Nie został emigrantem, bo taki miał pomysł na życie, ale ze zwykłej konieczności. Kiedy miał siedemnaście lat, wuj wysłał go do Francji dla podreperowania słabego zdrowia. Tam też, poszukując później źródła utrzymania, został marynarzem. Miał dwadzieścia lat, gdy dopiero zaczął poznawać język, w którym napisał książki będące do dziś kanonem literatury angielskiej i światowej.

Przyszedł na świat 3 grudnia 1857 roku w Berdyczowie, na dzisiejszej Ukrainie. Był synem Apollona Korzeniowskiego, poety i działacza niepodległościowego. Jesienią 1861 roku jego ojciec został aresztowany przez władze carskie i wraz z żoną skazany na zesłanie do Wołogdy, w północnej Rosji. Kiedy Józef miał ledwie osiem lat, zmarła jego matka. Ojca zwolniono z zesłania dopiero wtedy, gdy już był śmiertelnie chory. Osierocony chłopiec wychowywał się we Lwowie i Krakowie, aż w końcu opuścił ojczyznę za chlebem.

Joseph Conrad - zobacz serwis specjalny

Polak kresowy w Anglii

- Czy uświadamiamy sobie należycie, jakim było uśmiechem dla Polski, dla Anglii i dla literatury światowej, że w roku 1878 w jednym z małych portów rybackich Anglii wylądował Polak kresowy (…), który do maestrii doprowadził swoją pisaną angielszczyznę (…), bo był to dla niego język obcy i zwracał szczególną uwagę na dobór każdego słowa - mówi Małgorzata Tułowiecka w audycji z cyklu "Z ziemi polskiej".

Conrad był człowiekiem trzech kultur: polskiej, francuskiej i angielskiej. Z ojczyzny wyniósł znajomość naszej literatury i typowe dla niej motywy wierności, zdrady, obowiązku i honoru. Drugim jego językiem był francuski. Klasycy francuskiego realizmu byli dla niego literackimi wzorami. Sam został klasykiem prozy angielskiej mimo tego, że jego angielszczyzna nosiła wyraźne znamiona polskich i francuskich wpływów. Conrad mówił po angielsku z bardzo silnym obcym akcentem. - W momencie, kiedy chorował i kiedy często tracił przytomność, przerażał swoją małżonkę, mówiąc językiem zupełnie jej nieznanym - opowiadała autorka audycji Polskiego Radia z 1988 roku.

Tło ludzkich namiętności

Pierwszą swoją powieść, "Szaleństwo Almayera", opublikował w 1895 roku - Chory, samotny, chwilowo bez pracy, snujący różne projekty, rozpoczął pracę nad książką w rozpaczliwym nastroju. Pochłaniała go, zaprzątała całą jego uwagę, wyczerpywała siły. W końcu napisał do przyjaciółki z Londynu: "Skończone. Od chwili przebudzenia wydaje mi się, że w tych kartkach, które leżą przede mną, pogrzebałem samego siebie" –  opowiadał Zdzisław Najder w audycji "Życie Conrada Korzeniowskiego".

Po ukończeniu debiutanckiej i świetnie przyjętej książki Conrad napisał jeszcze czternaście powieści i osiem tomów opowiadań. Niektóre z nich uważane są za czołowe osiągnięcia literatury marynistycznej, lecz według znawców życia i twórczości pisarza, to nieporozumienie. - Dla Conrada morze, które występuje zresztą tylko w jednej czwartej jego utworów, było tylko i wyłącznie tłem. Przedstawiał ludzi zawsze w sytuacjach ekstremalnych i morze stanowiło to tło, na którym najbardziej widać ludzkie namiętności - dowiadujemy się z audycji Małgorzaty Tułowieckiej.

Cena przywileju myślenia

Jedną z najbardziej znanych powieści Conrada jest "Lord Jim" opowiadający o oficerze marynarki, który opuścił powierzony mu statek. To wnikliwe studium o utracie i odzyskaniu honoru. - Jego bohaterowie są postaciami niezwykle skomplikowanymi. Conrad badał meandry ludzkiej psychiki, szukając źródeł sukcesu lub klęski w tym labiryncie (…), zmusza do myślenia, zmusza do pełnej koncentracji - podkreślał autor audycji Polskiego Radia z 1982 roku.

"Jądro ciemności" opowiadające o bezprzykładnym okrucieństwie kolonializmu stało się jednym z najbardziej znanych utworów współczesnej literatury, analizowanym przez studentów na całym świecie, a jego motywy stanowią do dziś podstawę scenariuszy powstających filmów. Żadnemu twórcy nie jest łatwo unieść taki ciężar i Conrad był tego świadomy. "Trzeba do końca wlec za sobą kulę swojej indywidualności. Tak się płaci za piekielny i boski przywilej myślenia" – napisał u kresu swego życia.

Joseph Conrad zmarł 3 sierpnia 1924 roku w Oswalds pod Canterbury w Anglii.

mko/bm

Zlekceważona przepowiednia

Hitler uwielbiał długie przemówienia. 30 stycznia 1939 roku – w szóstą rocznicę objęcia władzy – w gmachu Reichstagu poruszył wiele wątków. Przede wszystkim odpierał zarzuty ze strony państw Europy Zachodniej, które powoli uświadamiały sobie zbrodniczą naturę nazistowskiego reżimu. Bronił decyzji w sprawach gospodarki niemieckiej oraz starał się przedstawić III Rzeszę jako państwo pragnące pokoju, rzekomo zagrożone przez europejskie mocarstwa.

Jednak jedną z najważniejszych kwestii poruszonych w przemówieniu Hitlera była potrzeba zdobycia przestrzeni życiowej dla Niemców – postulowanej jeszcze w postaci odzyskania kolonii, a nie brutalnej ekspansji na wschód.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Ważnym punktem mowy był atak na głównego wroga nazistów – Żydów, którzy według Hitlera mieli stać za wszystkimi niepowodzeniami i spiskami skierowanymi przeciwko Niemcom. To właśnie w tej części przemówienia kanclerz wypowiedział swoje "ostrzeżenie":

"Bardzo często w mym życiu stawałem się prorokiem i byłem najczęściej wyśmiewany. W czasach walki mojej o władzę naród żydowski przyjmował jedynie z uśmiechem moje przepowiednie, że kiedyś w Niemczech obejmę kierownictwo państwem, i że wówczas doprowadzę także i do rozwiązania problemu żydowskiego. Sądzę, że ten rozlegający się wówczas śmiech żydostwa w Niemczech, zamarł już im w międzyczasie w gardle. Dzisiaj znowu chcę być prorokiem: jeżeli międzynarodowej finansjerze żydowskiej w Europie i poza Europą miałoby się udać raz jeszcze popchnąć narody do jakiejś wojny światowej, to rezultatem tego nie będzie zbolszewizowanie świata i przez to odniesienie zwycięstwa przez Żydów, lecz jedynie zniszczenie rasy żydowskiej w Europie".

Prześladowania Żydów w III Rzeszy

– Hitler pragnął władzy totalnej, by wprowadzić własną religię, której zasady wyłożył wcześniej między innymi w "Mein Kampf". Mówił o tym chętnie i często, ze szczerością tak przerażającą, że wielu sądziło, że to tylko paranoiczne mrzonki człowieka, który nie zna realnych ograniczeń, jakie niesie władza, zmuszająca do kompromisu – powiedział dr Janusz Osica w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Niemcy".

Niestety, plany Hitlera zostały zlekceważone, zarówno przez opozycję w Niemczech przed przejęciem przez niego władzy, jak i przez państwa europejskiej w trakcie odbudowywania potęgi militarnej Niemiec w latach 30. III Rzesza pod wodzą Adolfa Hitlera łamała postanowienia traktatu wersalskiego i rozbudowywała swoją armię, a w 1936 roku wprowadził oddziały Wehrmachtu do Nadrenii, która miała zgodnie ustaleniami kończącymi I wojnę światową miała pozostać strefą zdemilitaryzowaną.

Adolf Hitler po umocnieniu władzy przeszedł również do realizacji polityki antyżydowskiej, która do wybuchu II wojny światowej opierała się na represjach wobec niemieckich Żydów i stopniowemu pozbawianiu ich praw obywatelskich.

–  Od 1933 roku wydano liczne zarządzenia o charakterze dyskryminacyjnym, a od 1935 roku na mocy tzw. ustaw norymberskich załamała się pozycja prawna obywateli pochodzenia żydowskiego – powiedział prof. Eugeniusz Król w audycji Polskiego Radia z 1998 roku.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Kolejnym momentem przełomowym w prześladowaniach niemieckich Żydów były pogromy tzw. nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku. Jej nazwa jest eufemizmem wymyślonym przez nazistowską propagandę i miała na celu przykrycie eskalacji fizycznej przemocy wobec Żydów. Została zaczerpnięta od potłuczonego szkła witryn żydowskich sklepów oraz szyb mieszkań.

Tuż po nocy kryształowej naziści zaostrzyli antyżydowskie prawodawstwo. Wprowadzone zostały przepisy, które miały wykluczyć Żydów z życia gospodarczego w Niemczech. Ograniczano udział w życiu kulturalnym i zabroniono im również chodzić do kin i teatrów oraz na koncerty i wystawy. Żydowskie dzieci zostały pozbawione prawa uczęszczania do szkół publicznych, rząd zezwolił także na narzucanie przez władze lokalne ograniczeń, które dotyczyły miejsca zamieszkania i pobytu ludności żydowskiej.

– Najbardziej jednak złowrogą konsekwencją nocy kryształowej była decyzja powołania w lutym 1939 roku Centrali Rzeszy do spraw żydowskiej emigracji. Od października 1939 roku kierował nią później Adolf Eichmann. Była to już wyraźna zapowiedź Holokaustu i wszczęcie przygotowań do fizycznej eksterminacji europejskich Żydów – mówił prof. Eugeniusz Król.

sa

Pisał głównie w jidysz. W mowie noblowskiej podkreślił, że nagrodę traktuje jako "uznanie dla jidysz - języka wygnania, języka bez ziemi, języka bez granic. Języka, w którym nie ma słów dla wyrażania takich pojęć jak broń, amunicja, musztra, taktyka działań bojowych. Jidysz to mądry i skromny język zalęknionego, ale nie tracącego nadziei człowieka".

"Każda ulica jest Krochmalną"

Urodził się w żydowskiej rodzinie w Leoncinie niedaleko Nowego Dworu Mazowieckiego 14 lipca 1902 lub 1904 roku. W 1907 roku rodzina przeprowadziła się do Radzymina, gdzie 40 procent mieszkańców stanowili Żydzi. Rok później Singerowie przeprowadzili się do Warszawy i zamieszkali przy ulicy Krochmalnej 10. W 1917 roku Izaac z matką i bratem wyjechali do jej rodziny do Biłgoraja, a Izaac wrócił do Warszawy w 1921 roku. Pracował jako nauczyciel hebrajskiego i jako korektor w czasopiśmie "Literarisze Bleter".

Zadebiutował w 1925 roku opowiadaniem "Na starość". Pierwsza powieść "Szatan w Goraju" została opublikowana w 1935 roku. 

W tym roku wyjechał z Polski, do której nigdy nie wrócił. Zamieszkał w Nowym Jorku. Pracował jako dziennikarz, korektor i tłumacz.

– Isaac Bashevis Singer opuścił Polskę w wieku 31 lat i później pisał o kraju, który zostawił, o świecie polsko-żydowskim i o Warszawie. Dla niego pisarskim adresem była Warszawa i ulica Krochmalna – tłumaczyła w audycji "Letni Wieczór z Jedynką pod Gwiazdami" Agata Tuszyńska, autorka książki "Singer. Pejzaże pamięci".

Agata Tuszyńska zaznaczyła, że przed wojną ulica ta znajdowała się w dzielnicy zamieszkiwanej przez żydowską biedotę.

– Singer mówił, że zawsze, gdy jedzie dorożką, wszystko jedno czy jest to Montreal, czy Nowy York, to zawsze czuje, jakby jechał po Krochmalnej – mówi Agata Tuszyńska.

Świat chasydów, świat nieistniejący

- Kiedy mówię Warszawa, to oczami duszy widzę dawną żydowską Warszawę. Widzę dawne żydowskie ulice, kramy, bożnice, domy, targowiska, podwórka pełne żydowskich mieszkańców. Wbrew temu, co wiem […] nie potrafię sobie przedstawić Warszawy jako zwałów gruzu [….] - podkreślał Izaak Bashevis Singer już w 1944 roku.

Pisarz nie sprawdził nigdy, co się stało z miejscami, które opuścił. Co się stało ze światem, który zniszczyła niemiecka nawałnica. Podkreślał, że nie umie wrócić do Polski, która stała się "cmentarzem żydowskiego narodu".

Proza Izaaca Bashevisa Singera pełna jest religijno-filozoficznych problemów moralnych, konfliktów ortodoksyjnych i zasymilowanych Żydów. Singer przywoływał do życia nieistniejący już świat chasydów ze wschodniej Polski. Jedną z najbardziej znanych jego powieści jest wydany w 1960 roku "Sztukmistrz z Lublina", "historia o buncie i akceptacji, o wahaniu poprzedzającym wybór właściwej drogi i o zmaganiach z własną tradycją".

im

31 lipca 1853 roku szpital we Lwowie na ulicy Łyczakowskiej został oświetlony lampami naftowymi. Jeszcze tej samej nocy została przeprowadzona pierwsza nocna operacja przy tym oświetleniu. Jedna lampa dawała światło o sile równej temu, jakie zapewniało 10-15 świec. Ten dzień uważa się za początek przemysłu naftowego.

Zadecydował przypadek

Lampa naftowa nie mogła zostać skonstruowana bez odkrycia procesu destylacji ropy naftowej. To zasługa dwóch chemików – Ignacego Łukasiewicza i Jana Zeha, którzy pracowali w szacownej aptece Piotra Mikolascha we Lwowie. To właśnie do niej w 1852 roku zgłosił się z nietypową prośbą karczmarz z Borysławia Abraham Schreiner.

W okolicach miasteczka chłopi od niepamiętnych czasów wykorzystywali do celów leczniczych oraz jako smarowidło do skrzypiących kół powozów cuchnącą oleistą maź, która co jakiś czas sączyła się ze skał. Przedsiębiorczy karczmarz wpadł na pomysł użycia jej do produkcji najczęściej sprzedającego się towaru – wódki. Nie miał jednak wystarczającej wiedzy i dlatego wybrał się do apteki Mikloscha. Lwowscy aptekarze rozpoczęli eksperymenty z cieczą sprowadzoną przez Schreinera.

– Łukasiewicz opracował genialną technologię rafinacji ropy naftowej, rozbicia jej na frakcje, które są przydatne. Na naftę, która się bardzo łatwo pali, na benzynę, która jest jeszcze bardziej łatwopalna i wybucha, na ropę jaką używamy w silnikach Diesla, mazut, asfalt i tak dalej. Okazało się, że z ropy naftowej można wytworzyć dużo substancji, które są bardzo przydatne i jest masa ludzi, którzy chcą je kupować – mówił Andrzej Krajewski w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Początek przemysłu naftowego w Galicji

Ignacy Łukasiewicz natychmiast podjął starania, aby wykorzystać dokonane przez siebie odkrycie. W 1854 roku zgłosił się do niego ziemianin z okolic Krosna, Tytus Trzecieski. Poinformował aptekarza, który zyskał już sławę dzięki pracy nad lampą naftową, że we wsi Bóbrka nastąpił naturalny wyciek ropy naftowej.

Łukasiewicz przeprowadził tam pierwsze odwierty i wkrótce założył pierwszą na świecie kopalnię naftową. Stworzył ją w spółce z Trzecieskim oraz Karolem Klobassą-Zrenckim, właścicielem wsi Bóbrka. Polscy przemysłowcy wykopali 60 studni naftowych, a najgłębsza z nich miała głębokość aż 150 metrów. W 1856 roku z inicjatywy Łukasiewicza powstała w Ulaszowicach pod Jasłem pierwsza na świecie rafineria ropy naftowej.

– Pokazuje to, że miał wielki zmysł biznesowy. Najwięcej na ropie zarabiają nie ci, którzy mają złoża, ale rafinerie i systemy dystrybucji. Łukasiewicz dostrzegł to jako pierwszy – powiedział Andrzej Krajewski w audycji Jakuba Kukli z cyklu "Wybieram Dwójkę".

W 1868 toku Łukasiewicz zrezygnował z udziałów w spółce, ale pozostał dyrektorem kopalni w Bóbrce i dbał o odpowiednią organizację pracy, z której słynął jego zakład. Ropę wydobywali robotnicy rekrutowani z okolicznych wsi, a Łukasiewicz aż do swojej śmierci w 1882 roku wspierał rozwój przemysłu naftowego na terenie Beskidu Niskiego.

Zwracał szczególną uwagę na poziom techniczny kopalni, dlatego utrzymywał stały kontakt z najlepszymi specjalistami z całego świata oraz ubiegał się o założenie wiertniczej szkoły zawodowej, które zakończyły się sukcesem w 1885 roku otwarciem Praktycznej Szkoły Wiercenia Kanadyjskiego w Ropiance.

Pola naftowe w Borysławiu w latach dwudziestolecia międzywojennego. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Sen o polskim Teksasie

W ślad za kopalnią w Bóbrce szybko poszli następni inwestorzy. Największy wkład w rozwój przemysłu naftowego w Galicji miał Stanisław Szczepanowski, który przybył w te okolice 1879 roku. Przeznaczył zarobione w Wielkiej Brytanii pieniądze na założenie maszynowych szybów wiertniczych, we współpracy z kanadyjskimi specjalistami.

To właśnie on był jednym z ludzi, którzy próbowali wyrwać Galicję z pułapki niskiego rozwoju, nakreślonej w słynnej prowokacyjnej książce z 1888 roku: "Nędza Galicyi w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego", napisanej przez samego Szczepanowskiego. Opisywał w niej, że "każdy Galicjanin pracuje za ćwierć, a je za pół człowieka". Szczepanowski uważał, że wydobycie ropy naftowej będzie impulsem do ożywionego rozwoju gospodarczego.

Zyski z przemysłu naftowego rzeczywiście okazały się jednym z czynników, które pozwoliły podnieść standard życia mieszkańców zaboru austriackiego, a Szczepanowski na początku lat 80. XIX wieku odkrył potężne złoża w leżącej nieopodal Kołomyi Słobodzie Rungurskiej, które przyniosły mu niebagatelne zyski.

Dziesięć lat później nadszedł kolejny stymulant dalszego rozwoju przemysłu naftowego wraz z odkryciem potężnych złóż w Galicji Wschodniej, wokół których na przełomie XIX i XX wieku wyrosło Borysławsko-Drohobyckie Zagłębie Naftowe.

Galicję Wschodnią opanowała prawdziwa gorączka ropy naftowej. Przybywały do niej tłumy, aby założyć własny szyb i wzbogacić się na czarnym złocie. Z biegiem lat wokół Drohobycza odkrywano coraz to nowsze złoża, a miasto zapełniło się wyszukanymi willami naftowych potentatów.

Dzięki galicyjskim złożom Austro-Węgry stały się prawdziwym gigantem w produkcji ropy naftowej. W 1909 roku wydobywano tam 2 miliony ton rocznie, co dawało monarchii habsburskiej trzecie miejsce na świecie.

Wagony z ropą naftową na stacji kolejowej w Borysławiu. Polona

Zmierzch potęgi

Po I wojnie światowej bogate galicyjskie złoża ropy naftowej znalazły się na terytorium niepodległej Polski. Niestety, przemysł naftowy ucierpiał w wyniku wojennej pożogi, a niektóre złoża uległy wyczerpaniu. Pomimo tego na początku dwudziestolecia międzywojennego II Rzeczpospolita zajmowała trzecie miejsce pod względem wydobycia ropy naftowej w Europie, zaraz za Związkiem Sowieckim i Rumunią.

W Zagłębiu Borysławsko-Drohobyckim rozwinęło się wówczas także wydobycie gazu ziemnego. Ważną spółką odpowiadającą za dystrybucję przetworzonych produktów przemysłu naftowego stała się Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych "Polmin", która stworzyła na terenie całego kraju sieć stacji benzynowych.

Polski przemysł naftowy jednak stopniowo tracił swoją dawną pozycję, ze względu na dalsze zmniejszanie się złóż surowca. Ostateczny upadek przyszedł wraz z wrześniem 1939 roku, kiedy pola naftowe Zagłębia Borysławsko-Drohobyckiego zostały zbombardowane przez niemieckie lotnictwo. Pożar złóż ropy trwał kilkanaście dni i został ugaszony dopiero przez wkraczającą Armię Czerwoną, która jednocześnie zakończyła historię polskiego Teksasu w Galicji.

sa

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Julian Stryjkowski był prozaikiem, dramaturgiem i dziennikarzem. Pozostawił po sobie obszerny dorobek literacki, w tym m.in. m.in. powieści "Głosy w ciemności", "Austeria", "Sen Azrila" i "Echo", w których utrwalił przedwojenny świat polskich Żydów i opowiedział losy społeczności, którą niemal w całości zgładzono w niemieckich obozach  śmierci podczas II wojny światowej.

Polonista, syjonista, komunista

Urodził się 27 kwietnia 1905 roku w galicyjskim Stryju pod Lwowem. Do 1946 roku nazywał się Pesach Stark. Nazwisko nosił po matce Hanie Stark. Jego ojcem był Cwi Rosenmann, nauczyciel w chederze. Chodził do polskich szkół, ale dzięki przynależności do syjonistycznej organizacji młodzieżowej nauczył się także języka hebrajskiego. W 1924 roku rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie w 1932 roku doktoryzował się pod kierunkiem Juliusza Kleinera.

We Lwowie nawiązał pierwsze kontakty z komunistami, co zadecydowało o jego wyborach życiowych przez kolejne dziesięciolecia. To z powodu oskarżeń o szerzenie ideologii komunistycznej został wyrzucony ze szkoły w Płocku, gdzie w latach 1932-1933 uczył języka polskiego. W latach 1935-1936 był więziony za akces do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. Do wybuchu II wojny światowej musiał ukrywać się przed policją.

Wyzwolenie Auschwitz-Birkenau - zobacz serwis historyczny

Jesienią 1939 roku przedostał się do Lwowa, gdzie pracował w środkach przekazu kontrolowanych przez władze sowieckie - w dzienniku "Lwowski Sztandar" i we lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia. Po ataku Niemców na ZSRR uciekł w głąb Rosji, gdzie pracował fizycznie, a w 1943 roku przeniósł się do Moskwy i zatrudnił się w prosowieckim tygodniku "Wolna Polska". Wstąpił do PPR i Związku Patriotów Polskich, zacieśniając swe związki z komunizmem. W 1946 roku wrócił do Polski. Wtedy też ukończył powieść "Głosy w ciemności", którą podpisał pseudonimem "Julian Stryjkowski". Od tego momentu tak właśnie się przedstawiał.

Od fascynacji do wątpliwości

Swoje doświadczenia wojenne i duchowe przemiany pisarz ujął w 1980 roku w powieści "Wielki strach". Nie był już wówczas poplecznikiem władzy. Książkę, będącą rozliczeniem z komunizmem, wydano w drugim obiegu.

Stryjkowski nowym porządkiem politycznym rozczarowywał się stopniowo. Choć w 1946 roku cenzura nie przepuściła "Głosów w ciemności", kilka lat później pisarz wydał powieść "Bieg do Fragalà", która tak spodobała się partii, że w 1952 roku nagrodzono autora Nagrodą Państwową I stopnia. "Głosy w ciemności" ukazały się dopiero na fali popaździernikowej odwilży w 1956 roku.

Marzec 1968. Serwis specjalny

Stryjkowski wciąż jeszcze należał do PZPR, lecz jego sceptycyzm wobec władz narastał. Ostatecznie zerwał z komunizmem w 1966 roku, przyłączając się do protestu intelektualistów po wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego. Jego antykomunizm nie był jednak związany z postawą walczącą, więc nawet po 1966 roku jego kariera pisarska nie została przekreślona. Nawet podziemne wydanie "Wielkiego strachu" nie stanowiło przeszkody.

Pomnik dla narodu

Dziełem życia Juliana Stryjkowskiego jest bez wątpienia tak zwana tetralogia galicyjska, opowieść o czasach dzieciństwa i młodości autora w środowisku kresowych Żydów. Poza "Głosami w ciemności" na cykl składają się "Austeria" (1966), "Sen Azrila" (1975) oraz "Echo" (1988). Przed wydaniem ostatniej książki mówiono o trylogii, i tak też myślał o tym zbiorze sam autor, gdy w roku wydania "Snu Azrila" opowiadał w Polskim Radiu o swych pisarskich motywacjach.

– Kiedy zacząłem pisać "Głosy w ciemności", marzyła mi się trylogia, której bohaterem byłby jeden człowiek, jedna postać - sześcioletni chłopak z "Głosów w ciemności", który kończy w getcie warszawskim męczeńską śmiercią. Stało się inaczej. Teraz te trzy powieści nie łączy ani wspólna nić fabularna, ani wspólny bohater – mówił Julian Stryjkowski. – Łączy je za to wspólna problematyka narodu, który zginął, oraz wspólny cel, jaki postawiłem sobie w swoim pisarstwie: uratowanie pamięci narodu, postawienie, wedle moich skromnych sił, pomnika dla narodu, którego już nie ma – tłumaczył.

mc