Po upadku komunizmu i demokratycznych przemianach w byłych państwach satelickich oraz zjednoczeniu Niemiec w ZSRR pogłębiał się kryzys władzy. Sytuacja gospodarcza mocarstwa zmęczonego kosztownym wyścigiem zbrojeń daleka była od stabilności. Michaił Gorbaczow znalazł się między młotem a kowadłem. Z jednej strony był inicjatorem demokratycznych przemian w Związku Radzieckim, z drugiej zaś musiał liczyć się z partyjnym betonem, któremu marzyło się siłowe stłumienie, widocznych gołym okiem, demokratycznych trendów w społeczeństwie. W czerwcu 1991 roku w wyborach prezydenckich w Federacji Rosyjskiej zwyciężył reformator Borys Jelcyn, co dodatkowo pogłębiło frustrację aparatczyków sowieckich.

Nowy związek

Gorbaczow zaproponował stworzenie Związku Suwerennych Republik Radzieckich. Wspólne miały być wojsko, waluta i polityka zagraniczna. W pozostałych kwestiach republiki miały mieć szeroką autonomię. W skład nowego organizmu miały wejść: Rosja, Ukraina, Białoruś, Uzbekistan, Kazachstan, Azerbejdżan, Kirgistan, Tadżykistan i Turkmenistan. Do podpisania nowego traktatu związkowego miało dojść 20 sierpnia 1991 w Moskwie.

Na kilka dni przed tym doniosłym wydarzeniem Gorbaczow udał się do krymskiej posiadłości Foros, gdzie zastał go pucz, zorganizowany w nocy z 18 na 19 sierpnia przez ośmioosobowy nieoficjalny komitet, składający się z wysokich urzędników państwowych i przedstawicieli armii. Od Gorbaczowa zażądano wprowadzenia stanu wyjątkowego, a gdy odmówił, objęto go aresztem domowym i pozbawiono łączności z resztą kraju. Komitet wkrótce przyjął oficjalną nazwę: Państwowy Komitet ds. Stanu Wyjątkowego.

Na jego czele stanął wiceprezydent ZSRR Gienadij Janajew, a w skład weszli: premier Walentin Pawłow, minister obrony Dmitrij Jazow, szef KGB Władimir Kriuczkow, minister spraw wewnętrznych Boriss Pugo, I zastępca przewodniczącego Rady Obrony ZSRR Oleg Bakłanow, przewodniczący Związku Rolników ZSRR Wasilij Starodubcew, przewodniczący Stowarzyszenia Państwowych Obiektów Przemysłu, Budownictwa, Transportu i Łączności ZSRR Aleksandr Tisiakow. Głównym ideologiem puczu był przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR Anatolij Łukjanow. Nie odważył się on jednak otwarcie wystąpić przeciwko swojemu przyjacielowi Gorbaczowowi i formalnie nie przystąpił do junty Janajewa.

Łabędzi śpiew komunistów

19 sierpnia 1991 o godz. 6.30 agencja TASS przekazała komunikat informujący, że Michaił Gorbaczow ze względu na zły stan zdrowia ustąpił ze stanowiska prezydenta ZSRR, a władzę w kraju przejął Państwowy Komitet ds. Stanu Wyjątkowego. Na ulice Moskwy wjechały czołgi, a wojsko obsadziło strategiczne obiekty w mieście, w tym siedzibę KC KPZR oraz budynki agencji TASS i telewizji. Mieszkańcy Moskwy tłumnie wylegli na ulice. Tysiące ludzi przyszły pod tzw. Biały Dom, wówczas siedzibę rządu i parlamentu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), dokąd wcześniej pod osłoną osobistej ochrony zdołał dotrzeć prezydent RFSRR Borys Jelcyn.

Borys Nikołajewicz wchodzi do akcji

Jelcyn wdrapał się na czołg - przy biernej postawie żołnierzy - i ogłosił, że nie uznaje nowej władzy. Wezwał rodaków do strajku generalnego w proteście przeciwko reakcyjnemu zamachowi stanu. W odpowiedzi na apel prezydenta Rosji do stolicy z całego kraju zaczęli ściągać proreformatorscy politycy, wojskowi, intelektualiści, weterani wojny w Afganistanie i zwykli obywatele. Wokół Białego Domu powstał "żywy kordon". W różnych miejscach Moskwy pojawiły się uliczne barykady.

Głównym punktem oporu stał się gmach parlamentu Rosji. Najbardziej dramatycznym momentem puczu była próba szturmu na Biały Dom w nocy z 20 na 21 sierpnia. Kolumna transporterów opancerzonych, która miała stanowić osłonę dla sił specjalnych, ruszyła w stronę siedziby władz RFSRR. W tunelu pod Nowym Arbatem na jej drodze stanęła grupa młodzieży, uzbrojona w koktajle Mołotowa. Spanikowani żołnierze otworzyli chaotyczny ogień, zabijając trzy osoby - Władimira Usowa, Ilję Kriczewskiego i Dmitrija Komara.

O niepowodzeniu puczu zadecydowało przejście na stronę zwolenników Jelcyna Tamańskiej Dywizji Pancernej Gwardii, Tulskiej Dywizji Powietrznodesantowej i jednostki antyterrorystycznej "Alfa", które zgodnie z rozkazem Komitetu zdobyć miały budynek parlamentu rosyjskiego. Wśród wojskowych, którzy poparli prezydenta Rosji, był m.in. charyzmatyczny generał wojsk powietrznodesantowych Aleksandr Lebiedź, przyszły kandydat na prezydenta Rosji i gubernator Kraju Krasnojarskiego.

Wobec widma klęski Państwowy Komitet ds. Stanu Wyjątkowego wydał rozkaz wycofania wojsk z Moskwy. Do stolicy wrócił Gorbaczow, który wcześniej odrzucił propozycję negocjacji z puczystami. Przywódcy rebelii - z wyjątkiem Pugo, który popełnił samobójstwo - zostali aresztowani. Nie stanęli przed sądem. W 1994 roku na mocy amnestii uchwalonej przez parlament Rosji wyszli na wolność.

Upadek imperium

Mimo rozwiązania KPZR i KGB Gorbaczow nie był już w stanie powstrzymać żywiołowego rozpadu imperium. Niepodległość ogłosiły Ukraina i Białoruś. W grudniu 1991 roku ich przywódcy - Leonid Krawczuk i Stanisław Szuszkiewicz - oraz Borys Jelcyn podpisali porozumienie o rozwiązaniu ZSRR. Po 69 latach nastąpił ostateczny koniec "imperium zła".

Posłuchaj komentarza prof. Pawła Wieczorkiewicza na temat obalenia prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa.

PAP/mf

Był późny wieczór 23 października 2002 roku. W centrum teatralnym w jednej z dzielnic Moskwy - Dubrowce trwał musical "Nord-Ost". Nagle do sali, po brzegi wypełnionej widzami, wkroczyli uzbrojeni terroryści.

- Wciąż sprzeczne informacje dochodzą na temat liczby przetrzymywanych zakładników - relacjonował ówczesny korespondent Polskiego Radia, Grzegorz Ślubowski w "Sygnałach dnia". - Przedstawiciel sztabu antykryzysowego powiedział rozgłośni "Echo Moskwy", że napastnicy wypuścili 41 osób, a nie kilkaset, jak podawały wcześniej agencje.

W obronie Czeczenii

Pojawiły się wiadomości, że uwolnieni zostali wszyscy nierosyjscy obywatele, którzy znajdowali się w teatrze. Na widowni byli m.in.: Francuzi, Niemcy, Holendrzy, obywatele Wielkiej Brytanii. – Jak dotychczas nie powiodły się próby nawiązania kontaktu z napastnikami. - Terroryści, według świadków żądają przerwania wojny w Czeczenii i wycofania stamtąd wojsk rosyjskich – donosił Grzegorz Ślubowski, z którym na bieżąco łączyli się dziennikarze prowadzący 24 października 2002 roku "Sygnały dnia".

Przed budynkiem zaczęli zbierać się czeczeńscy mieszkańcy Moskwy. Była ich blisko setka, chcieli zaoferować siebie w roli zakładników. Zamknięto wszystkie szkoły, które znajdowały się w sąsiedztwie teatru na Dubrowce. Początkowo zamachowcy unikali kontaktu z mediami i z przedstawicielami sztabu antykryzysowego.

Dziennikarze na widowni

Jedyne informacje pochodziły od pracowników rosyjskich mediów, którzy akurat tego feralnego dnia przyszli na spektakl. Na przedstawienie wybrał się m.in.: dziennikarz telewizji NTV, dziennikarka radia "Echo Moskwy" oraz reporterka rozgłośni "Majak". To oni, za zgodą terrorystów, dzwonili do swych kolegów za pośrednictwem telefonów komórkowych.

Atakiem dowodził Mowsar Barajew. - Jest kuzynem słynnego czeczeńskiego dowódcy, Arbi Barajewa, który w 2001 roku został zabity przez Rosjan - mówił Grzegorz Ślubowski.

- Prawdopodobnie brał udział w I wojnie rosyjsko-czeczeńskiej - donosił dziennikarz Polskiego Radia. - W sierpniu 2002 roku pojawiły się informacje, że zginął. W czasie, gdy władzę w Czeczenii pełnił prezydent Maschadow, on pełnił funkcję Naczelnika Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Razem z nim jest dużo kobiet, stanowią ponoć prawie połowę terrorystów. Zamachowcy podminowali cały budynek, mają na sobie pasy samobójców, czyli przytwierdzone materiały wybuchowe, grożą, że wysadzą cały budynek, jeżeli nie zostaną spełnione ich żądania.

Wątpliwości ekspertów

Komentatorzy zastanawiali się, jak to się mogło stać, że tak spora grupa terrorystów, uzbrojonych w materiały wybuchowe przejechała dużymi, terenowymi samochodami przez całe miasto, nikt jej nie zatrzymał, nie skontrolował i dopuścił do tego, że wdarła się do teatru. – Na przeprowadzenie takiej akcji potrzeba było dużo pieniędzy – mówił Krzysztof Strachota z Ośrodka Studiów Wschodnich w programie "Z pierwszej ręki". - Bez wątpienia to, co się stało, świadczy o słabości Rosji. Zaspały służby bezpieczeństwa, milicja i wojsko.

- Trudno powiedzieć, czy taka akcja ma szansę powodzenia, natomiast jasne jest, na co liczą terroryści – analizowała w tej samej audycji Katarzyna Połczyńska-Nałęcz z Instytutu Studiów Wschodnich. - Liczą na to, że opinia międzynarodowa, politycy z różnych krajów zwrócą uwagę na sytuację w Czeczenii, a od dłuższego czasu ta sytuacja pozostaje bez zmian. Republika jest okupowana i kontrolowana przez armię rosyjską i nie widać żadnych symptomów stabilności i normalizacji życia na tym terenie. Ciągle dochodzi do naruszania praw człowieka przez Rosjan.

Pierwsze ofiary

Pierwszą ofiarą zamachowców była młoda dziewczyna, która zaraz po ataku chciała zadzwonić do kogoś z bliskich. Została natychmiast zastrzelona. Po kilkunastu godzinach Czeczeńcy wydali zgodę na wyniesienie jej ciała z budynku teatru. Pozwolili też wyjść cudzoziemcom, odseparowali dzieci. Dramat zakładników trwał dwa i pół dnia.

Nieudolna akcja służb

26 października 2002 roku nad ranem rosyjskie służby specjalne rozpoczęły akcję odbicia ludzi uwięzionych w teatrze. Specnaz odtrąbił sukces. Okazało się, że zginęli nie tylko terroryści, ale również około 130 zakładników. Nieoficjalnie mówi się nawet o 300 ofiarach.

- Po pierwszej euforii, kiedy wydawało się, że ta akcja jest wielkim sukcesem rosyjskich służb specjalnych i prezydenta Putina, w tej chwili podnosi się coraz więcej głosów krytycznych – mówił korespondent Polskiego Radia w Moskwie.

– Działacze organizacji "Memoriał" stwierdzili, że Federalna Służba Bezpieczeństwa zastosowała takie same metody, jak niegdyś NKWD i KGB, że nie liczono się podczas szturmu z ludzkim życiem, nie podjęto negocjacji z terrorystami, chodziło głównie o to, by zniszczyć zamachowców. Siły Specnazu użyły gazu, którego nazwa i skład chemiczny objęte zostały całkowitym milczeniem. Najprawdopodobniej był to gaz bojowy, uśpił w krótkim czasie zakładników i terrorystów – mówili komentatorzy w audycji "Z pierwszej ręki".

Zamach na moskiewski teatr na Dubrowce był kolejnym z serii aktów terrorystycznych dokonanych przez czeczeńskich terrorystów. W 1995 roku doszło do ataku oddziału Szamila Basajewa na Budionnowsk i opanowania tamtejszego szpitala miejskiego. Głośno było też o akcji oddziału Sałmana Radujewa na miejscowość Kizlar w Dagestanie, rok później. Śmiercią wielu dzieci zakończył się zamach na szkołę w Biesłanie w 2004 roku w Północnej Osetii.

Dramatyczne wydarzenia w teatrze na Dubrowce w archiwalnych dźwiękach Polskiego Radia - posłuchaj.

bs/im

23 kwietnia 2007 roku zmarł pierwszy prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn.

Buldożer ze Swierdłowska

Borys Jelcyn urodził się 1 lutego 1931 roku we wsi Butka w obwodzie swierdłowskim, niedaleko Permu. W 1955 roku ukończył Uralski Instytut Budowlany i otrzymał dyplom inżyniera.Na początku lat 60. zajął się pracą partyjną.

- Jego kariera nie była absolutnie typowa dla aparatczyka partyjnego. Najpierw został inżynierem budowlanym, a dopiero później działaczem partyjnym, i to robiącym szybką karierę. Rzadko się tak zdarzało - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Robił karierę w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). W latach 70. był sekretarzem komitetu obwodowego KPZR w Swierdłowsku, a następnie członkiem Komitetu Centralnego partii.

- Nazywano go buldożerem, gdyż realizował zlecone zadania bez względu na koszty ekonomiczne czy społeczne. Jednym z owych zadań była likwidacji jednej z ostatnich pamiątek po Mikołaju II, czyli domu, w którym zamordowano cara - mówił historyk, prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Polskiego Radia z 1997 roku.

W 1985 roku został mianowany szefem partii w Moskwie. 29 maja 1990 roku znalazł się w gronie najwyższej postawionych ludzi w polityce Związku Radzieckiego, gdy został wybrany przewodniczącym Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Polityka Jelcyna  doprowadziła do rozwiązania Związku Radzieckiego.

- Jelcyn wiedział, że trzeba głębokich zmian i transformacji polityczno-systemowej. Aby do tego doprowadzić należało osiągnąć dwa, wydawało się, że niewyobrażalne cele. Zlikwidować partię komunistyczną i rozwiązać Związek Sowiecki w dotychczasowej formule - mówił na antenie historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz - Oba w ciągu niespełna pół roku udało mu się osiągnąć.

Prezydent Rosji

Borys Jelcyn 1991 roku został pierwszym z wyboru prezydentem Rosji, największej z republik wchodzących w skład Związku Radzieckiego.

W grudniu 1991 roku podpisał wraz z ówczesnymi przywódcami Białorusi i Ukrainy - Stanisławem Szuszkiewiczem i Leonidem Krawczukiem - porozumienie białowieskie o likwidacji Związku Radzieckiego i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

Prezydent Rosji wzbudzał wiele kontrowersji. Na początku kadencji cieszył się dużym poparciem, ponieważ otworzył kraj na przemiany demokratyczne i wprowadził zasady wolnego rynku.

Jednak sytuacja zmieniła się w 1993 roku, kiedy Rada Najwyższa opanowana przez komunistów wypowiedziała posłuszeństwo prezydentowi. Jelcyn stłumił wówczas rozruchy, wysyłając czołgi przeciwko buntownikom. 

W 1994 roku wysłał wojska do Czeczenii, wikłając Rosję w długotrwały konflikt zbrojny. Jako przywódca Rosji, Jelcyn sprzeciwiał się rozszerzeniu NATO na Wschód i ostrzegał państwa Zachodu przed próbą izolowania Rosji.

W połowie lat 90. Jelcyn miał już zaledwie kilkuprocentowe poparcie narodu. Mimo to w 1996 roku został ponownie wybrany na prezydenta Rosji, głównie przy poparciu bogatych Rosjan.

Z biegiem lat jego poglądy ewoluowały. W 1997 roku Rosji Borys Jelcyn oraz sekretarz generalny Sojuszu Atlantyckiego Javier Solana podpisali w Paryżu porozumienie o stosunkach Rosji z Sojuszem Atlantyckim.

Rezygnując w 1999 roku z prezydentury, z powodu złego stanu zdrowia, Borys Jelcyn wyznaczył na swego następcę, ówczesnego premiera Władimira Putina.

Jelcyn i prawda o Katyniu

Nazwisko prezydenta Jelcyna pozostanie w historii związane też ze sprawą katyńską. Dwa lata po przyznaniu przez Michaiła Gorbaczowa, że zbrodnię katyńską popełniło NKWD, w 1992 roku Borys Jelcyn ujawnił i przekazał Polakom część dokumentów.

Jelcyn miał duży wkład w wyjaśnienie sprawy katyńskiej. To na jego polecenie profesor Rudolf Pichoja - Główny Archiwista Rosji, w 1992 roku przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie dokument z 5 marca 1940 roku, podpisany przez Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i Mikojana, na podstawie którego wymordowano polskich oficerów.

Posłuchaj komentarza prof. Pawła Wieczorkiewicza w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

pd/mjm

7 października 2006 w Moskwie została zastrzelona niezależna rosyjska dziennikarka Anna Politkowska, znana ze swojego krytycznego stosunku do rządu Władimira Putina oraz wojny w Czeczenii.

Dziennikarka "Nowej Gaziety" pracowała jako korespondentka w czasie II wojny czeczeńskiej. Zasłynęła nieprawdopodobną odwagą, uporem i dążeniem do prawdy w relacjonowaniu wydarzeń w czasie prowadzonej przez Rosjan "operacji antyterrorystycznej". Czeczenia stała się jej misją i powołaniem, a sama Politkowska wyrosła na czołową obrończynię praw człowieka w tym regionie.  

- Dzięki swoim artykułom stała się człowiekiem-instytucją. Docierała do miejsc i ludzi, gdzie nie dotarł żaden inny dziennikarz. Ludzie z Kaukazu sami zwracali się do niej o pomoc, czyniąc Politkowską kanałem przekazu najciekawszych informacji – mówił na antenie Polskiego Radia dziennikarz Marcin Wojciechowski.

Niepokorna i niezależna dziennikarka, znana z ostrej krytyki zarówno prezydenta Władimira Putina, jak i prorosyjskiego przywódcy Czeczenii Ramzana Kadyrowa, była solą w oku władz. Wielokrotnie próbowano ją zastraszyć, zmarginalizować, a nawet otruć.

Mimo to Politkowska stale jeździła na Kaukaz, wymykając się rosyjskim służbom specjalnym i milicjom Kadyrowa. Z każdej podróży przywoziła relacje o mordach na ludności cywilnej, panującym bezprawiu i zacieraniu śladów zbrodni.

7 października 2006 Annę Politkowską znaleziono martwą w windzie jej mieszkania w centrum Moskwy. Na miejscu dowody zbrodni – pistolet i łuski. Wcześniej parokrotnie grożono jej śmiercią. Wyrok na morderców zapadł dopiero osiem lat później. Jednak wielu ekspertów nie ma wątpliwości – zabójstwa publicystki dokonano z inspiracji Kremla.

Na czyje zlecenie działali zamachowcy? Czy był to makabryczny prezent na urodziny Putina? Tego prawdopodobnie nie dowiemy się już nigdy.

mjm