Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Wielu widziało się już panami miasta"

Historia bohaterskiej barykady rozpoczęła się pierwszego dnia niemieckiego szturmu na Warszawę. Niemcy nie spodziewali się tak zaciętej obrony i jeszcze przed rozpoczęciem walk, 8 września 1939 roku o godzinie 17.15 niemieckie radio podało informacje o zdobyciu miasta.

W tym samym momencie uroczyście przystrojone niemieckie czołgi sunęły ku rogatkom Warszawy. Natarcie prowadziła 4 Dywizja Pancerna wchodząca w skład 10. Armii Wehrmachtu. Nastrój towarzyszący atakującym Warszawę wspominał dowódca dywizji gen. Georg-Hans Reinhardt:

"Panowała dumna radość przeżycia doniosłej chwili wkroczenia do stolicy nieprzyjaciela już w ósmym dniu wojny. Bez rozkazu załogi ozdobiły swoje pojazdy rozpoznawczymi chorągiewkami ze swastyką. Wielu widziało się już w hotelach i najlepszych kwaterach panami miasta (...) Tymczasem wyszło inaczej, straż przednia natrafiła na bardzo silny ogień karabinowy i z broni maszynowej ze skrajów miasta. (...) Silnie broniona barykada z bronią przeciwpancerną na ulicy Grójeckiej zamknęła drogę czołgom."

Na wylocie szosy w kierunku Krakowa 8 września tuż przed godziną 18. Niemcy natrafili na silnie umocnione pozycje u zbiegu ulic Opaczewskiej i Grójeckiej. Polska piechota tworzyła linię obrony w okopach na ulicach miasta. Natarcie szybko załamało się pod morderczym ostrzałem polskich karabinów i dział. Na pobojowisku pozostały płonące niemieckie czołgi i samochody.

Niemieckie czołgi i strzelcy zmotoryzowani na ul. Grójeckiej w Warszawie, 27 września 1939

Barykady powstrzymują niemiecki szturm

9 września 1939 roku Niemcy atakowali Warszawę już od samego rana, Natarcie na Ochocie załamało się na linii obrony opartej na barykadach postawionych wzdłuż ulicy Grójeckiej. Były wzniesione z tramwajów, samochodów i prowizorycznie zdobywanych elementów otoczenia.

O sytuacji w czasie oblężenia Warszawy systematycznie informowało Polskie Radio. 9 września na jego antenie wystąpił szef propagandy Dowództwa Obrony Warszawy, podpułkownik Wacław Lipiński. Zdał słuchaczom relację z inspekcji frontu, którą odbył wraz z dowódcą obrony Warszawy generałem Walerianem Czumą:

– Odparte zostały wszystkie natarcia nieprzyjacielskie. Rezultatem walk jest osiemnaście rozbitych czołgów niemieckich na Okęciu, pięć na Woli, cztery na różnych innych odcinkach oraz dwa działka przeciwpancerne, które zostały rozbite. Piechota niemiecka poniosła bardzo ciężkie straty. Wśród ludności nastrój jest doskonały, wśród żołnierzy również jest bardzo dobry.

Silny opór Polaków na Ochocie i na Woli, która stanowiła drugi obszar ciężkich walk w pierwszych dniach obrony Warszawy, skłonił Niemców do poszukiwania innej drogi wdarcia się do stolicy.

Bohaterska obrona Warszawy w pierwszych dniach oblężenia oraz rozpoczęty 9 września 1939 roku kontratak Wojska Polskiego zwany bitwą nad Bzurą, pozwoliły odrzucić Wehrmacht od Warszawy i dać miastu szansę na dalszą obronę. Od 10 września tymczasowo zaprzestano podejmowania naziemnych ataków na miasto.

Do momentu ostatecznego szturmu na Warszawę, przeprowadzonego w dniach 25-27 września 1939 roku Niemcy nasilili bombardowania w celu sterroryzowania mieszkańców Warszawy. Ochota walczyła jeszcze w czasie niemieckiego szturmu z końca września.

12 września 1979 roku na ulicy Grójeckiej w Warszawie odsłonięto pomnik Barykada Września, upamiętniający obrońców Ochoty, którzy powstrzymywali niemiecki atak na Warszawę.

sa

Na podstawie: L. Wyszczelski, Warszawa 1939, Warszawa 2009

Polskie Radio przez niemal cały wrzesień nadawało program wojenny, w którym informowało o sytuacji na froncie, dementowało fałszywe wieści rozgłaszane przez Niemców oraz dodawało otuchy swoim słuchaczom. Jednym z najczęściej słyszanych głosów był podpułkownik Wacław Lipiński.

Podpułkownik Wacław Lipiński był szefem propagandy Dowództwa Obrony Warszawy. Pełniona służba zmuszała go do częstego występowania na antenie. W archiwum Polskiego Radia zachowała się część przemówień Lipińskiego ze września 1939 roku. Tak jak zwykle, również i 10 września 1939 roku podsumował gorący dzień w walczącym mieście.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Przemówienia radiowe Wacława Lipińskiego

– Ja znowu, proszę państwa, nie miałem możliwości napisania tego, co mam mówić i dlatego będę musiał improwizować z tym swoim nieznośnym ciągłym powtarzaniem słowa "prawda", prawda. Ale to państwo muszą mi wybaczyć – rozpoczął, a następnie przeszedł do referowania wydarzeń.

10 września 1939 roku zrelacjonował słuchaczom Polskiego Radia naloty przeprowadzone na Warszawę oraz rozbicie zagonów nieprzyjacielskich czołgów na rogatkach stolicy. Zdementował także nadane przez niemiecką rozgłośnię wiadomości o rzekomym zdobyciu miasta.

– Wczoraj radio Königsberg podało, że w dniu dzisiejszym nastąpi uroczysty wjazd kanclerza Hitlera do Warszawy, gdzie spożyje śniadanie. Jakoś tego śniadania nie zjadł – stwierdził. – Dziś na wprost barykady na ulicy Grójeckiej zatrzymało się auto niemieckie. Jak się okazało, oficer zaopatrzenia miał przywieźć szereg części zamiennych do czołgów. Pojechał, stanął na Grójeckiej i niezmiernie był oburzony na swoje dowództwo za taką niesolidność - mówił płk Lipiński.

Posłuchaj całego przemówienia ppłk Wacława Lipińskiego.

Szef propagandy Dowództwa Obrony Warszawy każdego dnia pojawiał się w budynku Polskiego Radia na ul. Zielnej 25, aby doradzić warszawiakom, jak mają się zachować w sytuacji zagrożenia życia. Instruował, jak należy zachować się w czasie bombardowania lotniczego i artyleryjskiego. Zagrzewał mieszkańców miasta do dalszego oporu, apelował o niepoddawanie się panice i dementował fałszywe informacje rozpowszechniane przez niemiecką dywersję.

Radiowcy byli obdarzeni sympatią przez ludność Warszawy za swoje poświęcenie i pozostanie na posterunku. Radio nieustannie informowało o nadchodzących nalotach, nadawało komunikaty porządkowe, pogadanki podnoszące morale oraz przemówienia dowództwa obrony stolicy. Niewielka rozgłośnia Warszawa II jako jedyna po 7 września 1939 roku wciąż kontynuowała działalność.

sa

– Między godziną 9. a 9.30 w dniu dzisiejszym przemówi przed mikrofonem prezydent stołecznego miasta Warszawy major Starzyński – zapowiadał spiker na antenie Polskiego Radia. To był kolejny dzień pełnej poświęcenia służby radiowców.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Prezydent prosi o ochotników

Z samego rana Stefan Starzyński wygłosił przemówienie, w którym zaapelował do mieszkańców stolicy o wstępowanie na ochotnika do oddziałów obrońców Warszawy.

– Obywatele, wzywam sześciuset młodych ludzi, którzy chcą niezwłocznie wziąć karabin w rękę i bić się na śmierć, do upadłego! Chcę sześciuset młodych, odważnych ludzi, zdecydowanych umrzeć za Warszawę i za Ojczyznę – wygłaszał rozemocjonowany prezydent.

Miejscem zbiórki dla ochotników był pałac Mostowskich, w którym pół godziny po przemówieniu Stefana Starzyńskiego mieli być przyjmowani ochotnicy. Apel prezydenta powtarzali następnie spikerzy Polskiego Radia:

– Halo, przypominamy, że komisarz cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy major Starzyński wezwał sześciuset młodych ludzi pragnących bić się za Warszawę i Polskę do natychmiastowego zgłoszenia się przed pałacem Mostowskich na ulicy Przejazd. Prezydent miasta o godzinie 11.30 pragnie osobiście oddział ten przekazać wojsku jako pierwszy oddział obrońców Warszawy.

Odezwa na apel przeszła najśmielsze oczekiwania Stefana Starzyńskiego. Już po dwudziestu minutach od zakończenia przemówienia przed pałacem Mostowskich gromadzili się ludzie. Stawiło się aż sześć tysięcy ochotników otoczonych przez wiwatujący tłum mieszkańców Warszawy.

Polskie Radio pomaga w obronie cywilnej

Z 12 września 1939 roku zachowały się komunikaty porządkowego zgłoszone do Służby Informacyjnej Polskiego Radia. W większośći dotyczyły organizacyjnych zagadnień związanych ze zwalczaniem skutków niemieckich nalotów na Warszawę.

– Halo, potrzebne są pilnie nosze sanitarne. Wzywamy do natychmiastowego dostarczenia noszy oraz wszelkich posiadanych środków sanitarnych do najbliższego szpitala. Uczynić to należy natychmiast – ogłaszała spikerka Polskiego Radia Joanna Przyborska.

Radiostacja w trudnych wrześniowych dniach nadawała program przez cały dzień – od 6 rano aż do 23.30 wieczorem. Pomimo, że w nocy nie nadawano audycji to spikerzy przez całą dobę odbywali dyżury przy mikrofonach i byli gotowi, aby w każdej chwili zdementować fałszywe informacje rozpowszechniane przez niemiecką dywersję.

– Niemcy dostroili jedną ze swoich stacji do fali raszyńskiej rozgłośni Warszawa I i nadają programy w języku polskim. Kilkakrotnie ostrzegaliśmy radiosłuchaczy przed fałszywym Raszynem i teraz czynimy to raz jeszcze. Wszystkie radiostacje prosimy o powtórzenie tego ostrzeżenia i nie wierzymy plotkom rozsiewanym przez dywersantów – informował spiker w komunikacie.

sa

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się niektóre z radiowych przemówień Stefana Starzyńskiego. Jednym z nich jest to z 11 września 1939 roku. Z tego samego dnia zachowały się również komunikaty porządkowe, przeczytane przez lektorów Polskiego Radia.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Co chwila tysiące faktów pokazują nam siłę ludu polskiego"

Prezydent Warszawy, który zasłynął z bohaterskiej postawy w czasie obrony miasta, zwrócił się w przemówieniu do mieszkańców stolicy i pochwalił ich za nieugiętą postawę w walce z wrogiem.

– Co chwila tysiące faktów, tysiące zjawisk, które umacniają wiarę w nieśmiertelne, niezniszczalne siły ludu polskiego. Dzisiaj w Warszawie każdy ma moc ducha wytrwania, moc siły, która potrafi każdemu pomóc przetrwać na stanowisku i ułatwić wojsku zwycięstwo! – zwrócił się do warszawiaków.

Przemówienia prezydenta były najważniejszym punktem programu radiowego we wrześniu 1939 roku. Stefan Starzyński dostrzegał ważną rolę radia dla podtrzymania ducha mieszkańców stolicy. 11 września 1939 roku jak zwykle odwiedził siedzibę Polskiego Radia przy ul. Zielnej 25, w którym przez mikrofon zachęcał mieszkańców miasta do wytrwania w oporze oraz poruszył wiele spraw dotyczących organizacji życia w oblężonej Warszawie.

Wrześniowe Pogotowie Radiowe

Warszawska rozgłośnia Polskiego Radia odegrała bardzo ważną rolę w obronie stolicy przed niemieckim atakiem. Jednym ze szczególnie istotnych zadań było informowanie odbiorców przy radioodbiornikach o komunikatach porządkowych.

Już na początku września 1939 roku radiowcy zorganizowali Służbę Informacyjną Polskiego Radia, zwaną też Pogotowiem Radiowym. Jej inicjatorem był Jan Piotrowski, redaktor naczelny radiowego tygodnika "Antena".

Mieszkańcy miasta po rozpoczęciu wojny zaczęli dzwonić do Polskiego Radia, aby zdobyć najświeższe informacje, ale doprowadziło to do przeciążenia infolinii. Pogotowie Radiowe miało stać się agencją informacyjną na czas walki.

– Apel komisarza cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy w sprawie czyszczenia placów i arterii komunikacyjnych, znalazł całkowite zrozumienie. Już drugi dzień obserwujemy jak dozorcy albo mieszkańcy poszczególnych kamienic uprzątają podwórza oraz przyległe chodniki z gruzu, szkła oraz zwykłego zaśmiecenia. – odczytywała jeden z komunikatów spikerka Joanna Poraska. – Życie Warszawy pomimo zbójeckich nalotów niemieckich powraca z dnia na dzień do niemal normalnego wyglądu.

Ludzie dzwonili do Służby Informacyjnej Polskiego Radia, aby zdobyć wiadomości lub przekazać komunikat do nadania na fali radiowej. Szybko zdobyła ona rzeszę informatorów i stała się głównym źródłem najświeższych wiadomości dla mieszkańców i służb porządkowych.

sa

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Żołnierze i Obywatele!"

Jako pierwszy przemówił Wacław Sieroszewski, uznany weteran walk o niepodległość. – Halo, tu Warszawa II. Za chwilę będzie mówić Wacław Sieroszewski, prezes Polskiej Akademii Literatury i żołnierz I Brygady Legionów, beliniak – zapowiedział spiker.

Sędziwy literat wspominał swoje wojenne doświadczenia i opowiadał o swoich refleksjach na temat obecnej wojny:

– Żołnierze i Obywatele, jest to czwarta wojna, którą widzę. Trzy wojny, jedną rewolucję widziałem. Muszę przyznać, że ta wojna jest najstraszniejsza ze wszystkich, które widziały moje oczy – mówił łamiącym głosem Sieroszewski

W swoim przemówieniu skrytykował zbrodniczy sposób prowadzenia wojny przez Niemców. Żałował, że z powodu wieku może im pomóc jedynie w ten sposób, ale starał się dodać otuchy i zapewnił, że są w stanie przeżyć wojnę.

– Mieszkanie moje ostrzelane, okna wybite, w murach pociski, nikt z mojej rodziny nie ucierpiał, więc to najlepszy przykład, że nie każda kula na wojnie trafia - dodawał rozemocjonowany Sieroszewski.

"To jest Warszawa, która spisała krwią tyle kart"

Głos zabrał także Mieczysław Niedziałkowski, poseł na sejm Polskiej Partii Socjalistycznej i redaktor naczelny gazety "Robotnik". W przemówieniu pochwalił warszawskich robotników i wyborców PPS za poświęcenie w obronie miasta i zachęcił ich do dalszego wytrwania w oporze.

– Ze spokojną dumą spoglądamy dzisiaj w oblicze prawdziwej Warszawy. To ta sama Warszawa, która spisała krwią własną tyle kart najbardziej dostojnych w polskich dziejach – przemawiał Niedziałkowski – Robotnicy Warszawy! Nazwał was kiedyś Józef Piłsudski najwierniejszymi spośród wiernych. I tym razem nie zawiedliście!

Przypomniał słuchaczom zasługi Polskie Partii Socjalistycznej w walce o niepodległość Polski i wezwał do podążania za tym wzorem i dalszego wstępowania do Robotnicznej Brygady Obrony Warszawy.

– Jeszcze kilka niełatwych dni i wygramy, a tych, którzy polegną w boju, tych, którzy padną do bomb rzucanych przez samoloty niemieckie, okryje Polska całunem niezastąpionym. Jak napisał Stefan Żeromski przepięknymi słowy prastarej polskiej mowy: "okryje ich Polska pióropuszem chwały" –mówił.

sa

Kazimiera Mika została pochowana 4 września na warszawskich Starych Powązkach.

Wrzesień 1939 roku w Polskim Radiu. Posłuchaj!

Tragiczna historia jednej fotografii

Amerykański fotograf i reżyser Julien Bryan przybył do Warszawy, aby dokumentować zbrodnie wojenne dokonywane przez Niemców w stolicy Polski. Kazimiera Mika była jedną z osób, które spotkał na swojej drodze.

We wrześniu 1939 roku Luftwaffe stale bombardowało stolicę Polski, przede wszystkim cywilne obiekty. W nalotach zginęło wielu mieszkańców, a jeszcze więcej zostało pozbawionych dachu nad głową.

Jedną z ofiar niemieckiego lotnictwa została 14-letnia siostra Kazimiery Miki, która zginęła 13 września 1939 roku w trakcie zbierania ziemniaków. Julien Bryan opowiedział o momencie powstania fotografii w apelu do amerykańskiego narodu, nadanym na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj fragmentu przemówienia Juliena Bryana w Polskim Radiu oraz zobacz fotografie korespondenta wykonane podczas oblężenia Warszawy.

– Wczoraj widziałem cztery kobiety zbierające ziemniaki na otwartym polu pod Warszawą. Pięćdziesiąt jardów od nich leżały ciała dwóch innych kobiet zastrzelonych z karabinów maszynowych samolotów niemieckich, atakujących z niskiego pułapu – opowiadał Bryan. – Gdy rozmawiałem z kobietami, które pozostały przy życiu, wybiegła z histerycznym płaczem dziewczynka w wieku około 10 lat i uklękła przy zwłokach zabitej siostry. Właśnie dowiedziała się o jej śmierci. Krzyczała: o moja siostro! Dlaczego tak się zmieniłaś? Dlaczego już nie jesteś taka ładna?

Amerykański korespondent natychmiast po wykonaniu fotografii starał się pocieszyć dziewczynkę. Po latach wspominał ten dzień jako najtragiczniejszy w trakcie pobytu w oblężonej Warszawie.

Julien Bryan pociesza Kazimierę Mikę, której starsza siostra zginęła z rąk niemieckich lotników, 13 września 1939. Wikimedia Commons/dp

Spotkanie po latach

Julien Bryan po powrocie do Stanów Zjednoczonych wykorzystał materiały zebrane w Warszawie do pokazania światu zbrodni dokonanych przez niemieckich żołnierzy. Jeszcze jesienią 1939 roku opublikował reportaż fotograficzny w czasopiśmie "Life", a w 1940 roku na ekrany kinowe wyszedł jego film dokumentalny "Siege" (ang. oblężenie).

Po zakończeniu wojny trzykrotnie odwiedził Warszawę. W 1958 roku dzięki pomocy warszawskiego "Expressu Wieczornego" odnalazł bohaterów swoich zdjęć z września 1939 roku. Spotkał się wtedy ponownie z dorosłą Kazimierą Miką.

sa