Niesławna piątka z Cambridge

Anthony Blunt (w "The Crown" gra go Samuel West), wybitny historyk sztuki, jeszcze za panowania Jerzego VI został zatrudniony w pałacu Buckingham na stanowisku opiekuna królewskiej kolekcji sztuki. Od 1940 roku był też pracownikiem brytyjskiego kontrwywiadu (MI5). Dosłużywszy się podczas wojny stopnia majora, miał dostęp do wielu dokumentów ważnych dla bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii. Tymczasem już od lat 30. był sowieckim szpiegiem. Prawda wyszła na jaw w 1964 roku. Wtedy właśnie okazało się, że w najbliższym otoczeniu Elżbiety II działa agent wrogiego mocarstwa.

Elżbieta II. Kobieta, która wzięła ślub z monarchią

Blunt był jednym z pięciu szpiegów, którzy zostali zwerbowani przez NKWD jako studenci uniwersytetu w Cambridge. Do tzw. piątki z Cambridge zalicza się także m.in. Kima Philby'ego, najsłynniejszego podwójnego agenta w historii Zachodu, który przez lata wodził za nos brytyjskie oraz amerykańskie służby i który został sportretowany przez Johna le Carrégo w powieści "Druciarz, krawiec, żołnierz, szpieg".

Sekrety kreta

Do 1945 roku Anthony Blunt przekazywał Rosjanom liczne informacje o działaniach brytyjskiej armii. Po wojnie nie miał już takich możliwości, ale nawet wtedy, czerpiąc z plotek opowiadanych przez byłych kolegów z MI5, wysyłał raporty za żelazną kurtynę. Aż do 1964 roku, gdy MI5, w oparciu o zeznania agenta KGB zwerbowanego przez Blunta, zdekonspirowało naukowca, zmuszając do współpracy z brytyjskimi służbami.

Do 1979 roku nie ujawniono jednak publicznie informacji o krecie w pałacu Buckingham. Przez kilkanaście lat prawdę znali nieliczni, w tym królowa Elżbieta II. Wśród powodów zatajenia faktów wymienia się chęć ochrony wizerunku monarchii oraz tajnych służb, które tak długo nie umiały rozpracować szpiega. Mówi się też o sekretach, które poznał Anthony Blunt i które mogłyby wyjść na jaw, gdyby go zdemaskowano. Zwraca się uwagę na sprawę listów księcia Windsoru, stryja Elżbiety, wymienianych z Adolfem Hitlerem i innymi nazistowskimi oficjelami, do których Blunt miał mieć dostęp do końca wojny.

Serial Netflixa sugeruje z kolei, że agent mógł wiedzieć coś o powiązaniach księcia Filipa, królewskiego małżonka, z tzw. aferą Profumo, której skutki w latach 1963 i 1964 dotkliwie odczuła brytyjska Partia Konserwatywna. Wybuch skandalu i jego konsekwencje to główny temat ostatniego odcinka drugiego sezonu "The Crown".

Christine Keeler, 1963

Nastolatka obala rząd

John Profumo, minister wojny w rządzie Harolda Macmillana, nie bacząc na małżeństwo z aktorką Valerie Hobson, nawiązał w 1961 roku przelotny romans z 19-letnią Christine Keeler, modelką i tancerką topless. Historię tę, zgodnie z brytyjskim obyczajem niewtrącania się w prywatne sprawy osób publicznych, zamieciono by pewnie pod dywan, gdyby Keeler w tym samym czasie nie utrzymywała intymnej relacji z Jewgienijem Iwanowem, attaché wojskowym ambasady radzieckiej w Londynie, a także rosyjskim szpiegiem.

Romans Profumo i Keeler uznano za zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego, w związku z czym sprawę poruszono na jednym z posiedzeń parlamentu. John Profumo początkowo zaprzeczał, że jego znajomość z dziewczyną miała jakikolwiek seksualny charakter, później jednak przyznał się do wszystkiego, złożył rezygnację z urzędu, wycofał się z parlamentu, wreszcie - pociągnął za sobą na dno Partię Konserwatywną, której wizerunek skutecznie podkopał. Jesienią 1963 roku Harold Macmillan, po części z powodów zdrowotnych, po części z winy skandalu, przestał być premierem, a w kolejnym roku wybory po raz pierwszy od trzynastu lat wygrała Partia Pracy. Nowym premierem został Harold Wilson.

Kto tu jest agentem?

W apogeum zimnej wojny nietrudno było na Zachodzie o obsesję na temat wszechobecności sowieckich szpiegów. Obsesję tę zresztą umiejętnie podsycali sami sowieccy szpiedzy, zdając sobie sprawę, że chaos informacyjny po drugiej stronie tylko wzmacnia polityczną pozycję ZSRR. Fałszywe oskarżenia o współpracę z obcą agenturą były częścią gry wywiadowczej. W 1964 roku ofiarą pomówień padł premier Harold Wilson.

Harold Wilson. Fot. Allan Warren/Wikimedia/CC 3.0

Major KGB Anatolij Golicyn, któremu CIA udzieliła azylu w 1961 roku, twierdził, że Wilson doprowadził do śmierci lidera laburzystów Hugh Gaitskella, aby przejąć władzę w partii i działać na szczytach władzy jako rosyjski kret. W "The Crown" poinformowana o tych zarzutach Elżbieta II odwiedza umierającego Winstona Churchilla, który potwierdza podejrzenia Golicyna. Królowa mimo wszystko nie daje im wiary. Historia przyznała jej rację. Oskarżenia były wyssane z palca.

Ameryko, ratuj królową! Ile prawdy w "The Crown"?

Wiele lat później, w wydanej w 1987 roku książce "Łowca szpiegów" były oficer MI5 Peter Wright sugerował, że plotka o Haroldzie Wilsonie mogła zostać wyprodukowana w samym MI5 w celu zdyskredytowania premiera i pozbawienia go władzy. Ale tego już w trzecim sezonie serialu nie zobaczymy. Historia urywa się tu bowiem w drugiej połowie lat 70.

Zdrada i sprawiedliwość

Wybiegając jeszcze przez chwilę poza ramy czasowe wyznaczone przez tę odsłonę "The Crown", warto wspomnieć o zakończeniu niechlubnej sprawy Anthony'ego Blunta. Chroniony przed oskarżeniem przez służby i monarchię historyk sztuki, zachowując tytuł szlachecki nadany mu w 1956 roku, pracował w pałacu Buckingham do 1972 roku, później nie niepokojony przez nikogo oddawał się pracy naukowej i wykładom na brytyjskich uczelniach.

W 1979 roku szkocki dziennikarz Andrew Boyle wydał książkę "The Climate of Treason", w której ujawnił prawdę o Anthonym Bluncie. Margaret Thatcher, która właśnie objęła fotel premiera Wielkiej Brytanii, wpadła w złość na wieść o ukrywaniu skandalu przez 15 lat i publicznie wyraziła swój gniew w parlamencie. Opinia publiczna była zbulwersowana. Królowa Elżbieta nie miała wyboru. Pozbawiła Blunta tytułu szlacheckiego i innych przywilejów.

Jeszcze w tym samym roku udzielił on wywiadu telewizji BBC, w którym pełen skruchy przyznał, że popełnił błąd. Zmarł niecałe 4 lata później na zawał serca.

mc

Pożyczka? Załatwione!

Drugi odcinek trzeciego sezonu "The Crown" skupia się na postaci księżniczki Małgorzaty (w tej roli Vanessę Kirby zastąpiła Helena Bonham Carter). W 1965 roku księżniczka wraz z mężem Antonym Armstrongiem-Jonesem (gra go Ben Daniels, a w drugim sezonie Matthew Goode) wyruszyła w podróż po Stanach Zjednoczonych. Głównym celem objazdu miało być poprawienie medialnego wizerunku Wielkiej Brytanii i samej rodziny królewskiej. Ale według fabuły serialu chodziło o coś znacznie poważniejszego.

Widzimy, jak królowa Elżbieta (Olivia Colman, wcześniej Claire Foy) prosi siostrę o przyjęcie zaproszenia na uroczystą kolację wydaną przez Lyndona B. Johnsona (Clancy Brown), który objął urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych po tragicznej śmierci Johna F. Kennedy'ego. Impreza w Białym Domu to kulminacyjny punkt odcinka. A misją czarującej księżniczki ma być przekonanie prezydenta do pomocy przy uzyskaniu od amerykańskich banków stu milionów dolarów, które uratują podupadającą gospodarkę brytyjską.

Romans w rządzie, szpieg w pałacu. Historia w trzecim sezonie "The Crown"

Serialowa Małgorzata zabiera się do rzeczy z właściwą sobie przebojowością. Dużo pije, tańczy z Johnsonem i zachwyca go swoim talentem do sprośnych żartów. Kolacja, podobnie jak cała wizyta w USA, okazuje się sukcesem. Prezydent kapituluje przed urokiem księżniczki, przyjaźń między narodami wybucha ze zdwojoną siłą, a amerykańskie pieniądze płyną szerokim strumieniem.

W rzeczywistości nie było tak różowo.

Idzie kryzys

W latach powojennych Wielka Brytania, jako jedyne państwo w zachodniej Europie, doświadczała pogłębiających się problemów gospodarczych. Kraj, w porównaniu np. z Francją czy Niemcami, był coraz uboższy. Gospodarka rozwijała się za wolno, nadmiernie rozbudowane przywileje związkowe hamowały inwestycje, a wydatki na wciąż rozrastającą się biurokrację zaczęły zbliżać się do poziomu 50% dochodu narodowego. Lata 60., o których opowiada początek trzeciego sezonu "The Crown", były wstępem do kolejnej, bardzo kiepskiej dekady, najtrudniejszej na Wyspach od kryzysu lat 30.

Słabość brytyjskiej gospodarki była głównym powodem, dla którego aż do 1973 roku członkowie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej odrzucali kandydaturę Zjednoczonego Królestwa. W tej sytuacji Brytyjczycy zwrócili się do innego sojusznika, czyli właśnie do Stanów Zjednoczonych. Jednak sprawa stumilionowej pożyczki nie została załatwiona w 1965 roku, a już na pewno nie dzięki frywolnej postawie księżniczki Małgorzaty. Rozmowy o amerykańskim wsparciu dla Wielkiej Brytanii trwały później jeszcze kilka lat.

Ponadto wbrew zamierzeniom amerykańska podróż Małgorzaty nie była medialnym sukcesem. Wręcz przeciwnie. Na bankiecie w Beverly Hills niefortunnymi wypowiedziami obraziła kilka gwiazd Hollywood - Elizabeth Taylor, Judy Garland i Grace Kelly. Prasa również nie była dla niej łaskawa. Brytyjskie gazety krytykowały ogromne koszty objazdu, zwracano poza tym uwagę na niedające się ukryć problemy małżeńskie królewskich wysłanników (Małgorzata i Antony Armstrong po wielu skandalach rozwiedli się w 1978 roku).

Królowa i czternastu premierów

W "The Crown" pomysł wykorzystania wdzięku księżniczki Małgorzaty podrzuca królowej premier Harold Wilson (w tej roli Jason Watkins), szef utworzonego w 1964 roku rządu Partii Pracy. Jego próby umówienia spotkania w sprawie amerykańskiej pożyczki nie odniosły skutku, czego przyczyną mogła być według niego odmowa oficjalnego udziału Wielkiej Brytanii w wojnie w Wietnamie. Swój problem przedstawia na cotygodniowej prywatnej audiencji u Elżbiety II.

Widzowie serialu są świadkami wielu takich spotkań - przed Wilsonem pałac Buckingham odwiedzają premierzy Winston Churchill (John Lithgow), Anthony Eden (Jeremy Northam) oraz Harold Macmillan (Anton Lesser). Dzięki audiencjom królowa trzyma rękę na pulsie bieżącej polityki i choć zgodnie z prawem pozostaje neutralna wobec spraw państwa, ma możliwość w razie potrzeby udzielać rad premierowi i jego ministrom. Rozmowy odbywają się zwykle w środę.

Od lipca 2019 roku na spotkania przybywa konserwatysta Boris Johnson, który jest czternastym premierem odwiedzającym królową w jej apartamentach. Władczyni, dziś 93-letnia, pierwszej takiej audiencji udzieliła jako 27-latka, gdy niedługo po śmierci ojca, króla Jerzego VI, przyjęła u siebie Churchilla. Wiele wskazuje na to, że to właśnie on był ulubionym premierem Elżbiety II. Królowa złamała nawet protokół, przybywając na pogrzeb zmarłego w 1965 roku polityka przed jego rodziną.

Królowa Elżbieta II (wraz z dziećmi - księciem Karolem i księżniczką Anną) i Winston Churchill w 1953 roku. Fot. Wikimedia/domena publiczna

Serial Netflixa sugeruje z kolei, że ulubieńcem Elżbiety był przywołany przed chwilą Harold Wilson. Przemawia za tym kilka argumentów. Po pierwsze, różnica wieku pomiędzy nimi nie była tak duża, jak między królową a wcześniejszymi premierami. Był on tylko o 10 lat starszy. W przeciwieństwie do poprzedników nie wywodził się z wyższych sfer, miał więc zachowywać się w obecności Elżbiety w nieco mniej sztywny sposób niż przedstawiciele społecznych wyżyn.

Sama królowa, zachowując neutralność także w tej kwestii, nigdy oficjalnie nie przyznała pierwszeństwa któremukolwiek z szefów brytyjskiego rządu. Nie wiemy więc, który naprawdę był lub jest jej ulubionym. Za to w oparciu o liczne świadectwa możemy być niemal pewni, kto był najmniej lubianym w Buckingham premierem. To inny laburzysta - Tony Blair.

mc

Horror, któremu można było zapobiec

Był piątkowy poranek, ostatni dzień szkoły przed feriami w połowie jesiennego trymestru. Uczniowie Pantglas Junior School w Aberfan od kilkunastu minut znajdowali się w klasach. Na ulicach miasteczka zalegała mgła. Przez ostatnie trzy tygodnie bez przerwy padało, ziemia była nasiąknięta jak gąbka, podobnie jak siedem ogromnych hałd górujących nad miasteczkiem. Rosły one przez pół wieku, nieustannie zasilane odpadami z okolicznych kopalni. 21 października 1966 roku hałda numer 7 miała 34 metry wysokości. Około godziny 9.15 ponad sto tysięcy metrów sześciennych podmytych wodą skał i błota zamieniło się w lawinę.

Część hałdy numer 7 runęła wprost na zabudowania Aberfan, zasypując wiele domów oraz budynek szkoły Pantglas Junior School. Zginęło 28 dorosłych i aż 116 dzieci - wśród nich 5 nauczycieli i 109 uczniów. Ci, którzy przeżyli, zostali inwalidami lub cierpieli na zespół stresu pourazowego. Poszukiwanie ciał trwało do 28 października.

Sporządzona po katastrofie mapa ukazująca rozmiar zniszczeń w Aberfan. Fot. Wikimedia/domena publiczna

Podczas śledztwa wyszło na jaw, że odpowiedzialna za hałdy Krajowa Izba Węgla (National Coal Board) wiedziała o zagrożeniu na długo przed katastrofą, ale wskutek rozmaitych biurokratycznych zaniechań zlekceważyła doniesienia o niestabilności wzniesień i poprzednich osunięciach. Powołany przez parlament i ministra do spraw Walii trybunał uznał Izbę Węgla za winną katastrofy. Nie poszły za tym jednak żadne zarzuty prokuratorskie.

Osiem długich dni królowej

Jeszcze w nocy z 21 na 22 października 1966 roku w Aberfan zjawił się Antony Armstrong-Jones, mąż księżniczki Małgorzaty, szwagier Elżbiety II. Kilka godzin później na miejsce katastrofy przybył królewski małżonek, książę Filip. Mieszkańcy i ekipa ratunkowa czekali jednak przede wszystkim na przyjazd samej królowej. Ale Elżbieta została w Londynie, mimo namów premiera Harolda Wilsona, który uważał, że nieobecność w Aberfan zaszkodzi wizerunkowi królowej.

Dopiero 29 października Elżbieta (razem z mężem) odwiedziła pogrążone w żałobie miasteczko. Para królewska złożyła kwiaty na zbiorowej mogile ofiar katastrofy, rozmawiała z lokalnymi władzami i spotkała się z rodzinami ofiar. Zazwyczaj nie okazująca publicznie emocji monarchini nie kryła przygnębienia, wędrując wzdłuż grobu, w którym złożono 144 ciała mieszkańców Aberfan.

Królowa Elżbieta II i książę Filip przy grobie ofiar katastrofy w Aberfan. W tle widoczne hałdy odpadów kopalnianych. Fot. PAP/PA

Trzeci odcinek trzeciego sezonu "The Crown" stara się odkryć tajemnicę odkładania przez królową tej wizyty. Serial odwołuje się do relacji osób związanych z brytyjskim dworem, które także szukały wyjaśnień zachowania Elżbiety II. Miała ona obawiać się, że jej pobyt w Aberfan w czasie, gdy szukano jeszcze żywych ludzi, może odciągnąć uwagę od akcji ratunkowej.

W 2002 roku Gyles Brandreth, były poseł Partii Konserwatywnej, powołując się na rozmowę z Martinem Charterisem, osobistym sekretarzem królowej w latach 1972-1977, zdradził, że Elżbieta II miała pewnego razu przyznać, że jeśli czegoś żałuje, to właśnie owej ośmiodniowej zwłoki w październiku 1966 roku.

Grób ofiar katastrofy w Aberfan. Fot. Llywelyn2000 at Welsh Wikipedia/CC BY 3.0

mc

Konie, trufle, pędzle, skrzydła. Życiowe pasje księcia Filipa

Matt Smith: zakochany mąż o świdrującym spojrzeniu

Historia zaczyna się bardzo szczęśliwie. Jest rok 1947. 26-letni Filip Mountbatten (Matt Smith) żeni się z 21-letnią księżniczką Elżbietą (Claire Foy), córką króla Jerzego VI (Jared Harris) i następczynią monarchy. Od początku wiadomo, że żona Filipa pewnego dnia obejmie tron, jednak nikt nie spodziewał się chyba, że nastąpi to tak szybko - a już na pewno nie Filip.

W 1952 roku po nagłej śmierci Jerzego VI księżniczka Elżbieta w ciągu jednego dnia zmienia się w królową Elżbietę II, a Filip w tak zwanego księcia małżonka. I w tym momencie małżeńska idylla zostaje zaburzona. Filip zostaje drugą osobą w monarchii, ponieważ jednak tradycja brytyjska w szczególny sposób miesza sferę oficjalną i prywatną rodziny królewskiej, staje się także numerem dwa w małżeństwie. Jego dzieci nie będą nosić jego nazwiska, musi się podporządkować żonie, która jest królową, i już zawsze stawiać jej potrzeby (a więc potrzeby korony) ponad swoje.

Romans w rządzie, szpieg w pałacu. Historia w trzecim sezonie "The Crown"

Rozdarcie to przez dwa pierwsze sezony oddaje Matt Smith, aktor o bardzo charakterystycznej twarzy i równie charakterystycznym spojrzeniu. Ze względu na wygląd jego Filip wydaje się postacią dość niejednoznaczną. Mamy przed sobą zarówno przystojnego amanta, który świdruje wzrokiem i uwodzi ironicznym uśmiechem, jak i przytłoczonego osobistymi problemami człowieka, który na przeciwności losu reaguje kamienną twarzą, skrywającą niepokojące tajemnice.

W okresie trwającym 17 lat (i 20 odcinków) książę Filip zmaga się z osobistymi problemami, ale próbuje znaleźć sobie miejsce w tej sytuacji. Dzięki niektórym zadaniom wyznaczonym mu przez żonę zaczyna się nawet spełniać w swej oficjalnej roli. Co jakiś czas w tę małą stabilizację wkradają się dramaty, szczególnie związane z podejrzeniami o niewierność Filipa. W końcu jednak miłość zwycięża. Ostatnia scena "The Crown", w której pojawiają się Claire Foy i Matt Smith, nie pozostawia co do tego wątpliwości.

Ameryko, ratuj królową! Ile prawdy w "The Crown"?

Tobias Menzies: rozluźnianie szczękościsku

W trzecim sezonie doszło do całkowitej wymiany obsady (poza nielicznymi wyjątkami). Onieśmielającą twarz Matta Smitha zastąpiło przyjaźniejsze, a zarazem dość spięte oblicze Tobiasa Menziesa, który mówi przez zaciśnięte zęby i z pewnym smutkiem spogląda na świat. Aktor miał powód, by wprowadzić swą postać na scenę w taki właśnie sposób. Poznajemy bowiem 43-letniego Filipa w chwili kryzysu wieku średniego.

Książę zaczyna zdawać sobie sprawę, że nic poważnego w życiu nie osiągnął. Zawsze w cieniu swej żony i w zadawnionym żalu z powodu odrzucenia przez rodzinę, zaczyna szukać sensu w historiach o ludziach, którzy sięgają gwiazd - i to dosłownie. Serialowy Filip zaczyna bowiem obsesyjnie interesować się pierwszym lotem człowieka na Księżyc. Gdy astronauci po szczęśliwym powrocie na Ziemię odwiedzają po pewnym czasie pałac Buckingham, książę nagina protokół, byle tylko porozmawiać z nimi na osobności.

"The Crown" i tragedia w Aberfan. Gdzie jest królowa?

W retrospekcjach pojawia się epizodycznie jeszcze jeden Filip - z czasów dzieciństwa. Gra go Finn Elliot. Ten Filip jest chłopcem o skomplikowanej historii rodzinnej, w której aż roi się od nazistów, i która zatruwa dziecięcą umysłowość toksyczną relacją z ojcem, a także z matką, której właściwie nie ma, bo większość czasu spędza w szpitalach psychiatrycznych. Sceny te rzucają dodatkowe światło na egzystencjalny węzeł odpowiedzialny za książęcy szczękościsk. Tłumaczą także to, jakim ojcem jest Filip. Jego relacja z księciem Karolem (Josh O'Connor) pozostawia bowiem wiele do życzenia, przynajmniej z punktu widzenia współczesnej psychologii.

Opowieść o kryzysie toczy się jednak dalej i zmierza do rozwiązania. Filip zaczyna powoli rozumieć, jak ważna jest prośba o pomoc, a dzięki pewnemu politycznemu zbiegowi okoliczności dostaje szansę, by pojednać się z umierającą matką (Jane Lapotaire). Gdy trzeci sezon dobiega końca, Filip ma 56 lat, częściej się uśmiecha, a po szczękościsku nie ma śladu.

Michał Czyżewski