 1234 roku, w Ostrzyhomiu na Węgrzech urodziła się Kinga, żona polskiego księcia Bolesława V Wstydliwego i święta Kościoła katolickiego.

Kinga pochodziła z władającej Węgrami dynastii Arpadów. Była córką króla Beli IV. Polsko-madziarskie relacje były wówczas silne: dzielnicowe polskie księstwa szukały poparcia przeciwko zagrożeniu ze strony Czech u Węgrów. Potwierdzeniem sojuszy były dynastyczne małżeństwa. Kinga została żoną Bolesława Wstydliwego, księcia krakowskiego i sandomierskiego, zaś jej siostra, Jolenta, wyszła za mąż Bolesława Pobożnego władającego w Wielkopolsce.

Pierścień i dziewictwo

Z przybyciem Kingi na dwór krakowski wiąże się legenda: miała ona w posagu wnieść sól, która przywędrowała do Polski z Węgier wraz z pierścieniem zaręczynowym monarchini, która wrzuciła go do szybu kopalnianego w swojej ojczyźnie. Podanie jest prawdopodobnie pokłosiem sprowadzenia przez Kingę górników do Małopolski.

Kinga zaproponowała Bolesławowi ślub czystości, który obowiązywać miał przez rok po zawarciu małżeństwa. Księżna namówiła męża do przedłużania dziewiczej umowy. Małżeństwo prawdopodobnie nie zostało skonsumowane do śmierci Bolesława 7 grudnia 1279. Ze względu na ową przysięgę księciu nadano przydomek Wstydliwy.

- Kingę oskarżano o romans ze swoim spowiednikiem. Podobne pomówienia i to, że księżne dziewice spotykały się z wrogim nastawieniem dworu, było wówczas częste – mówiła prof. Halina Manikowska w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

Życie w zakonie

Po śmierci Bolesława Kinga otrzymała w posiadanie Ziemię Sądecką. Sama zdecydowała się na wstąpienie do zakonu. Została klaryską w ufundowanym przez siebie klasztorze w Starym Sączu. Dołączyły do niej siostry Jolenta i Konstancja. Kinga zmarła wskutek ciężkiej choroby 24 lipca 1292 roku.

Kinga została ogłoszona świętą 16 czerwca 1999 roku, w czasie ósmej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski.

– Na chwałę Świętej i nierozdzielnej Trójcy, dla wywyższenia katolickiej wiary i wzrostu chrześcijańskiego życia. Na mocy władzy naszego Pana Jezusa Chrystusa, świętych Apostołów Piotra i Pawła, a także i naszej, po uprzednim dojrzałym namyśle, po licznych modlitwach, za radą naszych braci w biskupstwie orzekamy i stwierdzamy, iż błogosławiona Kinga jest święta. Wpisujemy ją do katalogu świętych, polecając, aby odbierała cześć jako święta w całym Kościele – wygłosił papież Jan Paweł II w trakcie kanonizacji świętej Kingi.

bm