Monografia ta do tej pory jest najbardziej wyczerpującym opracowaniem twórczości wybitnego pisarza. Józef Ujejski był także ceniony za opracowania dotyczące polskiego mesjanizmu i wielkiej literatury okresu romantyzmu.
Wybitny badacz
Oficjalne strony Uniwersytetu Warszawskiego dają wyraz pamięci tego wielkiego uczonego – także z racji, że był on w latach 1932-1933 rektorem warszawskiej uczelni. Możemy tam wyczytać: "Urodził się w Galicji, w rodzinie o patriotycznych tradycjach. Jego stryj – Kornel Ujejski był znanym poetą romantycznym. W 1906 r. Józef Ujejski ukończył studia nad historią literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim i rozpoczął samodzielne badania naukowe. W 1919 r. rozpoczął pracę w Warszawie, gdzie na uniwersytecie objął katedrę Historii Literatury Polskiej. Był wykładowcą szczególnie cenionym za badania nad rodzimą literaturą romantyczną. Jako rektor dał się poznać jako zwolennik autonomii uczelni i tolerancji. W 1936 r. został podsekretarzem stanu w ówczesnym ministerstwie oświaty. Wtedy też wydał książkę, cieszącą się szczególnym uznaniem: "O Konradzie Korzeniowskim". Zmarł niespodziewanie, po krótkiej chorobie, niedługo po jubileuszu 30-lecia pracy naukowej".
Joseph Conrad - zobacz serwis specjalny
Juliusz Kleiner, znany historyk literatury polskiej, dodaje kilka faktów z życia Ujejskiego. W pośmiertnym wspomnieniu z 1937 roku pisze: "Urodzony w r. 1883 w Tarnowie, studia ukończył w Uniwersytecie Jagiellońskim. Był najpierw w Krakowie nauczycielem gimnazjalnym; w r. 1917 habilitował się jako docent historii literatury polskiej; od r. 1919 był profesorem Uniwersytetu J. Piłsudskiego, w r. 1933 obrany został rektorem, od r. 1936 był podsekretarzem stanu w Ministerstwie Wyznań Rei. i Ośw. Publ".
Tyle z informacji biograficznych. W pierwszych słowach wspomnienia tłumaczy, dlaczego Józef Ujejski godny jest takiego upamiętnienia: "W dziejach naszych badań literackich Józef Ujejski zdobył jedno z miejsc naczelnych jako badacz ideologii. Dzieła literackie były dlań przede wszystkim etapami kształtowania postawy duchowej wobec świata — indywidualnej i zbiorowej. Bystro umiał oświetlać również artyzm i technikę pisarską, ale pełen zadumy trud myśliciela kierował się głownie ku zagadnieniom ideowym".
Czuł się odpowiedzialny za Polskę
Kleiner niezwykle wnikliwie ocenia zasady badawcze Ujejskiego, dostrzegając niepospolite umiejętności wielkiego historyka polskiej literatury. Dla wielu znawców tematu Ujejski jawił się jako jeden z najwybitniejszych: "W gruntowności swej i ścisłości zmierzał zawsze do obiektywizmu wyników; zawsze jednak płynął przez jego prace nurt głębinowy osobistości niepospolitej. W żądzy systematycznego, stopniowego, solidnego zdobywania prawdy, w dążeniu do bezwzględnej rzeczowości i rzetelności uzasadnień, w niechęci do konstrukcyj i spekulacyj dowolnych, w szacunku dla materiału faktycznego był typem pozytywistycznym badacza. A jednocześnie bliski był romantykom, których sercem umiłował, choć trzeźwo sądzić ich potrafił rozumem — bliski był im w przekonaniu o realności świata duchowego, w kulcie człowieka wewnętrznego i walorów ponadindywidualnych zbiorowości, w chęci docierania do źródeł i do istoty ducha narodu i w tym, iż należał do nielicznych, co odpowiedzialni się czują za Polskę".
Od Reja przez Słowackiego do Conrada
Chociaż pierwsze prace naukowe, te wydane drukiem, poświęcił czterechsetleciu urodzin Mikołaja Reja, dość szybko zwrócił się ku temu okresowi polskiej literatury, który niósł ze sobą największy ładunek patriotycznych uczuć, a z punktu widzenia badań literackich charakteryzował się największym nowatorstwem. Okresem tym był romantyzm – szczególnie ten w wydaniu polskim. Tutaj Ujejski znajdował ogromną różnorodność idei literackich i filozoficznych. W opisie wydanej przez niego monografii tak charakteryzowane są te prace: „Józef Ujejski – historyk literatury polskiej, badacz dziejów polskiej emigracji, prądów filozoficznych doby romantyzmu, zwłaszcza mistycznej myśli mesjanizmu polskiego i jego przejawiania się w literaturze polskiej. Najważniejszym dziełem Ujejskiego stała się ogłoszona w 1931 r. praca „Dzieje polskiego mesjanizmu do powstania listopadowego włącznie”. Wyróżnił w niej trzy główne nurty mesjanizmu polskiego (narodowy, wyznaniowy i klasowy), mające swe korzenie już w XVI w. Inne jego dzieła: "Główne idee w "Anhellim" Słowackiego" (1916), "Antoni Malczewski. Poeta i poemat" (1921), "Byronizm i skotyzm w Konradzie Wallenrodzie" (1923), "O cenę absolutu. Rzecz o Hojne-Wrońskim" (1925), "O Konradzie Korzeniowskim" (1936). W 1963 r. w tomie "Romantycy" wydano wybór szkiców Ujejskiego".
Stefan Zabierowski w "Kontekstach Kultury" tak odnosi się do prac Ujejskiego: "Również w latach trzydziestych biografia i twórczość Conrada zaczyna być w Polsce obiektem poważnych badań naukowych. Wymienić tu należy przede wszystkim monografię Józefa Ujejskiego „O Konradzie Korzeniowskim” (1936). Książka Ujejskiego, którą poprzedziły cieszące się wielką popularnością wykłady tego uczonego na Uniwersytecie Warszawskim, zdobyła sobie niezwykłe zainteresowanie czytelników i krytyki. Ujejski, sam wybitny badacz romantyzmu polskiego, w swojej monumentalizującej monografii przedstawił Conrada jako kolejnego "wieszcza", idealny wzorzec moralny i intelektualny dla czytelników, swego rodzaju kontynuatora polskich romantyków".
W podobnym tonie wypowiedział się równie znany historyk literatury Zdzisław Libera: "Książka o Conradzie stanowi próbę syntezy ujętą wedle problemów: "Conrad i Polska", "Conrad i świat", "Conrad i sztuka", "Conrad i świat jego powieści", "Conrad w ogóle". Książka bardzo osobista, a jednocześnie będąca wynikiem rzetelnych i długotrwałych badań nad Conradem, jego życiem i twórczością. Trudno by ująć w krótkich słowach główne idee tej książki bogatej w treść, obfitującej w mnóstwo szczegółowych obserwacji. Ale wydaje się, że spośród wielu myśli wyróżnia się oryginalnością i głębokością charakterystyka romantyzmu Conrada".
Juliusz Kleiner takimi słowy oddaje cześć wielkiemu historykowi literatury i żegna go na zawsze: "Pełen smutnej powagi w stosunku do życia i poczucia odpowiedzialności etycznej, odporny wobec drobiazgów codzienności i dystansem od niej przedzielony, bliski czuł się pesymizmowi chrześcijańskiemu "Marii". Cenił bohaterstwo sięgania po wartości najwyższe nie tylko bez względu na powodzenie, ale bez względu na wiarę w wyniki praktyczne — i w tym duchu przestylizował ideologię "Anhellego". A gdy uginał się pod ciosem straszliwym, gdy łamała go śmierć syna lotnika — wtedy duchem bratnim stał mu się Conrad, wtedy zsolidaryzował się z jego męskim, na wskroś etycznym a nie szukającym żadnych ukojeń, zwycięskim spojrzeniem w tragiczne oblicze życia. To też mimo że od wypowiedzi lirycznych, od zajmowania się sobą był daleki, skłonny raczej do zamykania się w świecie swych myśli — książką o tonie osobistym stało się studium poświęcone Conradowi".
PP
