Twórca własnego mitu 

Andy Warhol, a właściwie Andrew Warhola - artysta uważany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli pop-artu - nie tylko zmodyfikował swoje imię i nazwisko. Manipulował także datą urodzenia. Nawet w poważnych publikacjach dotyczących jego życia pojawiają się niespójne daty i to nie dlatego, że mylili się autorzy, to sam artysta się odmładzał. Faktycznie urodził się 6 sierpnia 1928. Był synem imigrantów słowackich z klasy robotniczej. 

Już w dzieciństwie objawiły się jego zdolności plastyczne, które odziedziczył po matce. Studia rozpoczął już jako 14-letni chłopiec. – Cała sfera wizualna, która istnieje na ulicach w Ameryce, musiała na niego oddziaływać dużo bardziej niż te szkolne nauki – podkreślała krytyk sztuki Dorota Jarecka.

Niesłusznie przypisuje mu się jednak stworzenie nowego nurtu w sztuce, jakim był pop-art. – Mówi się, że to Andy Warhol jest twórcą pop-artu, co jest nieprawdą – zaznaczała w rozmowie z Jerzym Swalskim w 1998 roku krytyk sztuki Monika Małkowska. – Naprawdę twórcami pop-artu byli Anglicy. To artyści angielscy pod koniec lat 80. XX wieku stworzyli coś, co zaczęto później opatrywać tym terminem.

Od reklamy do sztuki

– Andy pojawia się jako bardzo samodzielnie i inaczej myślący autor reklam – mówiła o początkach twórczości Warhola Monika Małkowska. – Widzimy go w bardzo ważnych dla środowiska, snobistycznych magazynach. Widzimy go jako autora witryn sklepowych i scenografa teatralnego.

Doświadczenie w reklamie i projektowaniu produktów codziennego użytku zaważyło na jego późniejszych pracach. Warhol wypracował swój charakterystyczny i rozpoznawalny na całym świecie styl. Znany jest przede wszystkim z prostych i seryjnych kompozycji, w których używał wysokich kontrastów. Wykorzystując metodę serigrafii, portretował największe gwiazdy popkultury, m.in.: Brigitte Bardot, Marilyn Monroe czy Elvisa Presleya.

– On właśnie z tej błahej, taniej, tandetnej, nawet kiczowatej techniki zrobił dzieło sztuki – podkreślała Monika Małkowska. – Nie lubiłam Warhola, ponieważ cały czas wydawało mi się, że on jest przereklamowany, że właśnie ta legenda legend jest mi wmawiana. 

Legenda tysiąca legend

Słynny obraz Marylin Monroe ma bardzo długą historię. Warhol zafascynowany gwiazdą kina malował najpierw tylko jej usta. Później wykadrował z filmu "Niagara" portret Monroe, by przez kilkanaście lat tworzyć różne jej wcielenia. Za każdym razem wychodząc od tego samego wizerunku. – On pracował nad Marylin przez kilkanaście lat – mówiła o słynnym portrecie Monika Małkowska. – Zaczęło się to bodajże w 1962 roku, w roku, kiedy popełniła samobójstwo.

Rok ten był znamiennym dla jego kariery, ale również dla rozwoju samego pop-artu. Wówczas powstały słynne serie dolarów, projekty puszki zupy Campbell’s czy Coca-Coli jego autorstwa. Warhol zajmował się także filmem. – To był ktoś, kto robił zupełnie nowatorskie, przełomowe filmy, które do dziś są przykładem przełamania w sztukach wizualnych XX wieku – przypominała Dorota Jarecka.

Andy Warhol znany był jako osoba ekscentryczna. Z jednej strony samotnik, z drugiej zaangażowany w działalność społeczną. Był także homoseksualistą, co wówczas w Stanach Zjednoczonych nie było jeszcze akceptowalne. – Sam w sobie był zjawiskiem, które wydaje się ciekawsze od sztuki, którą tworzył – zaznaczała Jarecka. – Styl bycia, jego postawa niewątpliwie stała się pewnym wzorem dla końca XX wieku.

Posłuchaj audycji o Andy'm Warholu oraz o jego sztuce.

mb

Urodził się 30 lipca 1853 w Tuligłowach, we wsi na terenie dzisiejszej Ukrainy jako syn ubogiego organisty. – Dzieciństwo upłynęło mu na pasaniu gęsi i krów, nie chciał się uczyć, nie znosił szkoły – mówiła Aldona Kołodziejska w audycji "Portrety malarzy polskich" z 1984 roku.

Potrafił jednak malować. Z trudem dostał się na studia do Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, ledwo je przetrwał – cierpiąc głód i biedę. Co ciekawe, właśnie brak pieniędzy zmusił go do zainteresowania akwarelami, na farby olejne nie było go stać. – Osiągnął taką biegłość w uprawianiu tej techniki, że kiedy przyszły lata tłuste, nie chciał już jej porzucić – słyszymy w "Portretach malarzy polskich".

Nz: Autoportret Juliana Fałata (1910), źr. Muzeum w Bielsku-Białej, Wikipedia/dp

Zainteresowanie naturą

– Dzięki pomocy znajomych wyjechał do Szwajcarii, a później do Monachium, które było w drugiej połowie XIX wieku mekką artystów – słyszymy w audycji. – Właśnie tam, w Monachium, jeden z jego obrazów zdobywa srebrny medal, przychodzi popularność i sława.

W 1884 roku wyrusza dalej na Zachód Europy – do Francji i Hiszpanii i dalej w świat. Kiedy wraca do kraju jest już znanym akwarelistą. – Niezwykła uroda obrazów Fałata zdobyła uznanie także u arystokracji, zaczęto go zapraszać na dwory – słyszymy w audycji Aldony Kołodziejskiej.

W jego malarstwie widać zainteresowanie naturą, łowami, pejzażem. – Znana powszechnie skłonność Fałata do malowania śniegu dowodzi wybrania przez niego drogi najtrudniejszej, wśród farb wodnych nie ma bowiem farby białej – podkreślała Aldona Kołodziejska. – Aby osiągnąć efekt bieli, należy zostawić niezamalowany karton. Cóż jednak począć, gdy jedynym tematem obrazu jest śnieg? Tu zaczyna się wielkość artysty.

Popularność

W latach 1886-1895 pracował na dworze cesarza Wilhelma II w Berlinie. Kiedy w 1893 roku umiera Jan Matejko tytuł rektora krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Od razu zabiera się za gruntowną reformę tej szkoły, która przysporzyła mu wielu wrogów. W 1910 roku strajk studentów zmusza go do odejścia z uczelni.

Przez ostatnie 20 lat życia mieszkał z żoną, hrabianką spokrewnioną z Habsburgami, w Bystrej Śląskiej. Jego dom w górach nazywany jest Fałatówką, gdzie często bywają Paderewski, Makuszyński, Sikorski.

"Krajobraz zimowy", obraz Juliana Fałata (1915), źr. www.pinakoteka.zascianek.pl, Wikipedia/dp

Pogoń za pieniądzem

Kiedy w niewyjaśnionych okolicznościach umiarła jego żona, malował coraz więcej i gorzej, jedynie w pogoni za szybkim i łatwym zarobkiem. Krytycy od tej pory o artystach, którzy zaprzepaścili swój talent i malują poniżej oczekiwań, mówią, że "sfałacieli".

– Trudno się dziwić postawie Fałata i jego pospiesznej pracy – słyszymy w audycji. – Wobec galopującej inflacji wiele osób decydowało się ulokować niepewny kapitał w obrazach podpisanych głośnym nazwiskiem.

Poznaj sylwetkę polskiego malarza, akwarelisty – Juliana Fałata.

mb

Wpływ na wybór życiowej drogi Józefa Chełmońskiego miała rodzina i okolica, w której dorastał. Urodził się we wsi Boczki pod Łowiczem - regionie znanym z barwnego folkloru. Ojciec był uzdolniony plastycznie i muzycznie, matka była rozmiłowana w literaturze i sztuce. Jako 14-latek widział, jak władze zaborcze zamieniły szkołę, do której uczęszczał, w więzienie dla powstańców styczniowych. Sam był świadkiem publicznej egzekucji na łowickim rynku. Domyślał się, że jego ojciec - wójt gminy - pomagał ukrywać się powstańcom styczniowym, pomimo tego, że groziła mu kara śmierci.

Szkolne kroki

Chełmoński już w dzieciństwie przejawiał talenty plastyczne. Postanowił rozwijać się w tym kierunku. Wybór artystycznej drogi zaakceptował ojciec, co było nietypowe jak na tamte czasy. W 1867 roku Józef Chełmoński rozpoczął naukę w warszawskiej Klasie Rysunkowej i pracowni Wojciecha Gersona, który wywarł na niego ogromny wpływ.

Gerson reprezentował liberalne podejście do uczniów. Dbał o to, by młodzi adepci sztuki potrafili dostrzec, co jest ciekawego w najbliższym otoczeniu i poszukiwali własnych dróg artystycznych, zamiast naśladować uznanych malarzy. Mniejszą uwagę przywiązywał do umiejętności technicznych, kładąc nacisk na to, by uczniowie pozostali po prostu sobą.

Mistrz był dla Chełmońskiego tak ważny, że wiele lat po zakończeniu szkoły poprosił go o zostanie chrzestnym swojego dziecka.

Etap monachijski

W 1872 roku ukończył naukę w Klasie Rysunkowej prof. Gersona. Miał już dobrze opanowany warsztat. Jego szkolni koledzy starali się o przyjęcie do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, jednak Chełmońskiego nie było stać na wyjazd. Po śmierci ojca, w tym samym roku, bardzo pogorszyła się jego sytuacja materialna. Z pomocą przyszedł mu malarz Maksymilian Gierymski, który wystawił na loterii jeden ze swoich obrazów, by w ten sposób zdobyć fundusze dla kolegi. Dzięki temu szlachetnemu gestowi Chełmoński mógł rozpocząć naukę w Akademii.

- Po latach Chełmoński przyznał, że znacznie większy wpływ niż prestiżowa Akademia miała na niego monachijska Polonia i Maksymilian Gierymski. Przebywając w Niemczech, tęsknił za Polską i jej przyrodą. Wyrazem rozterek Chełmońskiego z tamtego czasu jest obraz "Odlot żurawi" - mówiła Renata Higersberger, kustosz z Muzeum Narodowego w Warszawie w audycji "Ćwiczenia z myślenia" z 2014 roku.

Chełmoński potrzebował polskiej przyrody, by tworzyć. Często wyjeżdżał na Kresy i Ukrainę w poszukiwaniu pleneru, by rozwijać swoje zainteresowania. 

Miłość do koni

- Chełmoński kochał konie bardziej niż ludzi. Wystarczy popatrzeć, w jaki sposób je malował. Podchodził do nich z miłością i zrozumieniem - wyjaśniła Renata Higersberger.

Konie przyniosły mu sławę we Francji. Konne trójki i czwórki były egzotyczne dla mieszkańców Zachodu.

- Posiadał wyjątkową umiejętność, którą zauważyli współcześni mu malarze: niesamowitą pamięć wzrokową. Potrafił zapamiętać ruch konia w takim ustawieniu, które wydawało się nieprawdopodobne. Dopiero później wynalazek fotografii udowodnił, że konie mogą przybierać takie ruchy, które Chełmoński umieszczał na obrazach z pamięci – dodała Renata Higersberger.

Pasmo sukcesów

W 1875 roku wyjechał do Paryża dzięki pomocy Cypriana Godebskiego – rzeźbiarza i teoretyka sztuki. W Paryżu na początku Chełmońskiemu wiodło się źle. Jednak już rok później jego dwa obrazy odniosły ogromny sukces. Jeden z nich - "Sprawa u wójta" - został powieszony na stałej ekspozycji Muzeum Narodowego w Warszawie. Na fali sukcesu natychmiast spisał umowę z kupcami na sprzedaż wszystkich swoich obrazów, nawet takich świeżo zdjętych ze sztalugi.

Kolejne lata przyniosły Chełmońskiemu sukces i sławę. Malarz cieszył się także ogromną popularnością wśród Amerykanów. Dostawał tak wiele zamówień, że praktycznie "produkował" obrazy przez kolejne 6 lat. Przedstawione na nich sceny malował z pamięci. Obrazy sprzedawał za astronomiczne sumy. Sytuacja materialna pozwoliła mu otworzyć własną pracownię w renomowanej siódmej dzielnicy Paryża. W jego wspaniałym mieszkaniu często spotykała się Polonia francuska. Ożenił się z Marią Korwin-Szymanowską, która urządziła mu dom w artystyczny sposób. Często pozwalał sobie na liczne ekstrawagancje i kosztowne zakupy.

Józef Chełmoński, Babie Lato, 1875. Źr. Wikipedia/domena publiczna

Powrót do Polski

W 1881 roku w Stanach Zjednoczonych rozpoczął się kryzys ekonomiczny. Nie dość, że spadła liczba zamówień, to w dodatku na dzieła sztuki zostało nałożone cło w wysokości 30 procent. Wtedy wróciły wspomnienia z dzieciństwa. To z tego okresu pochodzą nieliczne prace Chełmońskiego nawiązujące do historii. Namalował wtedy cztery obrazy o tematyce powstańczej, na których uwiecznił nie tylko powstańców, ale także ich przeciwników - Kozaków dońskich.

W 1887 roku wraz z rodziną wrócił do Polski. Doświadczył tu chłodnego przyjęcia. Zorganizował z przyjaciółmi pracownię w Hotelu Europejskim w Warszawie. Tworzył w spartańskich warunkach w towarzystwie m.in. Stanisława Witkiewicza, zarzucającego mu później masową produkcję obrazów, i Adama Chmielowskiego. To właśnie wtedy powstało "Babie lato" - manifest polskiego realizmu i "Kuropatwy".

- Chełmoński stworzył najbardziej reprezentatywny obraz polskiego pejzażu – "Kuropatwy", choć specjalizował się w scenach rodzajowych. Nie rozstawiał sztalug w plenerze. Wszystkie jego prace powstały w pracowni. Robił notatki rysunkowe, czasami akwarelowe - wyjaśniała Elżbieta Leszczyńska autorka książki "Pejzaż w malarstwie polskim" w audycji "Kwadrans bez muzyki" z 2017 roku.

Na polskiej ziemi

Grupa artystyczna skupiona wokół Hotelu Europejskiego stopniowo się powiększała. Odwiedziła ją również słynna aktorka Helena Modrzejewska, która wprowadziła Chełmońskiego w kręgi elity intelektualnej Warszawy.

W 1899 roku Chełmoński kupił niewielki dom w Kuklówce niedaleko Grodziska Mazowieckiego. Rok później odbyła się zbiorowa wystawa jego prac w warszawskiej Galerii Sztuki "Zachęta", będąca ukoronowaniem jego artystycznej drogi. Wszystkie obrazy zostały natychmiast sprzedane, a prasa składała Chełmońskiemu niemal dziękczynne hołdy.

W 1913 roku "Zachęta" przyznała mu jubileuszową nagrodę jako wyraz uznania za całokształt działalności artystycznej i zasługi dla ojczyzny. Jednak te splendory już nie cieszyły Chełmońskiego. Zaszył się w swojej ukochanej Kuklówce. Zwiedzał okolicę, chodził po polach i malował. Opuszczony przez bliskich zmarł 6 kwietnia 1914 roku.

seb/im

Niedawno zmarł Rosław Szaybo, jeden z mistrzów polskiej szkoły plakatu; jeden z tych, którzy rozsławili nasz plakat na świecie. Co więcej, udało mu się zrobić karierę grafika-projektanta w Londynie, przy naprawdę silnej konkurencji. To powód, żeby "Klub Trójki" poświęcić polskiej szkole plakatu. Powstało o niej mnóstwo opracowań – ale badacze wciąż mają kłopot ze zdefiniowaniem tego zjawiska. W jakich latach się zamyka? Kto do niej się zaliczał?

Wszyscy zgodnie podkreślają rolę, jaką odegrał Henryk Tomaszewski, wieloletni profesor warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, z którego pracowni plakatu wyszło wielu wybitnie utalentowanych grafików, nie tylko Polaków. Jednak sam mistrz z dystansem odnosił się do określenia "polska szkoła plakatu". On uczył myślenia, nie narzucał żadnego stylu. Przeciwnie, wyłapywał indywidualności, dzięki czemu każdy absolwent pracowni Tomaszewskiego miał osobny i rozpoznawalny sposób komponowania plakatów. To sprawiło, że stały się one obiektami kolekcjonerskimi. Kiedyś odkupywane za bezcen od "rozlepiaczy", obecnie mają dużą wartość. O tym, jaką miały artystyczną rangę, można przekonać się dzięki pokazom w Muzeum Plakatu w Wilanowie, pierwszej tego typu placówce na świecie.

Dlaczego polska szkoła plakatu obrosła tyloma kontrowersjami? Dlaczego, mimo że jej rozkwit przypadł na wczesny okres PRL, nie używano ich tak szeroko w celach propagandowych, jak do promocji kultury?

Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy.

***

Tytuł audycji: Klub Trójki
Prowadzi: Monika Małkowska
Gość: prof. Mieczysław Wasilewski (były student i asystent Henryka Tomaszewskiego, spadkobierca pracowni plakatu w stołecznej ASP), Michał Warda (historyk sztuki z Muzeum Plakatu w Wilanowie), Piotr Dąbrowski (kolekcjoner i znawca polskiego plakatu)
Data emisji: 12.06.2019
Godzina emisji: 21.09

ml/gs