Eugeniusz Bodo, niezwykle popularny amant przedwojennego kina, gwiazdor teatralny i estradowy, pieśniarz i tancerz, w jednej ze swoich piosenek jakby "wyśpiewał" swój tragiczny los, który dopełnił się 7 października 1943 roku.

Bodo to pseudonim zaczerpnięty z pierwszych liter imion: własnego - Bogdan i matki - Doroty. Widzowie uwielbiali oglądać go w komediach. Po filmie "Piętro wyżej", gdzie aktor w przebraniu kobiecym zaśpiewał piosenkę "Sex appeal", pełne sale w stolicy gromadziła farsa "Ciotka Karola", w której Bodo, również w stroju kobiecym, wzbudzał na widowni salwy śmiechu.

- Ta kariera zakończyła się w sposób niespodziewany i bardzo tragiczny - mówił Tomasz Mościcki w audycji pt. "Eugeniusz Bodo - zaginiony na Wschodzie".

Aresztowanie i zsyłka

Do 1989 roku wiedzieliśmy, że Bodo w czasie wojny występował w Teatrze Miniatur we Lwowie, gdzie w roku 1941 został aresztowany. Co działo się z nim dalej – nie było wiadomo. Według jednych historyków teatru: został rozstrzelany przez Niemców, zdaniem innych: zmarł w jednym z sowieckich łagrów.

Po udostępnieniu archiwów rosyjskich wciąż nie znamy wszystkich okoliczności śmierci artysty. Nadal ścierają się różne wersje, nawet mimo zachowania się relacji takich świadków, jak tych, którzy wystąpili w filmie dokumentalnym Stanisława Janickiego "Za winy niepopełnione". Jedno jest pewne. Bodo, którego ojciec był Szwajcarem, a matka Polką, oskarżony został przez władze radzieckie o podwójne szpiegostwo. Gdy nie udało im się udowodnić, że był niemieckim szpiegiem, uczyniono zeń imperialistycznego szpiega z Polski. Uchwałą Narady Specjalnej NKWD z 13 stycznia 1943 "jako element społecznie niebezpieczny" został skazany na 5 lat łagru. Według jednych relacji zmarł w obozie, według innych – w drodze do niego, według jeszcze innych – w szpitalu 7 października 1943. Podobno pochowany jest w zbiorowej, bezimiennej mogile.

Na podstawie Ustawy Federacji Rosyjskiej o ofiarach politycznych represji, Eugeniusz Bodo został zrehabilitowany.

Słynne szlagiery

W pamięci słuchaczy pozostanie jako wspaniały wykonawca takich szlagierów jak: "Baby, ach te baby", "Zimny drań", "Tyle miłości", "O Key!" i "Umówiłem się z nią na dziewiątą". Fragmenty piosenek – w audycji, obok cytatów z dokumentów i relacji świadków, którzy na różnych etapach życia i w różnych okolicznościach spotkali Eugeniusza Bodo.

Zapraszamy do wysłuchania fragmentów audycji Iwony Malinowskiej z udziałem Tomasza Mościckiego – autora książki "Teatr Qui Pro Quo-Kochana stara Buda".

Skromne początki

Urodził się 7 kwietnia 1900 roku jako Adolf Bagiński. Przyszedł na świat w Warszawie i wychował się na Starym Mieście, które wówczas było ubogą dzielnicą.

Późniejszą sławę aktorską zdobył, grając warszawskich cwaniaków. Najbardziej znaną z takich ról był Dodek, w którego wcielił się w kilku filmach.

– On to bardzo dobrze znał z autopsji. Widział tych ludzi. Sądzę, że to, co mamy na ekranie kinowym, to tylko trochę podrysowane artystycznie obserwacje z ulic Starego Miasta – powiedział Tomasz Mościcki, krytyk teatralny i dziennikarz Polskiego Radia, w programie "Alfabet kultury", prowadzonym przez Magdalenę Mikołajczuk.

Karierę aktorską rozpoczął w podrzędnych teatrach pod przybranym nazwiskiem – Dymsza. W 1925 roku dostał angaż w kabarecie Qui Pro Quo, w którym zdobył pierwsze aktorskie szlify i poznał przyszłą żonę, Zofię Olechnowicz. Zdobył wówczas uznanie jako wykonawca skeczów kabaretowych, według scenariusza Juliana Tuwima.

Mistrz komedii

Popularność zdobyta dzięki występom kabaretowym zapewniła mu pierwsze poważne role filmowe. Prawdziwą gwiazdą został wraz z pojawieniem się filmu dźwiękowego, który pozwolił objawić mu w całości komediowy talent.

W dwudziestoleciu międzywojennym wystąpił w 23 filmach i zdobył uznanie publiczności swoją niezwykłą grą aktorską.

– Humor Dymszy jest wciąż aktualny. To, co robił, to nieustanne obnażanie absurdu świata. Bardzo inteligentny dowcip, podszyty głębokim smutkiem i zadumą. Jest to aktorstwo, które można czytać na wielu poziomach, tylko trzeba mu się przypatrzeć – powiedział Tomasz Mościcki.

W czasie II wojny światowej występował w jawnych teatrach, za co dostał upomnienie od Państwa Podziemnego. Z początku próbował powstrzymać się od aktorstwa, ale został przymuszony przez Niemców.

Dzięki występom mógł utrzymać rodzinę i pomóc ludziom zagrożonym przez okupanta. Przez pół roku ukrywał uciekiniera z obozu koncentracyjnego Auschwitz oraz pomógł uwolnić kilka osób z Pawiaka, m.in. aktorkę Mirę Zimińską, która po wojnie nie stawiła się na jego postępowaniu weryfikacyjnym. Po wojnie został niesłusznie oskarżony o kolaborację, co doprowadziło do bojkotu jego występów.

W latach okupacji u Adolfa Dymszy pojawiły się problemy ze słuchem. Kłopoty zdrowotne utrudniły późniejszą karierę aktorską.

– W pewnym momencie grał, nie słysząc tego, co mówią jego partnerzy, i nie słysząc, w jakim tempie gra orkiestra. Chociaż jakimś cudem udawało mu się wstrzelić w te momenty z piosenkami, tekstem, melodią, i wszystko się udawało – powiedziała Magdalena Mikołajczuk w swojej audycji.

Ostatnie lata

W 1949 roku wystąpił w komedii "Skarb", w której wcielił się w postać Alfreda Ziółko, pracownika Polskiego Radia. W 1953 roku, w filmie "Sprawa do załatwienia", zaprezentował pełnię swoich możliwości aktorskich i wystąpił w aż ośmiu rolach.

W 1956 roku zadebiutował jako reżyser z dawnym programem kabaretu Qui Pro Quo. O wrażeniach z tym związanych opowiedział w wywiadzie udzielonym Polskiemu Radiu:

– Zupełnie przyzwoicie się czuję w roli reżysera, ze względu, że pracujemy kolektywnie. Aktorzy idą mi bardzo na rękę, nauczyli się roli świetnie. Na pamięć umiemy jak złoto, tak że poleci premiera – powiedział Adolf Dymsza. – Staramy się tak, żeby to wyglądało na stare, dawne, kochane Qui Pro Quo.

Niestety jego kariera aktorska powoli zmierzała do schyłku. W 1970 roku wystąpił w pożegnalnym filmie "Pan Dodek". Został on zrealizowany w formie wywiadu z młodą dziennikarką, podczas którego stary aktor wspomina swoje życie. W filmie wykorzystano przedwojenne sceny z udziałem Adolfa Dymszy, a w roli dziennikarki wystąpiła jego córka, Anita Dymszówna.

Pozostała po nim legenda, którą można podziwiać na zachowanych do dziś nagraniach. Opowiedział o nich Tomasz Mościcki na antenie Polskiego Radia:

– Oglądałem je z człowiekiem dużo młodszym ode mnie, który nawet nie znał jego nazwiska. Był zachwycony, kiedy kupił tę konwencję, bardzo go to bawiło. Przykład Adolfa Dymszy pokazuje, że sztuka aktorska się nie starzeje. 

sa

Aktor z przypadku

Urodził się 18 maja 1905 roku w Łodzi jako Władysław Tosik. Miał być inżynierem włókiennictwa, lecz sprawy rodzinne przeszkodziły mu w wyjeździe za granicę. Z Łodzi udał się do Poznania i tam podjął studia na wydziale filozofii i literatury. Jako prezes Koła Polonistów organizował działalność odczytową i nawiązał kontakty z przedstawicielami poznańskiego środowiska kulturalnego, między innymi z Emilem Zegadłowiczem i Stanisławą Wysocką - wybitną aktorką, reżyserem i pedagogiem. Najprawdopodobniej z jej podpowiedzi rozpoczął naukę w Szkole Dramatycznej przy Teatrze Polskim w Poznaniu.

Zabawny amant

Za swój debiut sceniczny, choć anonimowy, uważał rolę Hermesa w "Nocy Listopadowej" Stanisława Wyspiańskiego (1927). Zawodowym aktorem stał się dwa lata później, po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego Związku Artystów Scen Polskich. Występował w teatrach w Poznaniu, Katowicach, Toruniu. Wkrótce zmienił rodowe nazwisko "Tosik" na "Hańczę" (urzędowo potwierdził zmianę w 1946 roku) i stał się znany publiczności. Z tego okresu dał się zauważyć jako Wernyhora w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego. Grał z powodzeniem role amantów w farsach i lekkich komediach, ale zdaniem krytyków najlepiej czuł się w repertuarze klasycznym.

Spektakl pełen wzlotów i upadków. Historia Teatru Wielkiego w Warszawie

Jego kariera teatralna rozkwitła w Łodzi. W latach 1937-1939 występował w tamtejszym Teatrze Miejskim, m.in. w inscenizacjach Leona Schillera - jako Pankracy w "Nie-boskiej komedii" i Nieznajomy w "Kordianie". Do historii teatru polskiego przeszły jego role: Senatora w "Dziadach", "Króla Leara", Wojewody w "Mazepie", Fiodora Karamazowa w "Braciach Karamazow".

Tuż przed wybuchem II wojny światowej przyjechał do Warszawy, gdzie został zaangażowany na nowy sezon przez Teatr Narodowy. Wystąpił na scenie zaledwie trzy razy. 6 września 1939 roku teatr został trafiony niemiecką bombą i spłonął. – Niestety, Hitler zadecydował inny przebieg sezonu teatralnego. Pocieszam się tym, że w rezultacie wyszedł na tym gorzej niż ja – mówił aktor w 1961 roku w Polskim Radiu.

Nie tylko Kargul

Na wielkim ekranie debiutował po wojnie. Jego pierwszą rolą była postać obozowego kapo Filipa w filmie "Dwie godziny" z 1946 roku. Zagrał w około 40 filmach i serialach telewizyjnych, ale dla szerokiej publiczności na zawsze pozostanie Władysławem Kargulem z trzech słynnych komedii w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego - "Sami swoi" (1967), "Nie ma mocnych" (1974) i "Kochaj, albo rzuć" (1977).

Wspólnie z Wacławem Kowalskim - filmowym Kazimierzem Pawlakiem - stworzył Hańcza prześmieszny duet zwaśnionych sąsiadów, ojców rodzin przesiedlonych z Kresów na Ziemie Odzyskane. Wymawiane przez nich z kresową manierą teksty to dziś kanon komediowych cytatów w Polsce.

Ale na tym nie koniec. Wielką kreację - postać Macieja Boryny - stworzył w filmie Jana Rybkowskiego "Chłopi" i w "Potopie" w reżyserii Jerzego Hoffmana, gdzie zagrał Księcia Janusza Radziwiłła. Tak się złożyło, że w tej roli wystąpił najpierw w słuchowisku według "Potopu" w reżyserii Wojciecha Maciejewskiego.

Na zawsze razem

Zmarł 19 listopada 1977 roku w Warszawie. Pochowano go na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Jego partner z trylogii Chęcińskiego odszedł 27 października 1990 w Brwinowie. Obaj doczekali się licznych upamiętnień. W Lubomierzu, gdzie kręcono film "Sami swoi", w 1996 roku otwarto Muzeum Kargula i Pawlaka, przed nim zaś ustawiono dwie figury przedstawiające filmowych bohaterów. Od 1997 roku w Lubomierzu odbywa się Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych.

Pomnik Kargula i Pawlaka odsłonięto w 2006 roku przed jednym z kin w Toruniu, a w Suścu, rodzinnej wsi Sylwestra Chęcińskiego, od 2009 roku stoi drewniana rzeźba autorstwa lokalnego artysty Jana Wiatrzyka. Przedstawił on dwóch już pogodzonych ze sobą mężczyzn, którzy obejmują się serdecznie pod drewnianą wiatą.

mc

Był kompozytorem niezliczonych piosenek filmowych, z których prawie każda była absolutnym szlagierem. W domu zewsząd otaczała go muzyka – jedna z sióstr śpiewała w La Scali, druga była pianistką. Młody Henryk szukał swojego powołania w różnych dziedzinach, ale ani sztuki plastyczne (malarstwo), ani studia prawnicze nie dawały mu satysfakcji.

Jedną z najważniejszych ról w jego życiu odegrał wtedy Emil Młynarski – dyrygent, skrzypek, kompozytor – dyrektor Konserwatorium Warszawskiego. Namówił młodego Warsa na studia muzyczne w klasie profesora Romana Statkowskiego. Nauka Henrykowi szła wspaniale, lecz mimo tak klasycznego wykształcenia "ciągnęło" go zawsze w stronę jazzu i estrady. O Henryku Warsie mówi się też, że był prekursorem jazzu w Polsce, zakładając pierwsze jazz-bandy.

Już jako student udzielał się muzycznie w kilku warszawskich kabaretach, grając na fortepianie (choćby w Nowym Perskim Oku). Został kierownikiem muzycznym i dyrygentem w wytwórni płyt "Syrena Rekord". Najważniejsze jednak stało się komponowanie – dosłownie jakby muzyka grała w jego duszy do każdego słowa, każdego wersu tekstu, który usłyszał.

Później, po drobnych niepowodzeniach, zaczęły przychodzić sukcesy. Kiedy stał się najbardziej wziętym kompozytorem filmowych szlagierów, słuchacze mieli wrażenie, że wystarczy usłyszeć jego melodię, a słowa same cisną się na usta. Henryk Wars potrafił pięknie obrazować, tekst był planem pierwszym, a muzyka wypełniała tła, tworząc niezapomniany obraz o niezapomnianej treści.

Razem z Leonem Boruńskim występował w programie "Jazz na dwa fortepiany". Założył trio wokalne Jazz Singers, gdzie śpiewali Eugeniusz Bodo, Olsza i Roland. Komponował muzykę do szlagierów dla takich gwiazd jak Hanka Ordonówna, Mieczysław Fogg, Adolf Dymsza, Eugeniusz Bodo czy Zula Pogorzelska.

Jego kompozycje usłyszeć można w ponad pięćdziesięciu filmach lat trzydziestych (to swoisty rekord do tej pory nie pobity). A co to były za utwory! Wystarczy wymienić kilka tytułów, które do tej pory funkcjonują w pamięci wielu Polaków: "Miłość ci wszystko wybaczy", "Zimny drań", "Gdzie mieszka panna Agnieszka", "Śpij kochanie", "Sex appeal", "Umówiłem się z nią na dziewiątą", "Już nie zapomnisz mnie", "Ach, jak przyjemnie", "Tylko we Lwowie" czy "Dobranoc, oczka zmruż". Z trudem też można znaleźć znany film przedwojenny, w którym by nie było jego muzyki.

Henryk Wars to nie tylko kompozytor, pianista, warszawiak – zawsze w sercu grała mu polskość. Już jako młody chłopak zaciągnął się do wojska, by walczyć z sowieckim najeźdźcą w wojnie polsko-bolszewickiej. Bez szwanku wraca do Warszawy pobierać dalsze nauki.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej ponownie zmobilizowany w 1939 roku brał udział w kampanii wrześniowej. Pojmany przez Niemców trafia do obozu jenieckiego, z którego zmuszony jest uciec. Jego żydowskie pochodzenie było przepustką do śmierci, a nie gwarancją przeżycia. Lawirując między niemieckimi posterunkami, przedarł się do Lwowa, który był zaanektowany przez Armię Czerwoną. Tam też, przy Filharmonii Lwowskiej, założył zespół "Tea-Jazz" - big-band, z którym odbył nawet tournée po Rosji Radzieckiej.

Kolejnym krokiem było wstąpienie do II Korpusu Polskiego, czyli armii generała Władysława Andersa. Przeszedł z nim cały szlak bojowy, a po demobilizacji, po krótkim pobycie w Anglii, zdecydował się osiąść na stałe w Stanach Zjednoczonych, w Los Angeles. Wybór był oczywisty, choć początki nie były łatwe. Żyjąc na granicy ubóstwa, wraz z żoną poszukiwali każdego zajęcia umożliwiającego przeżycie.

Cały czas jednak szukał szczęścia w filmie i dopiero w 1954 roku udało mu się "zaczepić" przy westernowych produkcjach Johna Wayne'a – przygotowywał między innymi oprawę muzyczną do kilku odcinków "Bonanzy". Od tej pory jego amerykańska kariera nabrała właściwego wyrazu.

Zmarł tamże w roku 1977, a na jego nagrobku widnieje napis "You, your talents, and your music will live forever in the lives you touched" ("Ty, twoje talenty i twoja muzyka będą żyć wiecznie w życiu, którego dotknąłeś"). Dosłownie jakby chciał w jednym angielskim zdaniu zawrzeć fragment swojego szlagieru sprzed lat – szlagieru, którego treść mówi wszystko o jego piosenkach: "Bo nie zapomnisz mnie, Gdy moją piosenkę spamiętasz, W melodii jest siła zaklęta I czar, i moc. A gdy zapomnisz mnie, Piosenkę usłyszysz tę rzewną I tęsknić już będziesz na pewno Co dzień, co noc". Dokładnie!

PP

W powszechnej świadomości zapisał się przede wszystkim drugoplanowymi rolami filmowymi, choć zagrał także postaci wiodące w kilku mniej znanych produkcjach, takich jak "Mansarda" (1963), gdzie wcielił się w postać malarza Aleksandra Gierymskiego czy "Nieznany" (1964).

Z różnych powodów filmy te nie przetrwały próby czasu, natomiast stale wraca się do "Potopu" (1974) Jerzego Hoffmana, w którym Herdegen wcielił się w postać Jana Sakowicza, sługi księcia Bogusława Radziwiłła czy do "Faraona" w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, w którym zagrał Pentuera. Również rola porucznika von Vormanna w posiadającym już status kultowego, serialu "Stawka większa niż życie" przetrwała w powszechnej pamięci zaraz obok Klossa i Brunera, mimo że Herdegen pojawił się tylko w jednym odcinku.

Dwie twarze

Leszek Herdegen był postacią dwuznaczną z co najmniej kilku powodów. To człowiek o pięknej wojennej karcie. W 1943 roku był zmuszony do pracy fizycznej, a następnie w wieku 15 lat wziął czynny udział w Powstaniu Warszawskim.

Był także erudytą obdarzonym nieprzeciętną inteligencją. Niestety, nie uniknął jednak częstego w okresie stalinizmu nadmiernego uwikłania ludzi kultury we flirt z narzuconą władzą. W jego wypadku miało to dosyć przykry wymiar. Leszek Herdegen był jednym z 53 sygnatariuszy Rezolucji Związku Literatów Polskich w Krakowie wyrażającej poparcie dla stalinowskich władz PRL po wyroku skazującym duchownych katolickich na karę śmierci w sfingowanym procesie pokazowym, zwanym procesem księży kurii krakowskiej.

Niewiele zmienia tutaj fakt, że obok Herdegena, wśród sygnatariuszy pojawiają się znakomite nazwiska Jana Błońskiego, Kornela Filipowicza, Ludwika Flaszena, Andrzeja Kijowskiego, Sławomira Mrożka, Tadeusza Nowaka, Juliana Przybosia czy Wisławy Szymborskiej. Treść rezolucji była haniebna i kreowała złudzenie o poparciu społecznym dla wyroków śmierci dla kilku księży oskarżonych o współpracę z amerykańskim wywiadem i to przed ich wykonaniem.

Mógł to być więc gwóźdź do trumny oskarżonych (komuniści nie byli pewni, czy ich stracić, a stanowisko literatów miało rozwiać te wątpliwości). Nie był nim tylko dlatego, że miesiąc po ogłoszeniu rezolucji zmarł Stalin i wyroków wykonać nie zdążono.

Czyn, który niektórzy próbowaliby pewnie tłumaczyć presją grupy czy przedstawicieli władzy, Herdegen niestety dopełnił jeszcze publikowanymi w tym okresie tekstami. Po ukazaniu się w 1952 roku debiutanckiego tomiku Wisławy Szymborskiej pod tytułem "Dlatego żyjemy", w którym poetka podpisuje się obiema rękami pod powszechnie panującą doktryną komunistyczną, Herdegen napisał recenzję, która jest peanem na cześć poetki i stalinowskiego reżimu zarazem.

W okresie przemian październikowych popularny aktor odegrał jednak pozytywną rolę. W 1956 roku zagrał Hamleta w spektaklu w reżyserii Romana Zawistowskiego, ze scenografią Tadeusza Kantora, o którym Jan Kott w recenzji pod tytułem "Hamlet po XX Zjeździe" pisał w ten sposób:

"Ten Hamlet w Starym Teatrze jest bardzo młody, jest młody przede wszystkim aktorsko. Leszek Herdegen ma autentyczną świeżość gestów i wzruszeń. Nic z teatralnej rutyny. Jest zbuntowany jak młodzi chłopcy z "Po prostu", a jednocześnie ma w sobie coś z wdzięku Gerarda Philippe’a. Ma niewygaszoną pasję, jest chwilami dziecinny w swojej gwałtowności. Jest niewątpliwie prymitywniejszy od wszystkich dawnych Hamletów. Jest cały w działaniu, nie w refleksji. Jest wściekły. To młody skandalista, który się upaja własnym oburzeniem. Ale odzyskał zdolność do czynu. To Hamlet po XX Zjeździe. Jeden z wielu".

Mimo zagrania roli, którą pewnie można by nazwać mianem pokoleniowej, bo symbolizowała wolnościowe nastroje społeczeństwa, wrażenie pewnego "hamletycznego złamania" przylgnęło na stałe do Leszka Herdegena.

W kolejnych latach nie unikał ról w produkcjach nachalnie przekłamujących rzeczywistość, przy czym serial "Stawka większa niż życie" jest tu jednym z łagodniejszych przykładów. Zagrał między innymi w filmie "Kwiecień" (1961) o losach żołnierzy II Armii Wojska Polskiego dowodzonych przez generała LWP Karola Świerczewskiego, czy w filmie "Nieznany" (1964) opowiadającym z kolei o żołnierzach Armii Berlinga. Oba filmy wyreżyserował Witold Lesiewicz na podstawie scenariuszy Józefa Hena.

W 1977 roku wystąpił z kolei w serialu o II wojnie światowej, który ZSRR koprodukował z Polską, Węgrami, Czechosłowacją, NRD, Bułgarią i Rumunią, pod wszystko mówiącym tytułem "Żołnierze wolności".

Z drugiej strony w wielu filmach stworzył role na bardzo wysokim poziomie artystycznym, które mocno zapadały w pamięć, nawet jeśli były niewielkie pod względem objętościowym. We wspomnianym "Faraonie" udowodnił, że jest aktorem o niezwykłej, filmowej twarzy, która pozwala mu z łatwością odnaleźć się w dowolnej epoce historycznej.

- W "Faraonie" Herdegen prawie nie ma charakteryzacji, a jest postać. Bardzo znacząca, moim zdaniem, najlepsza postać – mówił Jan Kłossowicz, krytyk.

Niezwykle ważne w tej sprawie było też to, że Jerzy Kawalerowicz razem ze współpracującym przy filmie wybitnym operatorem Jerzym Wójcikiem, potrafili dostrzec i pięknie sfilmować naturalne walory Herdegena.

Również rola w "Potopie" przykuwa swoją wyrazistością. Herdegen wydaje się być człowiekiem przeniesionym na plan filmowy wprost z XVII wieku. Natomiast rola, która mogła otworzyć mu drzwi do wielkiej filmowej kariery, okazała się niewypałem, chyba nie tylko z winy samego Herdegena, który pewnie nie powinien się zgadzać na zbyt "barokową" charakteryzację, czemu zawsze był przeciwny.

- On grał Gierymskiego. Był to film o wielkim malarzu, geniuszu, pijaku, wszystko tam było. Oblepili go brodą, wąsami, peruką. A w środku był Leszek Herdegen, który nie cierpiał tego. Wszystko w tym filmie było świetne, tylko nie było Gierymskiego, był Leszek Herdegen – wspominał swoje wrażenia po obejrzeniu "Mansardy" w reżyserii Konrada Nałęckiego przyjaciel aktora Antoni Pszoniak w audycji Polskiego Radia.

- To było przecharakteryzowane – dodała aktorka Irena Jun.

Wart odnotowania wydaje się też udział Herdegena w dwóch filmach krótkometrażowych, za to zrealizowanych przez bardzo zdolnych reżyserów, którzy zasłynęli później bardzo wyraźnym, autorskim "językiem pisma". Chodzi o filmy "Dzień listopadowy" (1970) w reżyserii Edwarda Żebrowskiego oraz "Oczy uroczne" (1976) w reżyserii Piotra Szulkina. Oba filmy cieszyły się uznaniem i kto wie, czy gdyby Leszek Herdegen żył dłużej, nie zagrałby swojej życiowej roli w filmie któregoś z tych twórców.

Teatr

Herdegen jako aktor "intelektualny" mógł silnie rozwinąć skrzydła w teatrze. Sukcesu na miarę "Hamleta" już jednak nie powtórzył, choć zdarzały mu się role wybitne.

- Caligula, Makbet, to były wielkie role. Miał intelektualny stosunek do roli. Wynikało to na pewno z wykształcenia, z tego, że obok tego, że był aktorem, był też krytykiem, był bardzo oczytany. W tym co grał, był dystans – mówił Jan Kłossowicz.

- Był człowiekiem o ogromnym poczuciu humoru. W teatrze poczucie humoru pozwala widzieć pewne magiczne miejsca w tekście i rozwiązywać je właśnie dystansem, niedosłownie – dodawała aktorka Irena Jun. - Było coś niezwykłego w jego fizyczności. Nie tylko w jego głosie, bardzo charakterystycznym, rozpoznawalnym. W wyrazie jego twarzy było coś, co pozwalało wierzyć jego postaci, w której on pozostawał sobą. Czyli on był Dantem i był to Dante Leszka Herdegena – komentowała rolę kolegi w "Boskiej komedii".

Wspomniany głos aktora był kolejnym, po plastycznej twarzy, atutem, który świetnie sprawdzał się w teatrze, a nawet zaowocował trwającą od 1965 roku współpracą z Filharmonią Krakowską.

 - Miał partie mówione w oratoriach u Honeggera, u Schonberga, u Pendereckiego. Wyjeżdżał z tymi koncertami w świat. To było fantastyczne połączenie jego głosu i umiejętności interpretacji tekstu z muzyką – wspominał Kłossowicz.

Z kolei aktor Stanisław Brudny w ten sposób komentował umiejętności przyjaciela:

- Posiadał coś nieuchwytnego i niespotykanego. W gruncie rzeczy każdy wypowiadany tekst był jakąś poetycką metaforą. Istniała tam pauza i jego świetny głos. Był to aktor poeta.

Leszek Herdegen stworzył wiele ról teatralnych najpierw w teatrach krakowskich: Starym i Słowackiego oraz w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, później po 1970 roku w teatrach warszawskich: Studio i Powszechnym.

Zdaniem Antoniego Pszoniaka, gdyby chciał, osiągnąłby więcej: - Mógł wszystko. Mógłby grać u Jarockiego, u Swinarskiego, a on słuchał swojej żony, która nie pozwoliła mu odejść.

Herdegen przez całe lata współtworzył bowiem spektakle reżyserki Lidii Zamkow, prywatnie jego żony. Uważał widocznie, że winien jest jej lojalność i dłuższa współpraca z którymś z wielkich reżyserów tego czasu byłaby formą zdrady. Tajemnicą ich związku pozostanie, co dokładnie powodowało nim przy podejmowaniu tej decyzji. Niemniej jednak praca przy spektaklach żony nie była pozbawiona interesujących artystycznych wyzwań - Obecność Leszka w wybitnych spektaklach Lidii Zamkow była czymś niesłychanie znaczącym - wspominała Irena Jun.

Teatr TV

Być może poświęcone w części ambicje zawodowe, Herdegen mógł choć w części zrealizować w spektaklach Teatru TV. - W Teatrze TV grał Makbeta w 1966 roku, grał tytułową rolę w "Lordzie Jimie" w 1972, grał Króla Edypa w 1975, Judyma w adaptacji "Ludzi bezdomnych". Grał Edgara w "Play Strindberg" i Chopina w "Lecie w Nohant". To są ogromne role. To jest osobny rozdział w jego twórczości aktorskiej – przekonywał Kłossowicz.

Poeta

Swoiste złamanie czy niespełnienie widoczne na wielu płaszczyznach życia Leszka Herdegena przełożyło się również na rozdwojenie jego zainteresowań. Obok kariery aktorskiej prowadził równoległą działalność literacką.

- On pisał, zajmował się krytyką, a nawet kierował działem krytyki w "Życiu literackim". Jednocześnie skończył szkołę aktorską – wspominał krytyk teatralny Jan Kłossowicz w audycji o Leszku Herdegenie na antenie Polskiego Radia.

Sam Herdegen mówił o tym w ten sposób:

- Przede wszystkim uważam się za aktora. Poza pewnym okresem mojego życia, kiedy byłem oddany wyłącznie literaturze. Był okres w czasie studiów, kiedy ze szkoły aktorskiej, na własne życzenie wystąpiłem. Przestałem studiować, myśląc naiwnie, że studia aktorskie przeszkadzają mi w pełnym oddaniu się zagadnieniom literackim – wspominał w wywiadzie dla Polskiego Radia.

Literatury jednak nie porzucił. - Ten typ wyobraźni, który od czasu do czasu, rzadko bo rzadko, każe mi coś napisać, jest typu kontemplacyjnego - dodawał.

Herdegen poza tekstami krytycznymi tworzył także poezje. Możliwe, że jego złamanie mające swoje początki w okresie stalinowskim właśnie tutaj znalazło odzwierciedlenie. W jednym z wierszy pisał, że "daremnie opiera się na swojej laseczce trzcinowo-moralnej".

Dziennikarka Polskiego Radia, która przeprowadzała z Herdegenem wywiad na temat jego twórczości, stwierdziła: "Nigdzie pan nie jest mocny, panie Leszku w tych wierszach, wszędzie obawia się pan jakiejś słabości losu ludzkiego, słabości świata, słabości samego siebie. To mnie zastanawia, bo mocno pan stoi w życiu i na scenie".

- Tutaj potwierdza się teza o złożoności ludzkiej natury – odpowiedział tajemniczo poeta.

Czy był to jakiś rodzaj wyznania winy? Niewykluczone. W wierszu pod tytułem "Piosenka o insulinie" Herdegen kontempluje z kolei świat codzienności pacjenta szpitalnego i ciężko oprzeć się wrażeniu, że powodem leczenia podmiotu lirycznego jest choroba alkoholowa, na którą cierpiał Herdegen i w związku z którą zmarł. 

Choroba chorobą, ale bywa i tak, że dolegliwości ciała zaczynają się od duszy. Czy aktora dręczyły "grzechy młodości" lub jego późniejsze uwikłanie w komunistyczne narracje?

Leszek Herdegen jako człowiek o nieprzeciętnej wrażliwości i inteligencji musiał zdawać sobie sprawę z niejednoznaczności swoich poczynań. W tej perspektywie zdaje się być ofiarą złamanych czasów, w których przyszło mu żyć.

az