Szybki start

Czyżewska ukończyła szkołę aktorską w Warszawie w 1960 roku ale była osobą tak zdolną, że już od pierwszych lat studiów występowała w Studenckim Teatrze Satyryków i zaczęła występować w teatrze i filmie.

Szybko stała się popularna i zaczęto uważać ją za typ amantki, z potencjałem komediowym. Tak naprawdę jednak, Czyżewska nigdy nie była aktorką, którą można by w jakiś sposób zaszufladkować. Jej głównym atutem była jej osobowość, która zawsze wybijała się na pierwszy plan. Głównym jej przejawem była pewna silna ekspresja. Miała urodę raczej charakterystyczną niż oczywistą, z czego również potrafiła uczynić atut.

Zasłynęła w latach 60. rolami przede wszystkim w takich filmach jak "Mąż swojej żony" (1960), "Zaduszki" (1961), "Gdzie jest generał" (1963), "Godzina pąsowej róży" (1963), "Milczenie" (1963), "Żona dla Australijczyka" (1963), "Giuseppe w Warszawie" (1964), "Rysopis" (1964), "Niekochana" (1965), "Małżeństwo z rozsądku" (1966) i "Wszystko na sprzedaż" (1968).

"Wszystko na sprzedaż"

W tym ostatnim filmie wystąpiła mimo nacisków wywieranych na reżysera - Andrzeja Wajdę, przez władze PRL, żeby nie angażował aktorki. Drugi mąż Elżbiety Czyżewskiej (pierwszym byłem reżyser Jerzy Skolimowski) amerykański dziennikarz David Halberstam, po napisaniu w "New York Timesie" krytycznego artykułu o Władysławie Gomułce, stał się persona non grata w Polsce Ludowej. W związku z tym w 1966 roku Czyżewska wyjechała z mężem do Stanów Zjednoczonych.

Gdy w 1968 roku Andrzej Wajda realizował szczególny, bo będący hołdem dla tragicznie zmarłego Zbyszka Cybulskiego, ale także portretem pokolenia młodych polskich twórców, film, uparł się żeby wystąpiła w nim Czyżewska. I mimo, że w związku z osobą jej męża w polskiej prasie była bezpardonowo oskarżana o zdradę kraju, reżyser dopiął swego.

Od tego czasu jednak aktorka stale przebywała w Stanach Zjednoczonych. Polskę mogła odwiedzić na początku i w połowie lat 80. – zagrała wtedy w kilku filmach. Były to takie produkcje jak "Debiutentka" (1981), "Limuzyna Daimler-Benz" (1981) i "Kocham kino" (1987). Bardziej regularnie zaczęła pojawiać się w Polsce po 1990 roku.

Niespełniona kariera

W Ameryce nie zrobiła kariery na miarę swoich możliwości, mimo, że kilkukrotnie była blisko żeby zyskać należne jej znaczenie. Główną przeszkodą na tej drodze okazał się być bardzo silny wschodni akcent, którego Czyżewska, do końca życia się nie pozbyła. Występowała, więc głównie w mniej popularnych spektaklach zwanych off- broadwayowskimi. Zagrała w wielu sztukach, m.in. autorstwa zdobywającego popularność za oceanem Janusza Głowackiego. Wystąpiła też w wystawianych przez Andrzeja Wajdę w Yale Repertory Theatre "Biesach" (1974).

Ponad to grywała niewielkie role w filmach. Są to takie obrazy jak "Putney swope" (1969), "Pierwszy krąg" (1971), "Stracone lata" (1988), "Sprzedawca cadillaców" (1990), "Niewłaściwe miejsce" (1990), "Pozytywka" (1990), "Pocałunek przed śmiercią" (1991), "I love you, I love you not" (1996), "Już nadchodzi" (1999).

Zachwycona polską aktorką była Meryl Streep, która poprosiła ją o lekcje polskiego w ramach przygotowań do filmu "Wybór Zofii" (1982), w którym wcieliła się w postać Zofii Zawistowskiej.

Elżbieta Czyżewska zmarła w 2010 roku. Czyżewska we wspomnieniach przyjaciół zawsze "występuje" z zapalonym papierosem w dłoni.

az

Dwa miasta, dwa życia

Życie Marka Walczewskiego, zarówno zawodowe jak i prywatne, dzieli się na dwie części. Pierwsza związana jest z Krakowem, w którym aktor urodził się 9 kwietnia 1937 roku, studiował (w krakowskiej PWST) oraz stworzył, od debiutu w 1960 roku na deskach Teatru Słowackiego w "Sławnej historii o Troilusie" do roku 1972, szereg znakomitych ról. Ogromna większość z nich miała miejsce w Teatrze Starym, w którym aktor pracował w latach 1964-72.

Krakowska część życia Marka Walczewskiego to także małżeństwo ze znaną aktorką, Anną Polony, z którą rozwód w 1974 roku był jednym z głównych przyczyn faktu, że w jego życiu pojawiła się także druga, warszawska część.

Okres warszawski zapoczątkowany jednym sezonem w Teatrze Współczesnym (1972-73) wiąże się także z pracą w Teatrze Ateneum (1973-76), Dramatycznym (1976-82) oraz Studio (1982-92) prowadzonym przez Jerzego Grzegorzewskiego.

Z kolei w życiu prywatnym Walczewskiego okres warszawski niemal od samego początku związany jest z osobą Małgorzaty Niemirskiej, z którą się ożenił w 1974 roku i z którą był aż do śmierci.

Grał u najlepszych

Marek Walczewski miał  szczęście współpracować z bardzo wybitnymi reżyserami teatralnymi. Już w szkole teatralnej otarł się o postać Jerzego Grotowskiego, który sam jeszcze studiując, intensywnie wymieniał z przyszłym aktorem liczne uwagi dotyczące pracy. W teatrach krakowskich Walczewski miał przyjemność współpracować z takimi tuzami polskiej sceny jak: Konrad Swinarski, Zygmunt Hübner, Józef Szajna czy Jerzy Jarocki. Z kolei w Warszawie Walczewski miał możliwość pracy z Jerzym Grzegorzewskim czy Maciejem Prusem.

Do historii polskiego teatru przejdzie zrealizowany przez Jerzego Jarockiego 1977 roku w Teatrze Dramatycznym w Warszawie spektakl "Król Lear". Warszawska publiczność mogła wówczas oglądać doskonały kwartet aktorski w osobach: Gustawa Holoubka (król Lear), Zbigniewa Zapasiewicza (hrabia Kentu), Piotra Fronczewskiego (błazen) oraz właśnie Marka Walczewskiego (Edgar). Jedną z najważniejszych ról w ostatnich latach życia aktora był arcybiskup w "Wymazywaniu" Krystiana Lupy (2001).

Mistrz drugiego planu

Walczewski stworzył wiele znakomitych ról w filmie. Jego specjalnością są charakterystyczne, głęboko zapadające w pamięć mocne role drugoplanowe. Do najważniejszych z nich należą: Tadeusz w "Pasażerce" 1963 Andrzeja Munka, Rosenkranz w "Trzeciej części nocy" (1971) Andrzeja Żuławskiego, gospodarz w "Weselu" (1972) oraz Bum-Bum w "Ziemi obiecanej" (1974) Andrzeja Wajdy, a także Płaza-Spławski w "Dziejach grzechu" (1975) Waleriana Borowczyka, Eligiusz Niewiadomski w "Śmierci prezydenta" (1977) Jerzego Kawalerowicza czy Pernat w "Golemie" (1979) Piotra Szulkina.

Aktor wszechstronny

Główną cechą wybitnego aktorstwa Marka Walczewskiego jest jego wszechstronność. Potrafił wykreować zarówno wybitne postacie komediowe, jak i demoniczne postacie szaleńców. Ale wachlarz jego możliwości jest o wiele szerszy.

- Do kunsztu aktorstwa powinno się dodać elementy fałszu, kuglarstwa, metafizyki i telepatii. Ja bym chciał grać tak, żeby użyć jak największej ilości spośród tych mikstur. Żeby działo się jak najwięcej - mówił Marek Walczewski w audycji Lidii Nowickiej w Polskim Radiu.

Aktor zintegrowany

Walczewski potrafił w swoją grę zaangażować wszystkie dostępne mu środki wyrazu. Łączył ogromną biegłość w posługiwaniu się głosem z niezwykłą precyzją ciała, które zawsze angażował w pełni w grane przez siebie postaci. Ponadto ogromnym atutem Walczewskiego była jego niezwykle plastyczna, ale i po prostu piękna, inteligencka twarz. Ten element miał okazję szczególnie wybrzmieć w kreowanych przez aktora wybitnych rolach filmowych.

Był przede wszystkim tzw. aktorem charakterystycznym. Publiczność zapamiętała go przede wszystkim dzięki wybitnym kreacjom epizodycznym. Przeszkodą na drodze do dużych ról były warunki fizyczne aktora. Jerzy Nowak był osobą niewielkiego wzrostu o bardzo charakterystycznej, na pierwszy rzut oka "niesympatycznej" twarzy.

Jako aktor Teatru Starego miał okazję współtworzyć spektakle tak wybitnych reżyserów jak Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski, Lidia Zamkow, Andrzej Wajda, Jerzy Jarocki czy Konrad Swinarski. 

Żydowska nisza

Ponieważ jego rysy budziły skojarzenia z semickimi, bardzo często wcielał się w postaci Żydów. Najbardziej znane jego kreacje tego rodzaju to Zucker w "Ziemi obiecanej" (1974) Andrzeja Wajdy czy inwestor Fischel Friehof w "Liście Schindlera" (1993) Stevena Spielberga.

Najważniejszą jego rolą teatralną i zarazem wielkim sukcesem była kreacja Hirsza Singera w spektaklu "Ja jestem Żyd z Wesela", w którym Nowak przedstawia autentyczne losy człowieka, który był pierwowzorem dla postaci Żyda w najważniejszym dramacie Stanisława Wyspiańskiego. Spektakl grano nieprzerwanie od 1994 do 2007 roku w Teatrze Starym, a także w wielu innych miejscach w Polsce i na świecie. Sztukę wystawiono ponad 600 razy.

Powodów sukcesów aktora w graniu semickich postaci należy szukać w jego przedwojennej młodości. Nowak wychowywał się bowiem w galicyjskim miasteczku, w którym żyła bardzo liczna społeczność żydowska. Dzięki swojemu fenomenalnemu słuchowi językowemu od dziecka mówił równie dobrze w kilku językach.

Gwara góralska

Jerzy Nowak od wczesnych lat razem z rodzicami odwiedzał Podhale, gdzie miał okazję zapoznać się z gwarą góralską. To doświadczenie umożliwiło mu później realizację swojego wielkiego marzenia - występowania w realizacjach ukochanych przez niego tekstów Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W przedstawieniach tych Nowak z wielką wprawą posługiwał się gwarą góralską. Jednak nie wszystko, co z góralszczyzną związane fascynowało aktora w równym stopniu.

– Ja nie lubię wędrować po górach, bo ja mam za sobą prawie 5 lat wędrówki w lesie, w AK – mówił Jerzy Nowak w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 2004 roku.

Wedle słów jego młodszego kuzyna, aktora Jana Guntera, do zadań Nowaka w podziemiu niepodległościowym należało wykonywanie wyroków śmierci. Zapewne między innymi w związku z tym Jerzy Nowak po wojnie nie ujawnił się.

Pedagog

W 1948 roku ukończył Państwową Szkołę Dramatyczną w Krakowie, a po latach, już jako aktor krakowskiego Teatru Starego, został jej wykładowcą. O istocie swojego zawodu wypowiadał się następująco:

– Aktorstwo to jest rzemiosło, mimo że wielu mówi, że to jest jakieś posłannictwo. Nie. Ja się szczycę tym, że jestem rzemieślnikiem – mówił Jerzy Nowak w audycji Polskiego Radia. Dodał do tego jednak pewne zastrzeżenie: – Do aktorstwa potrzebne są pudy szczęścia, a jak ktoś jeszcze ma talent i do tego jeszcze pracuje, to absolutnie nie zaszkodzi – dodawał aktor.

Film o umieraniu

Pod koniec życia Jerzy Nowak wystąpił jako główny bohater filmu dokumentalnego Marcina Koszałki pt. "Istnienie" (2007). Tematem filmu była śmierć i sposób godzenia się z nią. Aktor, rzekomo dowiedziawszy się o swojej poważnej chorobie, postanowił zapisać w testamencie swoje ciało na użytek Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie miało zostać spreparowane w formalinie. Film wzbudził znaczne zainteresowanie, natomiast plotki o chorobie aktora zostały zdementowane.

Jesienią 2009 roku ukazała się biografia Jerzego Nowaka pt. "Książka o miłości", którą napisał wspólnie z żoną, Marią Andruszkiewicz-Nowak. Rok później małżonka aktora zmarła. Jerzy Nowak odszedł natomiast 26 marca 2013 roku w Warszawie, pozostawiając po sobie kilkaset ról teatralnych i filmowych. 

az

"Faraon" nie był pierwszym filmem Jerzego Zelnika. Dwa lata przed głośną rolą Ramzesa XIII, aktor zagrał mały epizod w filmie Leonarda Buczkowskiego pt. "Smarkula" (1963). Do swojej wielkiej życiowej roli zaangażowany został na pierwszym roku studiów, co było możliwe dzięki zgodzie ówczesnego retora Szkoły Teatralnej w Warszawie, Jana Kreczmara.

Zelnik, także dzięki nieco południowym rysom (był kruczo czarnym brunetem o smagłej cerze), świetnie poradził sobie z tytułową rolą faraona. Poza talentem aktora była to też zasługa bardzo sprawnej reżyserskiej ręki Kawalerowicza, który potrafił skutecznie poprowadzić dwudziestolatka w tak trudnym filmie. Ze względu na rozmach przedsięwzięcia, Zelnik do szkoły wrócił dopiero po dwóch latach.

Po Faraonie

- Po powrocie do szkoły cały semestr mi zajęło przekonanie kolegów, że ja z racji swojego sukcesu nie mam tutaj żadnych przywilejów i tak samo muszę walczyć o stopnie jak oni - mówił Jerzy Zelnik w audycji Anny Lisieckiej w Polskim Radiu w 2001 roku. - Zresztą miałem dwie dwóje: z dykcji i głosu i to jest najlepszy przykład na to, jak porażki się przydają. Dzisiaj nie ukrywam, że te dziedziny stały się moim konikiem – mówił aktor

Po zagraniu Wierszynina w dyplomowych "Trzech siostrach" Czechowa, Jerzy Zelnik rozpoczął pracę w Teatrze Starym w Krakowie, gdzie zadebiutował rolą Karola Kriebla w sztuce "Puzuk czyli uporczywa niemożność koncentracji" Vaclava Havla w reżyserii Bogdana Hussakowskiego w 1968 roku.

Po dwóch latach spędzonych w Krakowie, w trakcie których miał możliwość pracowania z tak wybitnymi reżyserami jak Jerzy Jarocki i Konrad Swinarski, Zelnik przeniósł się do Warszawy, gdzie w latach 1970-73 występował w Teatrze Dramatycznym. Tutaj natrafił między innymi na reżyserów tej klasy co Maciej Englert czy Kazimierz Dejmek.

U Hubnera

W 1979 roku Zelnik nawiązał trwałą współpracę z Teatrem Powszechnym prowadzonym przez wybitnego reżysera Zygmunta Hubnera. Współpraca ta trwała to 1986 roku. W tym czasie aktor zagrał w licznych sztukach teatralnych, takich jak: "Spiskowcy" Josepha Conrada, "Wrogach" Maksyma Gorkiego - oba w reżyserii Hubnera, czy w "Wieczerniku" Ernesta Brylla w reżyserii Andrzeja Wajdy.

W kolejnych latach Zelnik pojawiał się gościnnie w przedstawieniach Jerzego Grzegorzewskiego ("Dziady - improwizacje" 1987, czy "Dziesięć portretów z czajką w tle" 1990 Antoniego Czechowa), Macieja Wojtyszki ("Sen nocy letniej" 1991) i wielu innych reżyserów w całej Polsce.

Zelnik zagrał też w wielu spektaklach Teatru Telewizji, z których za największe jego osiągnięcie uważana jest "Nie-Boska Komedia" (1982) w reżyserii Zygmunta Hubnera.

Ważne spotkania

Aktor bardzo ceni sobie spotkania z wybitnymi polskimi reżyserami i twierdził, że od każdego z nich coś dostał.

- Swinarski nauczył mnie, że każdy gest może być niebanalny, jeśli jest podbudowany żywą, wiarygodną emocją - mówił Jerzy Zelnik w Polskim Radiu.

Aktor wiele też zawdzięcza swojemu ojcu, Janowi Zelnikowi, który również reżyserował spektakle w teatrze, choć jego domeną był Teatr Polskiego Radia.

- Ojciec nauczył mnie, że aktor nie może mieć na zewnątrz więcej niż wewnątrz. Musi zostać pewną tajemnicą - mówił Jerzy Zelnik w Polskim Radiu.

Jednak największy wpływ na aktora miał wybitny brytyjski reżyser, z którym Zelnik spotkał się na warsztatach organizowanych przez Jerzego Grotowskiego w 1975 roku.

- Peter Brook nauczył mnie improwizacji - wspominał aktor w Polskim Radiu. - A dojrzałość, to że człowiek już się nie stara tak bardzo dobrze wypaść, tylko podchodzi do występowania na scenie na spokojnie, spowodowała, że opanowałem tremę i mogłem za każdym razem na nowo szukać w sobie tej świeżości spojrzenia, której uczył Brook - dodawał Zelnik.

Przed kamerą

W kinie Jerzy Zelnik pojawił się dwa lata po sukcesie "Faraona" występując w roku 1967 w krótkometrażowym debiucie Andrzeja Żuławskiego pod tytułem "Pavoncello" na podstawie opowiadania Stefana Żeromskiego. Następną interesującą rolą był doktor Burton w bardzo wdzięcznej telewizyjnej adaptacji opowiadania Stanisława Lema pod tytułem "Przekładaniec" w reżyserii Andrzeja Wajdy. U tego reżysera Zelnik wystąpił też w filmie "Krajobraz po bitwie" (1970) jako komendant amerykański, "Piłat i inni" (1971) jako Juda z Kiriatu, w "Ziemi obiecanej", w której zagrał postać Steina oraz z "Smudze cienia" (1976) jako Rowley.

Wielu widzów zapamiętało Zelnika z popularnego pod koniec lat 70. serialu "Doktor Murek" (1979), w której aktor zagrał tytułową rolę sympatycznego prawnika. Za swoje największe osiągnięcie on sam uważa postać Zygmunta Augusta w serialu "Królowa Bona" (1980). Warta uwagi jest też rola Łukasza Niepołomskiego w ekranizacji "Dziejów grzechu" (1975) w reżyserii Waleriana Borowczyka.

Jako aktor dojrzały Jerzy Zelnik przestał wcielać się w postaci amantów, grając raczej role charakterystyczne w filmach i serialach, których było sporo. Ostatni raz na ekranie kinowym Zelnik wystąpił w 2016 roku w nieudanym niestety filmie "Smoleńsk" Antoniego Krauzego.

Reżyser

Jerzy Zelnik zajmował się też reżyserią teatralną oraz pisaniem tekstów dramatycznych.

- Ja nigdy w życiu nie czekałem. Jak nie miałem propozycji, to pisałem sobie scenariusz na monodram. Ja pracuję nieustannie - mówił Jerzy Zelnik w audycji Polskiego Radia.

W ostatnich latach Zelnik wyreżyserował spektakle Teatru Telewizji - "Blizny pamięci" (2019) o Janie Karskim, w którym wystąpił razem z bardzo zdolnym aktorem młodego pokolenia Sebastianem Rysiem oraz "Cenę" (2019) - dramat z czasów II wojny światowej na podstawie tekstu Waldemara Łysiaka. Zwłaszcza w ostatnim z wymienionych tytułów Zelnik wykazał się sprawnością realizacyjną.

Współpraca z SB

Kilka lat temu ujawniono dokumenty świadczące o kilkumiesięcznej współpracy Zelnika ze Służbą Bezpieczeństwa. Aktor przeprosił za to osoby, które mógł w ten sposób skrzywdzić i mówił, że traktuje ten epizod w kategoriach błędów młodości. W momencie współpracy Zelnik miał 20 lat. 

az