112 lat temu, 29 września 1911 roku, urodził się Stanisław Jankowski "Agaton", architekt, urbanista, cichociemny, oficer AK, w Powstaniu Warszawskim dowódca plutonu "Agaton". Po wojnie pracownik Biura Odbudowy Stolicy, współautor planu generalnego zagospodarowania przestrzennego Warszawy, m.in. Trasy W-Z i MDM.

Cichociemny

Jankowski urodził się 30 września 1911 roku. W 1929 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim, a potem na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Naukę przerwała wojna. Skierowany do Wilna został internowany po przekroczeniu granicy. Z obozu uciekł do Francji, gdzie wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Potem został ewakuowany do Wielkiej Brytanii. Na miejscu przeszedł szkolenie na cichociemnego.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Nad okupowaną Polskę został zrzucony w nocy z 3 na 4 marca 1942. – Jest to olbrzymie przeżycie – wspominał pierwszy skok spadochronowy "Agaton". – Człowiek sobie wyobraża setki razy, jak to będzie, jak ja pierwszy raz skoczę i co to będzie, jak będę już nad Polską? Wtedy sobie uświadomiłem, jak tu jest prześlicznie – była pełnia księżyca, wielka polana pięknego, białego śniegu i te pięć spadochronów.

Rok 1944 w Warszawie

Po wybuchu Powstania Warszawskiego został dowódcą plutonu "Agaton" w batalionie "Pięść".

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

– Przez dwa i pół roku mojej działalności konspiracyjnej, od momentu skoku, aż do momentu kiedy poszedłem na zbiórkę przed powstaniem, nie miałem nigdy autentycznych dokumentów – wspominał konspirację "Agaton". – Siedmiokrotnie zmieniałem miejsce zamieszkania. Jedyny prawdziwy dokument, który w tym czasie miałem, to była legitymacja powstańcza.

W nocy z 13 na 14 sierpnia 1944 wraz z patrolem przedarł się ze Starówki na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego "Żywiciela", po czym następnej nocy do oddziałów Grupy "Kampinos" w Puszczy Kampinoskiej. Po upadku powstania dostał się do niewoli razem z gen. Tadeuszem Borem-Komorowskim, gdzie został jego adiunktem.

Architekt zniszczonej Warszawy

Po wyjściu na wolność ukończył roczne studium urbanistyczne w Wielkiej Brytanii w Liverpoolu. W 1946 roku wrócił do Polski i zgłosił się do odbudowy stolicy. Był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz wielu planów zagospodarowania przestrzennego Warszawy. Jako architekt pracował również za granicą.

Uhonorowany najważniejszymi odznaczeniami: Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari, dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Krzyżem Armii Krajowej. Zmarł w wieku 91 lat.

2 sierpnia 2020 roku, w 76. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego w Warszawie odsłonięto pomnik Stanisława Jankowskiego "Agatona", legendarnego cichociemnego.

mb

Wybuch Powstania Warszawskiego ważył się niemal do ostatnich dni lipca 1944 roku. O atmosferze tych napiętych chwil opowiadał ówczesny Komendant Główny Armii Krajowej, gen. Tadeusz Bór-Komorowski, w audycji Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w 1954 roku, w 10. rocznicę rozpoczęcia zrywu. Rozmawiał z nim Jan Nowak-Jeziorański, w czasie II wojny światowej emisariusz Rządu RP na Uchodźstwie.

Polskie Państwo Podziemne od początku wojny planowało wybuch powszechnego powstania, które miało objąć również Warszawę. Kiedy w 1943 roku zmieniła się sytuacja polityczna, zrezygnowano z tej koncepcji i opracowano plan "Burza". Opierał się na działaniach dywersyjnych przeciwko wycofującym się wojskom niemieckim. Realizacja "Burzy" rozpoczęła się na początku 1944 roku.

Powstanie w Warszawie nie było zaplanowane w ramach akcji "Burza". Warszawskie oddziały Armii Krajowej miały zostać przeznaczone do działań poza stolicą.

Podjęcie decyzji o Powstaniu

Klęski Niemców latem 1944 roku i zamach na Adolfa Hitlera skłoniły dowództwo AK do wniosku, że zbliża się koniec wojny, a III Rzesza jest bliska załamania. Decyzja o wywołaniu Powstania Warszawskiego została podjęta 21 lipca 1944 roku na zebraniu z udziałem gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, gen. Tadeusza Pełczyńskiego i gen. Leopolda Okulickiego.

Okulicki, który dopiero w marcu 1944 przybył z Londynu, parł do powstania. Naradę wspominał gen. Komorowski na antenie Radia Wolna Europa w audycji "Świadkowie historii".

– Zmiana, którą zaproponował gen. Okulicki, polegała na opanowaniu stolicy uderzeniem wykonanym od wewnątrz. Jego zdaniem Niemcy przygotowywali się do obrony Warszawy, co naraża miasto na poważne zniszczenia. Podjęcie walki o Warszawę, było według Okulickiego ostatnią okazją stoczenia walki z Niemcami. Wyzwolenie stolicy własnym wysiłkiem miałoby doniosłe znaczenie.

Dowódcy Armii Krajowej zdawali sobie sprawę z tego, że ewentualne zwycięstwo Powstania pozwoliłoby na to, że Polskie Państwo Podziemne byłoby gospodarzem w Warszawie, w chwili wkroczenia Armii Czerwonej. To również dałoby nadzieję na wzmocnienie pozycji negocjacyjnej Polski po II wojnie światowej.

Współpraca Armii Krajowej i Sowietów w uderzeniu na wojska niemieckie stacjonujące w Warszawie, w opinii gen. Okulickiego miała uchronić miasto od zniszczeń. Ponadto uważał, że niemożliwe jest wyprowadzenie żołnierzy AK do walki poza Warszawą, w myśl założeń planu "Burza".

Posłuchaj wspomnień gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego z archiwum Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Wybuch Powstania wciąż był niepewny, a gen. Komorowski nieustannie się wahał. Ostatecznie podjął decyzję 31 lipca, kiedy został poinformowany przez dowódcę okręgu Warszawa, płk. Antoniego Chruściela "Montera" o obecności sowieckich czołgów na rogatkach stolicy. Jak się okazało, były to niesprawdzone informacje.

Wódz Naczelny, gen. Kazimierz Sosnkowski, zdecydowanie odradzał gen. Komorowskiemu pomysł walki w mieście. W rozkazie z 25 lipca zasugerował mu oszczędzanie ludzi przed zbliżającą się groźbą okupacji sowieckiej. Nie zdecydował się jednak na wydanie rozkazu o zakazie podejmowania działań zbrojnych w Warszawie.

sa

Tor wyścigów konnych na Służewcu odgrywał kluczową rolę strategiczną dla Powstania Warszawskiego. Zajmował na tyle rozległy teren, że opanowanie go umożliwiłoby lądowanie alianckich samolotów z zaopatrzeniem dla Polaków.

Niestety Niemcy również uznawali Wyścigi za jeden z kluczowych punktów w mieście. W czasie okupacji wykorzystali tor jako lotnisko wojskowe. 1 sierpnia 1944 roku było strzeżone przez około 800 dobrze uzbrojonych żołnierzy SS, wspomaganych przez pojazdy opancerzone.

Natarcie na Tor Wyścigów Konnych

Misja zajęcia terenu wyścigów przypadła żołnierzom kompanii "Karpaty" Zgrupowania Pułku Armii Krajowej "Baszta". Powstańcy byli mizernie uzbrojeni. Każdy z nich otrzymał dwa granaty. - Oprócz nich mieliśmy tylko kamienie, brukowce - relacjonował w Polskim Radiu Jerzy Borowski ps. "Bomba", uczestnik starcia.

Ku zaskoczeniu żołnierzy AK, Niemcy początkowo spanikowali i dali się odeprzeć z zajmowanych pozycji. Przegrupowali się na trybunach i stamtąd ostrzelali bronią maszynową Polaków, którzy zajmowali pozycje w budynkach gospodarczych. Niedługo później na Służewiec dotarły niemieckie posiłki z Okęcia.

– Po paru godzinach wymiany ognia wpada jeden z kolegów i mówi: wycofujemy się, bo nas otaczają. Ja byłem bardzo dobrze wyszkolony i dzięki temu, że przestrzegałem zasad, jakie wpojono mi podczas szkoleń, to wychodziłem cudem wręcz z niektórych kłopotliwych opresji – wspominał Eugeniusz Tyrajski "Sęk", uczestnik starcia. – Niemcy zepchnęli nas na treningowe pole wyścigowe, to była goła łąka. Ja, przestrzegając zasad szkolenia, czołgam się. Koledzy nerwowo nie wytrzymują, podskakują i za którymś razem dostają. Po prawej stronie jest mur, otaczający teren wyścigów. Niektórzy koledzy próbują przez niego jeden drugiego podsadzać i Niemcy ścinają ich z tego muru.

Powstańcy nie wytrzymali niemieckiego kontrataku i rozpoczęli odwrót, w trakcie którego poległo 120 akowców.

sa