Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego powstał w Moskwie 21 lipca 1944 i nazajutrz ogłosił swój manifest. Zdjęcia, jakie znamy z historii, pokazujące rzekome rozlepianie plakatów z manifestem w dniu 22 lipca, nie oddają prawdy. De facto zostały wykonane kilka dni, po wkroczeniu Armii Czerwonej do Chełma, a potem Lublina.

Z nadania Moskwy

Fakty te przypomniał prof. Wojciech Roszkowski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii Polski".

- 22 lipca 1944 Manifest PKWN został przekazany do Polski jedynie drogą radiową - stwierdził w programie nadanym w październiku 1996 roku. - PKWN powstał w Moskwie z inicjatywy komunistów polskich, którzy się tam wówczas znajdowali. Dla ozdoby przyjęto do niego różnych polityków, nie należących przed wojną do KPP, ale kluczowe role odgrywali w nim komuniści.

Co zawierał "Manifest lipcowy"? - Przede wszystkim wzywał Polaków do broni, do walki z okupantem niemieckim - słyszymy w komentarzu. - Zawierał sformułowania, które miały stwarzać wrażenie, że rodzi się nowa władza polska, że powstaje nowe państwo ludowo-demokratyczne, niepodległe, godne poparcia przez wszystkich Polaków.

Manifest PKWN. Wikimedia Commons/dp. Źr. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

Idzie nowe?

"Rodacy! Naród walczący z okupantem niemieckim o wolność i niepodległość stworzył swa reprezentację, swój podziemny parlament - Krajową Radę Narodową" - czytamy w dokumencie.

Zdaniem prof. Wojciecha Roszkowskiego zarówno KRN, jak i PKWN były ciałami całkowicie uzurpatorskimi. Zasiedli w nich ludzie namaszczeni przez władze sowieckie.

W manifeście zapewniono o zwrocie własności prywatnej byłym właścicielom, zapowiedziano przeprowadzenie reformy rolnej. Ziemię mieli otrzymać chłopi małorolni i bezrolni, a wielcy właściciele ziemscy mieli zostać wywłaszczeni. - W kwestii reformy rolnej autorzy manifestu wykazali najwięcej szczerości – sarkastycznie skomentował historyk.

- W sumie ten dokument miał charakter dezinformacyjno-propagandowy. Chodziło o stworzenie wrażenia, że nowy rząd będzie realizować reformy społeczno-gospodarcze.

Wielkie oszustwo Stalina

Manifest PKWN wprowadzał polskie społeczeństwo w błąd. Mogło się wydawać, że powstanie Polska niepodległa, demokratyczna.

- Prawda była inna – powiedział prof. Roszkowski. - Nowe władze na ziemiach polskich były instalowane, i to nawet nie tyle przez PPR, ile przez NKWD i wojskowy wywiad radziecki. Kluczową rolę w tworzeniu nowych władz odegrał nie tyle Edward Osóbka-Morawski, szef PKWN, ile gen. Iwan Sierow, który był specjalnym wysłannikiem NKWD na ziemie polskie.

Święto państwowe

W rocznicę ogłoszenia "Manifestu lipcowego" władza ludowa wprowadziła święto. Tego dnia oddawano do użytku wielkie inwestycje przemysłowe, otwierano znaczące obiekty. W 1949 roku otwarto w Warszawie trasę W-Z, sześć lat później Pałac Kultury i Nauki oraz Stadion Dziesięciolecia, a w 1974 roku I sekretarz KC PZPR Edward Gierek przeciął wstęgę na Trasie Łazienkowskiej.

Do roku 1989, w okresie Polski Ludowej, 22 lipca był najważniejszym dniem w kalendarzu. Komunistyczne święto zostało zniesione w 1990 roku. Równocześnie przywrócono Święto Narodowe Trzeciego Maja.

bs

Robotnicy w Chicago

1 maja został wybrany jako Międzynarodowy Dzień Solidarności Ludzi Pracy przez kongres założycielski II Międzynarodówki. W ten sposób uczestnicy kongresu postanowili uczcić 1. rocznicę brutalnie stłumionego strajku robotników w Chicago.

Demonstracje i strajki, organizowane w tym dniu od 1890 roku, przyczyniły się do radykalizacji ruchów robotniczych. 1-majowe manifestacje, początkowo nielegalne, z czasem zyskiwały oficjalne uznanie w niektórych krajach.

1 maja przed II wojną światową

W Polsce, jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, strajki organizował II Proletariat i Związek Robotników Polskich. Głównie na terenie zaboru rosyjskiego. W 1891 roku w Łodzi i Żyrardowie doszło do starć z wojskiem. Później największe protesty miały miejsce w latach 1905-1907 i 1917-1919.

Po zakończeniu wojny

Święto polskich socjalistów zostało po II wojnie światowej przejęte przez komunistów, a w PRL władze uznały je za święto państwowe. 1 maja stał się jednym z symboli Polski Ludowej. Dla jednych symbolem zniewolenia społeczeństwa, dla innych czasem zabawy i radości.

"Niech w to 1 majowe święto towarzyszy wam wdzięczna pamięć narodu, poczucie dobrze spełnionego obowiązku. Słowa serdecznych pozdrowień kierujemy do robotników, chłopów, inteligencji. Do wszystkich ludzi uczciwego trudu. Budowniczych naszej ojczyzny. Ślemy pozdrowienia członkom Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i jej wypróbowanemu aktywowi" – przemawiał w 1986 roku ówczesny I sekretarz KC PZPR, gen. Wojciech Jaruzelski.

Esencja propagandy

Święto pracy było jednocześnie największym spektaklem propagandowym PRL. Obchodom zawsze towarzyszyły pochody w każdym polskim większym mieście, a władze nigdy nie żałowały pieniędzy na ich organizację.

- Największą rangę święto miało w okresie stalinowskim. Wówczas do obchodów 1 maja szykowano się już w marcu. Wydział propagandy KC PZPR przygotowywał scenariusz, hasła i trasę pochodu. Powstawały komitety, które również szykowały się do obchodów. Przygotowywała się  także Służba Bezpieczeństwa - mówił na antenie Polskiego Radia prof. Marcin Zaremba z Zakładu Historii XX wieku Uniwersytetu Warszawskiego.

Kontrmanifestacje

Pochody pierwszomajowe zawsze były nadzorowane przez służby, chodziło o uniemożliwienie jakichkolwiek zamieszek. Władze obawiały się reakcji niektórych grup społecznych, które mogły uderzyć w monolit społeczny lansowany przez komunistyczną propagandę.

- Duży niepokój budzili studenci i młodzi ludzie. W związku z tym wszyscy musieli uczestniczyć w pochodzie. Mieszało się ich z aktywistami ZNP albo pracownikami nauki. Czasem zdarzały się śmiechy, nie krzyczano tego, co chciała władza. Nie klaskano też dostatecznie mocno. Po 1956 roku sytuacja uległa rozluźnieniu i pochód nie był już tak rozpisany w scenariuszu - wyjaśniał prof. Zaremba.

W latach 80. niezależne od władz pochody organizowała solidarnościowa opozycja. Manifestacje często przekształcały się w brutalne starcia z milicją.

mjm

23 czerwca 1949 roku rozpoczęła się budowa Nowej Huty, najbardziej reprezentatywnego dzieła socrealizmu w Polsce.

W Polskim Radiu zachowało się wiele propagandowych audycji w podobnym tonie opowiadających o tym, jak powstawała Nowa Huta.

- Partia i rząd postawiły przed polskim przemysłem hutniczym olbrzymie zadanie odbudowy hutnictwa po strasznych zniszczeniach wojennych i osiągnięcia produkcji przewyższającej kilkakrotnie najwyższy poziom z okresu przedwojennego. Na wezwanie partii ruszyli pod Kraków ludzie z Podhala, znad Wisły, z Kieleckiego i Mazowsza. To był rok 1949, były tam jeszcze tylko pola i łąki – mówił dziennikarz na antenie Polskiego Radia w 1964 roku.

W 1954 roku zakład metalurgiczny w Nowej Hucie nazwano imieniem Włodzimierza Lenina. – W imieniu ponad 30-tysięcznej załogi wyrażam głębokie zadowolenie z postanowienia naszej partii i ludowego rządu. Imię Lenina przyświecać nam będzie odtąd codziennie w naszej pracy, zagrzewać nas będzie do dalszej wytężonej walki o socjalizm - mówił w 1954 roku Józef Korzec, pracownik odlewni stali.

Wizytę w Nowej Hucie składali m.in. Nikita Chruszczow, Fidel Castro. Eksportowano 30% produkcji, większość wysyłana była do krajów socjalistycznych.

Budowa Nowej Huty – "miasta idealnego"

Naczelnym architektem Nowej Huty był Tadeusz Ptaszycki, miał on stworzyć miasto idealne dla robotnika.

- Kiedy projektowano mieszkania, bloki, osiedla mieszkaniowe, wiadomo było, ile ma się wybudować mieszkań i ile na te mieszkania potrzeba szkół, żłobków, przedszkoli. To wszystko było w planach, również przestrzenie szeroko rozumianej rozrywki i kultury: kina, teatry oraz tereny zielone – mówiła Maria Lempart z Muzeum Historycznego miasta Krakowa, oddział Dzieje Nowej Huty w audycji Artura Wolskiego nadanej w Polskim Radiu w 2013 roku.

Nowa Huta była priorytetem, oprócz odbudowy Warszawy najważniejszą inwestycją w Polsce. Architekci urbaniści, którzy ją projektowali, praktycznie nie mieli ograniczeń, pieniądze były na wszystko, więc projektowali miasto z wielkim rozmachem, wzorując się na najlepszych osiągnięciach architektury XX wieku i renesansu - urbanistów włoskich.

- To było przeżycie, ciśnie się tyle wspomnień szczególnie o ludziach, tych wszystkich, którzy nie szczędzili sił, którzy z zapałem i entuzjazmem pracowali. Cały kraj był zainteresowany postępem tej budowy - wspominał w 1976 roku prof. Jan Anioła, pierwszy dyrektor Nowej Huty.

- Gdy potrzeba było pracować nawet dzień i noc, to było bardzo dużo ofiarnych ludzi i tak pracowali. Dotrzymaliśmy terminy, już 22 lipca 1954 z pierwszego pieca hutniczego popłynęła surówka, na uroczystość z tej okazji przybył nawet wiceprezes rady ministrów Piotr Jaroszewicz – opowiadał w 1976 roku w Polskim Radiu jeden z budowniczych, Józef Nadgórzański.

Miasto bez Boga

Przejawem antykościelnej postawy władz PRL jest historia budowy kościoła w Nowej Hucie. Początkowo komuniści wydali zgodę na jego budowę. W marcu 1957 roku u zbiegu ówczesnych ulic Marksa i Majakowskiego stanął krzyż poświęcony przez metropolitę krakowskiego abp. Eugeniusza Baziaka. Rozpisano konkurs na projekt świątyni.

19 kwietnia 1960 roku proboszcz parafii w Bieńczycach ks. Mieczysław Satora otrzymał pismo z żądaniem usunięcia krzyża. Władze zmieniły plany. Zdecydowano, że na działce wytyczonej pod budowę kościoła stanie szkoła w ramach akcji "1000 szkół na Tysiąclecie".

27 kwietnia 1960, gdy robotnicy przystąpili do wykopywania krzyża, mieszkańcy Nowej Hutu stanęli w jego obronie. Protest stłumiono, a krzyż został zniszczony. Władze skonfiskowały 2 mln zł uzbierane przez mieszkańców na budowę kościoła.

Do budowy świątyni w Nowej Hucie  udało się doprowadzić, co prawda w innym miejscu, po siedmiu latach dzięki nieustającym wysiłkom bp. Karola Wojtyły. Prace rozpoczęły się w październiku 1967 roku, a w maju 1977 roku kard. Karol Wojtyła dokonał konsekracji nowego kościoła.

Dziś w miejscu, gdzie dawniej stał krzyż, stoi pomnik Krzyża Nowohuckiego, zaprojektowany przez krakowskiego artystę rzeźbiarza prof. Stefana Dousę.

Pomnik Lenina

W 1970 roku dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Włodzimierza Lenina władze komunistyczne ogłosiły konkurs na budowę pomnika, który upamiętniłby wodza rewolucji bolszewickiej. Ostatecznie wybrano projekt artysty rzeźbiarza prof. Mariana Koniecznego, ówczesnego rektora krakowskiej ASP, który był także autorem pomnika Nike w Warszawie.

17 kwietnia 1973 pomnik Lenina stanął w Alei Róż, w centrum dzielnicy, gdzie często odbywały się pochody i wiece prorządowe. Jego odlew ufundowany został z trzynastych pensji i premii robotników Nowej Huty. 28 kwietnia dokonano odsłonięcia monumentu w obecności m.in. ambasadora ZSRR Awierkija Aristowa, wicepremiera Piotra Jaroszewicza oraz wielu innych partyjnych dygnitarzy.

Od momentu postawienia pomnika, aż do upadku władz komunistycznych w Polsce, podejmowano próby obalenia znienawidzonego monumentu.

Koniec komunizmu

Upadek komunizmu w Polsce pociągnął za sobą upadek symboli poprzedniego reżimu. I tak już w grudniu 1989 roku usunięto pomnik Lenina z Alei Róż.

- Po przemianach Nowa Huta stała się innym miastem, wiele miejsc rozrywki, domów kultury, świetlic przestało istnieć – mówił Paweł Jagło, pracownik Muzeum Historycznego miasta Krakowa, oddział Dzieje Nowej Huty. - Kombinat metalurgiczny im. Lenina, który był sercem napędzającym całą Nową Hutę, dawał miejsce pracy, ale także organizował życie, również to kulturalne, zaczął podupadać.

Nowa Huta dzisiaj

Dzisiaj układ urbanistyczny Nowej Huty wpisano w poczet dóbr kultury Polskiego socrealizmu. To robotnicze miasto, które zaczęło powstawać w 1949 roku, jest teraz modnym miejscem do zwiedzania.

- Zagraniczni turyści chcą poczuć się jak w czasach minionych, w czasach komunizmu - opowiadał Paweł Jagło - chcą dotknąć komunizmu, który znali tylko z książek, ewentualnie z opowieści Ronalda Reagana.

Warto również przejść się terenami najstarszych osiedli Nowej Huty. Zachowały się tam świadectwa tego, jak wyglądały tutaj wsie przed powstaniem "miasta proletariatu". Zobaczyć możemy wiele cennych zabytków, np. XIII-wieczne opactwo cystersów w Mogile, drewniane kościoły, które zostały wpisane na listę zabytków architektury drewnianej Małopolski oraz pałace prominentów PRL.

Posłuchaj archiwalnych nagrań Polskiego Radia z czasów budowy Nowej Huty, wypowiedzi budowniczych i architektów tego miasta.

21 lipca 1950 roku podczas posiedzenia Sejmu wiceprezes Rady Ministrów Hilary Minc mówił: "Wysoka izbo, w dniu dzisiejszym Sejm Ustawodawczy kończy dyskusję nad sześcioletnim planem rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu w Polsce. Dyskusja ta ujawniła pełną jednomyślność stanowiącą odbicie jednomyślności społeczeństwa. Dzień dzisiejszy, w którym sejm uchwala projekt sześcioletniego planu jako ustawy będzie doniosłą datą w historii rozwoju naszego kraju".

Polska, podobnie jak ZSRR w latach 30. XX wieku, miała przejść drogę forsownej industrializacji. Głównym celem było podniesienie wskaźników docelowej produkcji przemysłowej, poziomu życiowego ludności i przemian strukturalnych w gospodarce.

Jednak ustawa o planie sześcioletnim nie była realizowana. Już na jesieni nastąpiły liczne korekty, które były związane z zaostrzoną sytuacją międzynarodową i przystosowaniem polskiej gospodarki do potrzeb Związku Sowieckiego. Postawiono na szybszy rozwój przemysłu ciężkiego, wydobywczego, maszynowego i zbrojeniowego.

- Najlepsze kadry skierowano do przemysłu zbrojeniowego. W efekcie zamiast obiecywanego wzrostu stopy życiowej ludności nastąpiła militaryzacja gospodarki i konieczność zaciskania pasa przez społeczeństwo – mówił na antenie PR prof. Janusz Kaliński.

Po śmierci Stalina w 1953 roku w Polsce, za przykładem ZSRR, trochę zmieniono politykę gospodarczą. Korekta miała zmniejszyć tempo inwestowania, aby zwiększyć nakłady na przemysł konsumpcyjny i zasilenie rolnictwa – starano się zwiększyć produkcję żywności. Jednak zmiany okazały się bardzo niekonsekwentnie, a ponadto należało dokończyć rozpoczęte wcześniej inwestycje. Skutkiem tego nie starczało funduszy na nowe przedsięwzięcia.

- Z punktu widzenia wskaźników ogólnogospodarczych plan sześcioletni został wykonany. Produkcja przemysłowa była nawet wyższa, niż zakładano - mówił gość audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej" – natomiast klęską planu sześcioletniego było niewykonanie wskaźników w zakresie poprawy stopy życiowej ludności.

Plan sześcioletni można przyrównać do gospodarki z czasów wojny. Utajniano informacje statystyczne, zaostrzono rygory dyscypliny pracy, przepisy prawne, a prym wiodła szeroko zakrojona propaganda.

mjm

Najgwałtowniej zareagowali robotnicy Wybrzeżu. I tu wydarzenia kolejnych dni zakończyły się krwawą manifestacją siły komunistycznej władzy. 

Oto, co wydarzyło się na Wybrzeżu 12 grudnia 1970 roku, dokładnie 49 lat temu w Gdańsku:

W Stoczni im. Lenina - podobnie jak we wszystkich zakładach pracy całego kraju - odbywały się zebrania podstawowych organizacji partyjnych. Na spotkaniach odczytano list Biura Politycznego KC PZPR.

W otwartym zebraniu na wydziale K-3 wziął udział członek Biura Politycznego i wicepremier Stanisław Kociołek, członek POP na tym wydziale. W spotkaniu uczestniczyło około 3000 robotników. Na wiadomość o podwyżce cen przekazaną przez Kociołka, sala zareagowała protestami.

W trakcie burzliwej dyskusji wicepremier oświadczył: "Ja do was po pomoc nie przyjechałem, macie robić swoje, pomocy nie potrzebuję". Powiedział, że zarobki w tej grupie są stosunkowo wysokie. Zarzucił łamanie dyscypliny partyjnej tym, którzy zgłaszali wątpliwości. Spotkanie skończyło się ogólnym zamieszaniem.

Do Warszawy przekazano meldunek o nastrojach w Gdańsku: "Generalnie rzecz biorąc podstawowe organizacje partyjne odrzucają list Biura Politycznego".

W zakładach pracy w całym kraju list Biura Politycznego wywołał bardzo różne reakcje - od milczenia - poprzez płacz, aż do wybuchów śmiechu włącznie. Także członkowie partii przyjęli krytycznie list Biura Politycznego. Szczególnie ostro zareagowały kobiety (np. w Łodzi).

Wieczorem w radiu i telewizji ogłoszony został komunikat w sprawie wprowadzenia z dniem 13 grudnia regulacji cen. Podwyżki obejmowały 45 grup artykułów, głównie spożywczych. 

Mięso drożało średnio o 17,6 proc., ryby i przetwory rybne o 11,7 proc., mąka żytnia i pszenna o 16,16 proc. powidła, marmolady i dżemy średnio o 36,2 proc., kasza jęczmienna o 31 proc., kasza manna o 23 proc., makarony o 15, 3 proc.. Drożały również inne artykuły. Między innymi: węgiel o 10 proc., koks o prawie 20 proc., cegły budowlane o 36,6 proc., dachówka o 17, 8 proc., tkaniny bawełniane o 14,5 proc., tkaniny jedwabne o 37 proc., dywany i chodniki o 25 proc., szklanki o 33 proc..

Komunikat PAP zapowiadał również obniżkę cen czterdziestu grup towarów. Taniały między innymi: telewizory o 13 proc., lodówki o 15 proc., pralki o 17 proc., odkurzacze o 15 proc., maszyny do szycia o 10 proc., magnetofony o 21 proc., żarówki o 32 proc., farby lakiery i mydło o 10 proc., pończochy i rajstopy o 30 proc..