Choć planował zostać inżynierem, zrządzeniem losu zajął się aktorstwem. W pamięci wielu zapisał się jako niezrównany aktor komediowy m.in. w "Poszukiwanym, poszukiwanej", "Karierze Nikodema Dyzmy", "Alternatywach 4" czy w "C.K. Dezerterach".

Niedoszły inżynier

Wojciech Pokora urodził się 2 października 1934 roku na warszawskim Grochowie. Przyszedł na świat w inżynierskiej rodzinie. Jak twierdził po latach, w dzieciństwie był wychowywany wręcz despotycznie. Początkowo zamierzał związać swoje życie z zawodem technicznym, dlatego wybrał naukę w Technikum Budowy Silników Samolotowych. Szkolną ławkę dzielił z innym, późniejszym znanym aktorem - Jerzym Turkiem.

Po ukończeniu nauki pracował w Fabryce Samochodów Osobowych na Żeraniu. Wraz z Jerzym Turkiem brał udział przy montowaniu pierwsze modelu samochodu M20 Warszawa. W fabryce działał amatorski teatr pod patronatem Teatru Powszechnego, który wystawiał spektakle z udziałem pracowników z okazji różnych świąt. Wiedzeni ciekawością, Wojciech i Jerzy, postanowili zapisać się na zajęcia. Po kilku przedstawieniach jeden z aktorów teatru doradził młodym technikom, by zdawali do szkoły teatralnej.

Kariera w teatrze

Przyjaciele zostali przyjęci do Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. W szkole jego talent komediowy został dostrzeżony przez wykładowców. W trakcie nauki Wojciech poznał swoją przyszłą żonę Hannę. Związek nie został zaakceptowany przez rodziny, dlatego para postanowiła wziąć potajemny ślub.

Tuż po obronie dyplomu w 1958 roku związał się na przeszło 30 lat z Teatrem Dramatycznym w Warszawie. Równocześnie występował w Kabarecie "Owca". Dwa razy zagościł także na deskach Kabaretu "Dudek", jednak zrezygnował z tej pracy, gdyż przeraził go zbyt bezpośredni kontakt z publicznością. Przez Zbigniewa Cybulskiego został również zaangażowany do Teatru Nowego, skąd trafił do Teatru Kwadrat. W latach 70. związał się z Kabaretem Olgi Lipińskiej, u której grał z przerwami przez blisko 30 lat. Przez wiele lat prowadził też zajęcia na uczelni, której sam był absolwentem. Zajmował się także reżyserią teatralną. Można go było zobaczyć także w Teatrze Telewizji.

- Dopiero w Teatrze Dramatycznym naprawdę nauczyłem się zawodu - mówił Wojciech Pokora w audycji "Portret słowem malowany".

Skupiony na grze aktor

- Po opadnięciu kurtyny przez chwilę zawsze jest smutek, że przedstawienie się skończyło i widzowie wyszli do domu – dodał Wojciech Pokora w audycji "Portret słowem malowany".

- Prywatnie był poważnym, skupionym na pracy człowiekiem i przeciwieństwem, tego, co reprezentował na scenie – mówił dyrektor Teatru Dramatycznego Edmund Kierwiński w audycji "Portret słowem malowany".

- On był skomplikowaną osobowością. Szalenie kochał swój zawód. Był dowcipny i koleżeński – dodał Jerzy Bończak w audycji "Portret słowem malowany".

- Nie miał równego sobie w ruchu scenicznym. Miał w sobie ogromne wyczucie, jak należy instynktownie grać. Był idealnym aktorem dla reżysera – wspominała po latach Olga Lipińska w audycji "Pożegnanie".

- Teatr jest dla mnie jedynym miejscem, które może wyrugować troski dnia codziennego. To piękne doświadczenie - mówił Wojciech Pokora w audycji "Portret słowem malowany".

W wywiadach podkreślał, że najważniejsza jest dla niego rodzina, będąca podstawą egzystencji. Poza teatrem miał jeszcze jedną wielką pasję. Jaką? Posłuchaj audycji "Portret słowem malowany".

Na wielkim ekranie

Jako aktor i reżyser odniósł szereg sukcesów na teatralnych deskach. Spektakle z jego udziałem były powtarzane nawet po kilkaset razy, a reżyserowane przez niego sztuki latami nie schodziły z afiszy. Jednak popularność przyniósł mu nie teatr, ale film. Pierwszym filmem, w którym zagrał był "Mąż swojej żony" z 1960 roku. Wystąpił również w pierwszym polskim serialu "Barbara i Jan" z 1964 roku. Pokorę można było zobaczyć m.in. w "Hydrozagadce", "Rejsie", "C.K. Dezerterach", "Przygodach psa Cywila", "Czterdziestolatku". Sławę przyniosły mu filmy Stanisława Barei. Znany reżyser chętnie obsadzał Pokorę w rolach pierwszoplanowych. Widzowie mogli zobaczyć jego aktorskie popisy m.in. w "Nie ma róży bez ognia", "Brunet wieczorową porą", "Co mi zrobisz jak mnie złapiesz", "Alternatywach 4" i "Zmiennikach".

"Czy zastałem Marysię?"

Największą popularność przyniosła mu rola pracownika muzeum Stanisława Rochowicza, udającego w obawie przed aresztowaniem gospodynię Marysię.

- Kilka razy musiałem zmieniać numer telefonu, bo tak często dzwonili do mnie żartownisie z pytaniem: "Czy zastałem Marysię?". Podobnie krzyczały za mną dzieci na podwórku - mówił Wojciech Pokora w audycji "Portret słowem malowany".

Prywatnie nienawidził roli Marysi u Barei. Uważał ją za przeklętą. Ze swoich filmowych wcieleń najbardziej lubił hrabiego Żorża Ponimirskiego z serialu "Kariera Nikodema Dyzmy". Twierdził, że właśnie wtedy najbliżej zbliżył się do ideału gry aktorskiej.

Wojciech Pokora zmarł 4 lutego 2018 roku na skutek komplikacji po udarze mózgu. Został pochowany na cmentarzu w podwarszawskim Radzyminie.

seb

Aktor z przypadku

Urodził się 18 maja 1905 roku w Łodzi jako Władysław Tosik. Miał być inżynierem włókiennictwa, lecz sprawy rodzinne przeszkodziły mu w wyjeździe za granicę. Z Łodzi udał się do Poznania i tam podjął studia na wydziale filozofii i literatury. Jako prezes Koła Polonistów organizował działalność odczytową i nawiązał kontakty z przedstawicielami poznańskiego środowiska kulturalnego, między innymi z Emilem Zegadłowiczem i Stanisławą Wysocką - wybitną aktorką, reżyserem i pedagogiem. Najprawdopodobniej z jej podpowiedzi rozpoczął naukę w Szkole Dramatycznej przy Teatrze Polskim w Poznaniu.

Zabawny amant

Za swój debiut sceniczny, choć anonimowy, uważał rolę Hermesa w "Nocy Listopadowej" Stanisława Wyspiańskiego (1927). Zawodowym aktorem stał się dwa lata później, po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego Związku Artystów Scen Polskich. Występował w teatrach w Poznaniu, Katowicach, Toruniu. Wkrótce zmienił rodowe nazwisko "Tosik" na "Hańczę" (urzędowo potwierdził zmianę w 1946 roku) i stał się znany publiczności. Z tego okresu dał się zauważyć jako Wernyhora w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego. Grał z powodzeniem role amantów w farsach i lekkich komediach, ale zdaniem krytyków najlepiej czuł się w repertuarze klasycznym.

Spektakl pełen wzlotów i upadków. Historia Teatru Wielkiego w Warszawie

Jego kariera teatralna rozkwitła w Łodzi. W latach 1937-1939 występował w tamtejszym Teatrze Miejskim, m.in. w inscenizacjach Leona Schillera - jako Pankracy w "Nie-boskiej komedii" i Nieznajomy w "Kordianie". Do historii teatru polskiego przeszły jego role: Senatora w "Dziadach", "Króla Leara", Wojewody w "Mazepie", Fiodora Karamazowa w "Braciach Karamazow".

Tuż przed wybuchem II wojny światowej przyjechał do Warszawy, gdzie został zaangażowany na nowy sezon przez Teatr Narodowy. Wystąpił na scenie zaledwie trzy razy. 6 września 1939 roku teatr został trafiony niemiecką bombą i spłonął. – Niestety, Hitler zadecydował inny przebieg sezonu teatralnego. Pocieszam się tym, że w rezultacie wyszedł na tym gorzej niż ja – mówił aktor w 1961 roku w Polskim Radiu.

Nie tylko Kargul

Na wielkim ekranie debiutował po wojnie. Jego pierwszą rolą była postać obozowego kapo Filipa w filmie "Dwie godziny" z 1946 roku. Zagrał w około 40 filmach i serialach telewizyjnych, ale dla szerokiej publiczności na zawsze pozostanie Władysławem Kargulem z trzech słynnych komedii w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego - "Sami swoi" (1967), "Nie ma mocnych" (1974) i "Kochaj, albo rzuć" (1977).

Wspólnie z Wacławem Kowalskim - filmowym Kazimierzem Pawlakiem - stworzył Hańcza prześmieszny duet zwaśnionych sąsiadów, ojców rodzin przesiedlonych z Kresów na Ziemie Odzyskane. Wymawiane przez nich z kresową manierą teksty to dziś kanon komediowych cytatów w Polsce.

Ale na tym nie koniec. Wielką kreację - postać Macieja Boryny - stworzył w filmie Jana Rybkowskiego "Chłopi" i w "Potopie" w reżyserii Jerzego Hoffmana, gdzie zagrał Księcia Janusza Radziwiłła. Tak się złożyło, że w tej roli wystąpił najpierw w słuchowisku według "Potopu" w reżyserii Wojciecha Maciejewskiego.

Na zawsze razem

Zmarł 19 listopada 1977 roku w Warszawie. Pochowano go na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Jego partner z trylogii Chęcińskiego odszedł 27 października 1990 w Brwinowie. Obaj doczekali się licznych upamiętnień. W Lubomierzu, gdzie kręcono film "Sami swoi", w 1996 roku otwarto Muzeum Kargula i Pawlaka, przed nim zaś ustawiono dwie figury przedstawiające filmowych bohaterów. Od 1997 roku w Lubomierzu odbywa się Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych.

Pomnik Kargula i Pawlaka odsłonięto w 2006 roku przed jednym z kin w Toruniu, a w Suścu, rodzinnej wsi Sylwestra Chęcińskiego, od 2009 roku stoi drewniana rzeźba autorstwa lokalnego artysty Jana Wiatrzyka. Przedstawił on dwóch już pogodzonych ze sobą mężczyzn, którzy obejmują się serdecznie pod drewnianą wiatą.

mc

Przed przystąpieniem do realizacji filmu Wojciech Jerzy Has miał już na koncie kilka bardzo udanych produkcji. Przede wszystkim "Pętlę" (1957) na podstawie opowiadania Marka Hłaski, "Pożegnania" (1958) oparte na prozie Stanisława Dygata, "Wspólny pokój" (1959) według Zbigniewa Uniłowskiego czy "Jak być kochaną" (1962) na podstawie Kazimierza Brandysa.

Artystyczne osiągnięcia nurtu szkoły polskiej, którego autorski odłam stanowiła twórczość Hasa, były w latach 60. zwalczane przez działanie cenzury, ale były wyjątki. Władysław Gomułka miał podobno zlecić, żeby pięciu najzdolniejszych reżyserów robiło filmy artystyczne, reszta miała kręcić filmy "dla niego" – czyli jawnie zaangażowane ideowo. Wszystko wskazuje na to, że Wojciech Jerzy Has miał szczęście zaliczać się do tej uprzywilejowanej piątki. Inaczej ciężko byłoby wytłumaczyć zgodę władz polskiej kinematografii na realizację filmu z takim rozmachem.

Jak do tego doszło

Podobnie, jak przy niemal wszystkich swoich poprzednich filmach, Has postanowił oprzeć się na mocnym materiale literackim.

- W samolocie spotkałem się z Hasem, a byłem świeżo po przeczytaniu książki "Rękopis znaleziony w Saragossie" Jana Potockiego i mówię: słuchaj Wojtek przeczytaj, to jest świetna książka – wspominał w audycji Polskiego Radia Tadeusz Kwiatkowski, współscenarzysta filmu. - W ogóle nie myślałem jeszcze o filmie. Wojtek przeczytał i mówi: wiesz co, można by zrobić z tego film. Jak zrobić z pełnej filozofii, kabały, orientu, 900. stronicowej książki film? Ale się zastanowiłem i wymyśliłem, że można wyciągnąć tą szufladkowość książki. Tak jak te baby ruskie jedna w drugiej. No i napisaliśmy ten scenariusz – mówił Kwiatkowski.

Adaptacja dygresyjnej, wielowątkowej, właściwie zapomnianej XVIII wiecznej powieści Jana Potockiego rzeczywiście wydobywała jej "szkatułkową" konstrukcję. Istotny był też oniryczny wymiar przedstawianej historii. Film jest labiryntem, który zabiera widza w niespotykana dotąd w kinie podróż po najbardziej fantastycznych historiach, które wszystkie razem składają się na złożone uniwersum wyobraźni człowieka XVIII wieku. Kabała przeplata się tu z arabską nocą, szlachecki honor z opowieścią łotrzykowską, oświeceniowe rozum z logiką snu.

- Ten film się udał, ponieważ miał tak dobrze skonstruowany scenariusz – stwierdził Jerzy Skarżyński, autor scenografii i współtwórca kostiumów przy filmie Hasa.

W głównej roli Alfonsa van Wordena wystąpił Zbigniew Cybulski, a partnerowała mu cała plejada znakomitych polskich aktorów, takich jak: Iga Cembrzyńska (Emina, księżniczka mauretańska), Franciszek Pieczka (opętany Paszeko), Barbara Krafftówna (Camilla de Tormez), Pola Raksa (Inezilia), Adam Pawlikowski (don Pedro Velasquez), Beata Tyszkiewicz (donna Rebeka Uzeda), Leon Niemczyk (Don Avadoro), Bogumił Kobiela (Senor Toledo), Zdzisław Maklakiewicz (don Roque Busqueros) czy Elżbieta Czyżewska (Frasquetta Salero).

Warstwa wizualna

Tym jednak, co stanowiło o absolutnej wyjątkowości filmu, jest jego strona wizualna.

- Myśmy postanowili zrobić ten film w sposób niezwykle werystyczny – wspominał w audycji Polskiego Radia scenograf filmu Jerzy Skarżyński. - Ale jak zrobić werystyczny film, który dzieje się gdzieś w Sierra Nevadzie, której żaden z nas nigdy nie widział? Odbyliśmy całą wędrówkę od Krakowa przez Olkusz, pod Częstochowę i jeszcze dalej i zdecydowaliśmy że pod Częstochową jest taka jedna wioska bez anten, ale za to są tam lasy, jakieś pokrętne skały, jest wspaniały zamek i tam to wszystko stworzyliśmy – wspominał Skarżyński.

Rekonstrukcja niesamowitego świata XVIII-wiecznej Hiszpanii okazała się tak wiarygodna, że kiedy film zdobył nagrodę FIPRESCI w San Sebastian jeden z krytyków hiszpańskich miał opublikować w prasie zażalenie do Ministra Kultury Hiszpanii, że ten nie poinformował opinii publicznej o realizacji na Półwyspie Iberyjskim zdjęć do filmu Hasa!

Jerzy Skarżyński wspominał, że razem z reżyserem inspirowali się trochę rysunkami Salvadora Dali, ale przede wszystkim opierali się na własnej wyobraźni. Wojciech Jerzy Has w audycji Polskiego Radia wskazywał na jeszcze jeden element, który sprawił, że Hiszpanię udało się wykreować w Polsce.

- Gdybyśmy nakręcili ten film na dostępnej wówczas okropnej taśmie enerdowskiej ORWO w kolorze, to to zestawienie kolorów byłoby nie do przyjęcia. Ponieważ jednak kręciliśmy w czerni i bieli, to wszystko się udało. Do dziś patrzę na ten obraz i wszystko jest w porządku – wspominał w latach 90. Wojciech Jerzy Has.

Grono wybitnych osobowości współtworzących "Rękopis znaleziony w Saragossie" dopełnił kompozytor Krzysztof Penderecki.

- Byłem zafascynowany tą książką. Muszę powiedzieć, że się bardzo dobrze bawiłem, pisząc tę muzykę. Has bardzo dobrze słyszał i czuł muzykę. A poza tym zostawiał zupełnie wolną rękę. Tam jest taki fragment prawie żywcem wzięty z Beethovena. Po prostu napisałem muzykę z tego okresu – wspominał Penderecki w audycji Polskiego Radia.

Filmoznawca Marek Hendrykowski po latach w ten sposób komentował w Polskim Radiu walory "Rękopisu znalezionego w Saragossie": - Ten film był czystej próby dziełem sztuki filmowej zrealizowanym w nieprzychylnych zdawałoby się warunkach. To film, który znakomicie opiera się działaniu czasu i do dziś jest to film kultowy dla bardzo wielu widzów. Od kilkudziesięciu lat "Rękopis…" chodzi nieprzerwanie w którymś z kin Paryża.

az

Szczególny, nie tylko dlatego, że opowiada o niesłychanej odwadze Niemca, Oscara Schindlera, który zarządzając powierzoną mu w czasie wojny fabryką emalii w Krakowie, robił co mógł, aby uratować jak najwięcej Żydów, którzy byli w niej zatrudnieni, ale także dlatego, że film jednego z najsłynniejszych reżyserów na świecie, powstał w Polsce, a najbliżsi współpracownicy Stevena Spielberga byli Polakami.

Król polskiego kina

"Lista Schindlera" powstała w koprodukcji z Polską, a producentem, któremu powierzono prestiżowe zadanie współpracy przy pierwszym filmie znanego zachodniego twórcy, który był realizowany w Polsce po 90 roku, był Lew Rywin. Postać producenta budzi dzisiaj przede wszystkim negatywne skojarzenia w związku z tak zwaną Aferą Rywina, która w 2005 roku miała zasadniczy wpływ na przekształcenia polskiej sceny politycznej. Współpraca przy "Liście Schindlera" była jednym z czynników, który jeszcze wzmocnił i tak już silną pozycję Rywina w polskiej kinematografii.

(Najlepsze) zdjęcia: Janusz Kamiński

Jednak warto zwrócić uwagę przede wszystkim na pracę polskich twórców przy filmie. Za kamerą stanął Janusz Kamiński – Polak, który w młodym wieku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i tam powoli zaczął realizować swoje marzenie o kręceniu filmów w fabryce snów. Udało mu się, a współpraca przy "Liście Schindlera" otworzyła w jego karierze nowy etap, w którym jako zdobywca Oscara za ten obraz stał się jednym z najważniejszych operatorów na świecie i od tej pory mógł pracować niemal, z kim chciał.

Zdjęcia do filmu uznane zostały za wybitne, choć nie ma wątpliwości, że filmy Spielberga i tak od dawna były brane pod uwagę przy przyznawaniu najważniejszych amerykańskich nagród, a w przypadku filmu o tak istotnym temacie było to niemal oczywiste. Kamiński w drodze po Oscara pokonał jednak bardzo silną konkurencję. Zdjęcia są czarno-białe i silnie nawiązują do fotografii z okresu wojny.

(Najlepsza) scenografia: Alan Starski i Ewa Braun

Kolejnym twórcą, który miał zasadniczy wpływ na kształt filmu był polski scenograf Alan Starski, który podzielił się Oscarem za scenografię z Ewą Braun odpowiedzialną za dekorację wnętrz. Oboje wykonali gigantyczną pracę, co widać w "Liście Schindlera" gołym okiem. Amerykańscy twórcy filmu przyzwyczajeni do pracy na najwyższym poziomie byli zachwyceni jak sugestywnie Starski zrekonstruował wojenny Kraków i fabrykę Schindlera, a niezliczona ilość dopełniających efektu przedmiotów, które zgromadziła Ewa Braun, jest efektem bardzo żmudnej pracy polegającej przede wszystkim na poszukiwaniu autentycznych przedmiotów z epoki.

Kostiumy: Anna Biedrzycka-Sheppard

Za kostiumy w filmie Spielberga odpowiedzialna była również Polka, pracująca już wtedy na zachodzie Anna Biedrzycka - Sheppard, która jednak musiała zadowolić się jedynie nominacją do Oscara.

Polscy aktorzy

Poza twórcami głównymi film współtworzyło też wielu innych Polaków, czy to pracując na w pionach kierowanych przez polskich twórców, czy przy organizacji tego wielkiego przedsięwzięcia logistycznego, jakim była "Lista Schindlera". Na ekranie pojawiło się też sporo polskich aktorów. Obok grających główne role Liama Neesona, Bena Kingsleya czy Ralpha Fiennesa, możemy oglądać miedzy innymi Andrzeja Seweryna, Wiesława Komasę, Henryka Bistę, Annę Muchę, Pawła Deląga, Macieja Kozłowskiego, Jerzego Nowaka czy Agnieszkę Wagner.

Oczami ocalonych

Polacy mieli więc ogromny udział w powstaniu jednego z najważniejszych filmów na temat współczesnej historii. Twórcy nie ustrzegli się jednak błędów, choć w większości były to detale. Jeden z uratowanych przez Oscara Schindlera 1200. Żydów, z którym rozmawiała w Izraelu Alicja Maciejowska, dziennikarka Polskiego Radia, film skomentował następująco:

- Mimo pewnych nieścisłości wszystko, co pokazał Spielberg jest prawdą – mówił Mordecai Paldiel. - Są tam sceny, które, gdybym ja nie wiedział, że to film fabularny, to odebrałbym jako sfotografowane wtedy. Jest tylko jedna rzecz, która zdradziła reżysera – to, że w scenie segregacji na placu ubrał Niemców-lekarzy w białe kitle. Tego tam nie było. Ale on to musiał zrobić, żeby ludzie wiedzieli, że ci ludzie to byli "niby" lekarze.

Krzywdzące nieścisłości

Wydaje się jednak, że inna nieścisłość pojawiająca się w filmie jest bardziej przykra i niestety znamienna dla zachodnich filmowców, którzy biorą się za tematykę związaną z Holokaustem.

Mordecai Paldiel zapytany, czy lekarze na apel placu mogli mówić po polsku, tak jak to jest pokazane w filmie Spielberga, odpowiedział, że jest to absolutnie wykluczone. Skąd więc to krzywdzące uproszczenie? Trudno powiedzieć, ale niewątpliwie tego typu nieścisłości powodują niepotrzebne nieporozumienia, co jest szczególnie niedobre w czasach, w których trzy główne narody występujące w filmie (Niemcy, Żydzi i Polacy) toczą zaciekłe spory o kształt narracji na temat tragicznych wydarzeń z czasów niemieckiej okupacji w Polsce.

Z nieco inną kwestią związaną z wymową "Listy Schindlera" spotkał się inny ocalony przez Schindlera Josef Bau:

- Niektórzy krytycy tego filmu twierdzą, że może on spowodować, że Niemcy zostaną zrehabilitowani. Ja uważam, że jeżeli na 60 czy 70 milionów ludzi był jeden Schindler, to jest odwrotnie. Uważam, że to nie tylko nie jest rehabilitacja, ale to jest oskarżenie. Inna rzecz, że nie ma w ogóle drugiego takiego wypadku, żeby jeden człowiek uratował 1200 ludzi.

az