8 maja 1943 roku popełnił samobójstwo Mordechaj Anielewicz, dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej, przywódca powstania w getcie warszawskim.

Śladami powstańców

Postać Mordechaja Anielewicza przybliżyła słuchaczom Polskiego Radia Joanna Szwedowska w audycji z cyklu "Biografie niezwykłe" w maju 2003 roku. Gościem programu była Anka Grupińska, autorka książki "Ciągle po kole".

- Ja ciągle o nim mało wiem – powiedziała Grupińska. - Nie miałam do niego jakiegoś pozytywnego, emocjonalnego stosunku, ponieważ on był dla mnie taki papierowy albo brązowy. Na pewno był bezkompromisowo odważny – dodała.

"Ciągle po kole" to zapis rozmów, które Anka Grupińska w latach 1985-2000 przeprowadziła z powstańcami żydowskimi, uczestnikami powstania w getcie warszawskim m.in: Markiem Edelmanem, Szmuelem Ronem, Maszą Glajtman-Putermilch, Aronem Karmim, Lubą Gawisar oraz partnerką Anielewicza, Mirą Fuchrer.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Odbrązowiony bohater

Na podstawie tych opowieści Anka Grupińska zbudowała swój obraz Mordechaja Anielewicza. Każdy wspominał go inaczej, stąd niejednoznaczna ocena człowieka, który w wieku 23 lat stanął na czele nierównej walki o godność i honor ludzi zamkniętych w warszawskim getcie.

"Marzenie mojego życia spełniło się. Dożyłem i ujrzałem samoobronę żydowską w getcie warszawskim w całej jej wspaniałości i wielkości" - pisał do swego zastępcy po stronie aryjskiej Icchaka Cukiermana.

- W historii powstań światowych na pewno był jednym z najmłodszych dowódców – mówiła Grupińska. - Był odpowiedzialny za los kilkuset osób.

Bezkompromisowy i odważny

Urodził się w 1919 roku Pochodził z żydowskiej rodziny mieszkającej na warszawskim Powiślu. Jego ojciec Abram prowadził sklep, z którego utrzymywał rodzinę.

Od 1934 roku Mordechaj Anielewicz należał do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair. Pięć lat później wszedł do Komendy Naczelnej tej organizacji.

Kiedy znalazł się w warszawskim getcie, zaczął wiosną 1942 r. współorganizować żydowski Blok Antyfaszystowski - organizację działającą w gettach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. Zaangażował się w przerzucanie Żydów poza okupowaną Europę. 2 grudnia 1942 został komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej. Był m.in. organizatorem zamachu na Jakuba Lejkina – zastępcę komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej w warszawskim getcie.

Na czele powstania

19 kwietnia 1943 Anielewicz stanął na czele powstania w getcie warszawskim. Zginął 8 maja 1943 roku wraz z większością dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18. Popełnił samobójstwo, a wraz z nim 100 innych powstańców.

"Zwycięzcy Żydów" – tak żołnierze Wehrmachtu nazwali esesmanów, którzy z pięciu stron wtargnęli do kryjówki, obrzuciwszy ją uprzednio bombami gazowymi - Tow. Mordechaj zginął wraz ze swoimi najlepszymi towarzyszami z Organizacji Bojowej. Tak poległ jeden z najlepszych, najszlachetniejszych, który oddał swe życie narodowi żydowskiemu – opisywał śmierć Anielewicza Ringelblum.

bs/im

2 października 2009 roku zmarł Marek Edelman, ostatni przywódca powstania w getcie warszawskim, uczestnik Powstania Warszawskiego. Po wojnie pracował jako kardiolog. 

Walka o życie swoje i innych

Data i miejsce urodzenia Edelmana jest nieznane: przyjmuje się 1 stycznia 1919 roku (Homel) lub 1 stycznia 1922 roku (Warszawa). Jego rodzice aktywnie działali w organizacjach politycznych. Matka związana była z Bundem, Powszechnym Żydowskim Związkiem Robotniczym na Litwie, w Polsce i Rosji, a ojciec z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi. W czasie II wojny światowej Edelman również należał do Bundu, a od 1942 roku był członkiem (i współzałożycielem) ŻOB-u - Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Po śmierci Mordechaja Anielewicza został ostatnim przywódcą powstania w getcie. Traumatyczne doświadczenia wojenne popchnęły go do podjęcia studiów medycznych w Łodzi. Walka o ludzkie życie stała się dla niego celem nadrzędnym. W 1951 roku ukończył studia na Akademii Medycznej, a następnie rozpoczął specjalizację kardiologiczną.

- Priorytetem dla niego było życie i zdrowie człowieka - każdego - zaznaczała jego przyjaciółka Anna Dodziuk. - Zawsze myślałam, że gdybym miała być śmiertelnie chora, to bardzo chętnie znalazłabym się pod jego opieką - tłumaczyła.

"Zdążyć przed Panem Bogiem"

W latach 70. Hanna Krall, dziennikarka "Polityki", wyjechała do Łodzi, żeby przygotować reportaż o operacjach serca. O konsultację poprosiła kardiochirurga Marka Edelmana. Na pierwszy plan rozmowy wysunął się jednak temat powstania w getcie warszawskim. Edelman przerwał milczenie.

30 lat po tych dramatycznych wydarzeniach, ostatni żyjący członek sztabu powstańczego ŻOB wypowiedział na głos słowa, które oburzyły wielu. Nie bał się uświadomić sobie i innym, że życie w skrajnych warunkach może wyzwolić zupełnie niespodziewane reakcje. Ludzie skupiali się na własnym przetrwaniu, zapominając o zasadach moralnych.

Nie przebierał w słowach

- Miał czujnik na czystość intencji - podkreślała redaktor Anna Dodziuk w 2009 roku. - Ponadto nie lubił, jak ludzie się nad sobą użalają - wyjaśniła.

Edelman znany był ze swojej bezkompromisowości i prostolinijności. Ci, którzy go dobrze znali wiedzieli, że pochwała w jego ustach nie jest codziennością, a największym wyrazem przyjaźni jest krytyczna uwaga.

- Jego ostry sposób mówienia był zasłoną dymną przed tym, żeby się nie wzruszyć - mówiła Julia Hartwig.

- To Markowi zawdzięczam wgląd w takie ludzkie sprawy, do których sam nie miałem nigdy dostępu i wobec których byłem po prostu bezradny - wspominał przyjaciela Jacek Bocheński.

Na skraju życia i śmierci

W ostatnich latach życia, jak wspominają ci, którzy go znali, Marek Edelman znacznie podupadł na zdrowiu. Wciąż jednak potrafił ostro i stanowczo wyrażać swoje zdanie. - Ogień, który zawsze miał w sobie nie wygasał - podkreślał Jacek Bocheński. - On się dalej zapalał, beształ ludzi, wygłaszał swoje radykalne sądy - tłumaczył.

Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. 2 października 2009 zmarł z powodu niewydolności oddechowej.

- Był odludkiem - zaznaczała Paula Sawicka. - Mimo że lubił ludzi, lubił się przyjaźnić, miał wielu znajomych, lubił prowadzić bujne życie towarzyskie, to lubił też samotność - dodała.

mb

Dowódca sił niemieckich pacyfikujących powstanie, Juergen Stroop, wysłał tego dnia depeszę do swoich zwierzchników: "Była żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie przestała istnieć. Wielka akcja została zakończona wysadzeniem w powietrze wielkiej synagogi o godz. 20.15".

Powstanie w getcie warszawskim - zobacz serwis

- W raporcie Stroop napisał, że w czasie operacji zginęło prawie 14 tys. Żydów - mówiła w Polskim Radiu dr Hanna Węgrzynek. - Jest to możliwe. W czasie walk zginęło kilka tysięcy osób (od 5 do 7 tys.), szacuje się, że około 5-6 tys. spłonęło żywcem, dlatego że Niemcy szli, podpalając dom po domu. Są zdjęcia pokazujące ludzi skaczących z okien w palących się ubraniach. Ponadto blisko 50 tys. zostało wywiezionych do Treblinki.

Getto w Warszawie było największe w Europie. Przewinęło się przez nie nawet pół miliona więźniów. Cały teren dzielnicy żydowskiej po powstaniu metodycznie spalono i zrównano z ziemią. Ostatni cywilni mieszkańcy getta ukrywali się na jego terenie jeszcze do 1944 roku.

im

Pierwszy transport więźniów dotarł do KL Warschau 19 lipca 1943 roku. Przywieziono ich z Buchenwaldu, przeważali kryminaliści, więźniowie polityczni i tzw. elementy aspołeczne. Byli przeznaczeni do roli obozowych kapo, a Żydzi przetrzymywani w Gęsiówce wspominali ich jak najgorzej.

To był jedyny taki obóz umieszczony przez Niemców w europejskiej stolicy. KL Warschau, zwany Gęsiówką, powstał w lipcu 1943 roku w ruinach getta warszawskiego, kiedy na gruzowisku po dzielnicy żydowskiej próżno już było szukać żywych ludzi. 

KL Warschau

Gęsiówka pierwotnie znajdowała się w dawnym budynku Koszar Wołyńskich, w którym podczas wojny mieścił się Areszt Centralny w getcie warszawskim. Jeden budynek szybko stał się zbyt ciasny na potrzeby wojennego przemysłu śmierci i ostatecznie Gęsiówka przerodziła się w obóz koncentracyjny, rozciągający się od ulicy Okopowej, aż po Zamenhofa. Obecnie to teren osiedla Muranów.

Tablica ostrzegawcza przy ogrodzeniu obozu koncentracyjnego KL Warschau, 10 maja 1945

Niebawem Niemcy zaczęli sprowadzać Żydów do KL Warschau. Od 31 sierpnia do 27 listopada 1943 roku przybyły pierwsze transporty z Auschwitz. Gęsiówka przyjmowała kolejnych więźniów do lata 1944 roku. Byli to głównie Żydzi, którzy pochodzili spoza Polski. Taki zabieg służył uniemożliwieniu komunikacji z cywilną ludnością Warszawy i utrudnieniu możliwości potencjalnej ucieczki.

Więźniowie Gęsiówki byli zatrudnieni przy porządkowaniu ruin getta i wynajdowaniu w nim drogocennych przedmiotów. Historycy oceniają, że w czasie funkcjonowania KL Warschau zginęło w nim ok. 20 tys. osób. W tej liczbie zawierają się ofiary egzekucji mieszkańców Warszawy, wykonywanych na terenie obozu i ruin getta przez okupanta.

Akcja likwidacyjna

27 lipca 1944 roku rozpoczęła się likwidacja Gęsiówki. Niemcy postanowili zatrzeć ślady swoich zbrodni i rozpoczęli ewakuację. 400 więźniów niezdolnych do wymarszu rozstrzelano na terenie obozu. Reszta z nich podążyła do Kutna, z którego 2 sierpnia została odesłana do Dachau. W marszu śmierci mogło zginąć nawet 2000 osób. W tym czasie w Warszawie pozostało jeszcze ok. 400 więźniów przeznaczonych do pracy przy ostatecznej likwidacji obozu.

Niemcy początkowo nie chcieli ewakuować więźniów Gęsiówki, ponieważ obawiali się uwolnienia ich przez polską ludność. Wyjście z obozu wspominał Oskar Paserman. Był jednym z niewielu polskich Żydów uwięzionych w warszawskim obozie.

"O godzinie 4.00 byliśmy już gotowi do wymarszu. Każdy musiał wziąć swoje dwa koce. Ustawiono nas w grupach po stu, w sumie było nas 4 tysiące ludzi. Ponad czterystu pozostało jeszcze w obozie. […] 4 tysiące ludzi maszerowało w najlepszym porządku przez miasto. Na każdych pięciu więźniów był jeden esesman, na końcu jechały samochody z karabinami maszynowymi". 

Odbicie Gęsiówki

Obóz koncentracyjny został uwolniony przez żołnierzy Armii Krajowej w czasie Powstania Warszawskiego. Batalion "Zośka" zajął go 5 sierpnia 1944 roku.

– Gdy już przegoniliśmy Niemców, nagle zostaliśmy otoczeni przez setki więźniów w pasiakach. Dopiero wtedy zorientowaliśmy się, że uwalniamy Żydów. Pewna ich grupa ustawiła się w dwuszeregu, jeden z nich wystąpił i zameldował naszemu dowódcy plutonu pancernego, że zgłasza ochotników do naszego wojska – opowiadał uczestnik walk, Witold Sikorski ps. Boruta, w cyklu Radiowa Mapa Powstania Warszawskiego.

Duża część więźniów KL Warschau zdecydowała się wstąpić w szeregi powstańców i dołączyć do walki ze swoimi prześladowcami.

Po II wojnie światowej na terenie Gęsiówki ponownie więziono ludzi. Obóz przejął Urząd Bezpieczeństwa. Trzymano tutaj przede wszystkim niemieckich jeńców wojennych, których wykorzystywano do pracy przy odbudowie Warszawy. Zostali zwolnieni w 1949 roku, ale nie oznaczało to końca istnienia więzienia. Powstało tam wówczas Centralne Więzienie - Ośrodek Pracy w Warszawie. Aż do 1956 roku przetrzymywano w nim więźniów politycznych i kryminalnych.

sa

Wypowidź świadka pochodzi z: J. Galdamesz, Odbicie Gęsiówki, "Karta", 99, 2019.